Fara í innihald

Sagnbeyging

Úr Wikipediu, frjálsa alfræðiritinu

Beygingar sagna greina þær í flokkana veikar, sterkar og blandaðar sagnir. Frumhlutar sagnarinnar, sem aðrar orðmyndir hennar myndast af, kallast kennimyndir hennar. Strikið tilstrik (n-strik, strik sem er jafnbreytt bókstafinum n) er stundum notað við upptalningu beygingarmynda.[1]

Veikar sagnir

[breyta | breyta frumkóða]

Veikar sagnir hafa beygingarendingu sem endar á tannhljóðsviðskeytunum -aði, -ði, -di, -ti í annari kennimynd veikra sagna (fyrsta persóna eintala þátíð framsöguháttur):[1]

  • elska – ég elskaði – ég hef elskað
  • heyra – ég heyrði – ég hef heyrt
  • deyfa – ég deyfði – ég hef deyft
  • dæma – ég dæmdi – ég hef dæmt
  • vekja – ég vakti – ég hef vakið
  • telja – ég taldi – ég hef talið
  • lenda – ég lenti – ég hef lent

Mun fleiri veikar sagnir eru að finna í íslensku en sterkar.

Sterkar sagnir

[breyta | breyta frumkóða]

Sterkar sagnir í íslensku eru endingarlausar í þátíð fyrstu og þriðju persónu eintölu (til dæmis „ég fann“ og „hún fann“) en enda á -st í þátíð, annari persónu eintölu (til dæmis „þú fannst“):[1]

  • þátíð fyrstu og þriðju persónu eintölu
    bíta – ég beit, hún beit
    fara – ég fór, hún fór
    bresta – ég brast, hún brast
    heita – ég hét, hún hét
  • þátíð, önnur persóna eintölu
    þú beist
    þú fórst
    þú brast
    þú st

Fáeinar sagnir eru ýmist notaðar veikar eða sterkar:[1]

  • hrinda – ég hratt, ég hrinti, – hún hratt, hún hrinti[2]
  • fela – ég fól, ég faldi, – hún fól, hún faldi[3][4]

Kemur þá stundum fram merkingarmunur eftir því hvort sögnin er veik eða sterk.

Blandaðar sagnir

[breyta | breyta frumkóða]

Til blandaðra sagna í íslensku teljast núþálegar sagnir og ri-sagnir.

Núþálegar sagnir kallast svo sökum þess að nútíð sagnanna er er mynduð líkt og þátíð sterkra sagna, þ.e. með hljóðskiptum í stofni orðs. Þátíð þeirra er hins vegar veik og hefur sömu viðskeyti og þátíð veikra sagna. Þessar sagnir eru alls 11; eiga, mega, knega, unna, kunna, muna, munu, skulu, þurfa, vita, vilja.

ri-sagnir hafa endinguna ði í þátíð en beygjast að öðru leyti sem sterkar sagnir. Þær eru 4 í nútíma íslensku; róa, gróa ,núa, snúa.

Kennimyndir sagna

[breyta | breyta frumkóða]

Kennimyndir sagna eru áþekkar kenniföllum nafnorða og taka mynd af háttum sagnarinnar. Af þeim eru aðrar myndir sagnarinnar dregnar.


Kennimyndir veikra og -ri sagna eru þrjár:

  • Nútíð nafnháttar (nt.)
  • 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. et.)
  • Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Hér er þetta sýnt með hjálparorðum:

nh. þt. et. lh. þt.
(að) mála (ég) málaði (ég hef) málað

Önnur og þriðja kennimynd verða til af sagnarstofni (nafnháttur að frádreginni endingunni -a) með endingum í þátíð; -aði, -ði, -di, -ti; og lýsingarhætti þátíðar; -að, -t.

-ri sagnirnar fjórar eru þannig í kennimyndum sínum:

nh. þt. et. lh. þt.
(að) gróa (ég) greri (ég hef) gróið
(að) róa (ég) reri (ég hef) róið
(að) núa (ég) neri (ég hef) núið
(að) snúa (ég) sneri (ég hef) snúið


Kennimyndir sterkra sagna eru fjórar:

  • Nútíð nafnháttar (nt.)
  • 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. et.)
  • 1. persóna fleirtölu í framsöguhætti þátíðar (þt. ft.)
  • Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Sterkar sagnir hafa óreglulegri beygingu en veikar og hljóðskipti í stofni. Þess vegna verður að bæta einni kennimynd við til svo hægt sé að leiða út aðrar myndir:

nh. þt. et. þt. ft. lh. þt.
(að) bíta (ég) beit (við) bitum (ég hef) bitið

Orðabækur ættu að sýna þátíðarendingu veikra sagna; mála, -aði; en allar kennimyndir sterkra sagna (og núþálegra); bíta, beit, bitum, bitið.

Höfuðeinkenni sterkra sagna er að mynda þátíðarendingu með hljóðskiptum í stofni (sérhljóðabreytingum) og má skipta þeim í 6 flokka eftir því:

nh. þt. et. þt. ft. lh. þt.
(að) líta (ég) leit (við) litum (ég hef) litið
brjóta braut brutum brotið
binda batt bundum bundið
skera skar skárum skorið
lesa las lásum lesið
fara fór fórum farið

Rétt er að geta kennimynda tveggja vandasamra sagna:

nh. þt. et. þt. ft. lh. þt.
(að) valda (ég) olli (við) ollum/ullum (ég hef) valdið
hanga hékk héngum hangið


Kennimyndir núþálegra sagna eru einnig fjórar en önnur og þriðja kennimynd eru ekki hinar sömu og kennimyndar sterkra sagna:

  • Nútíð nafnháttar (nt.)
  • 1. persóna eintölu í framsöguhætti nútíðar (nt. et.)
  • 1. persóna eintölu í framsöguhætti þátíðar (þt. ft.)
  • Lýsingarháttur þátíðar (lh. þt.)

Kennimyndir allra núþálegra sagna í nútíma íslensku eru tíundaðar hér:

nh. nt. et. þt. ft. lh. þt.
(að) eiga (ég) á (ég) átti (ég hef) átt
kunna kann kunni kunnað
mega mátti mátt
muna man mundi munað
munu mun - -
skulu skal - -
unna ann unni unnað
vilja vil vildi viljað
vita veit vissi vitað
þurfa þarf þurfti þurft

Munu og skulu eru ófullkomnar sagnir og vantar því tvær síðustu kennimyndirnar en þó er til viðtengingarháttur þátíðar; mundi/myndi, skyldi.

Afleiddar myndir sagna

[breyta | breyta frumkóða]

Afleiddar myndir sagna myndast af kennimyndum. Hér segi ég frá þremur kennimyndim sterkra sagna: Tvær þeirra eru myndaðar af fyrstu kennimynd en ein ef þeirri þriðju.

  1. Sögn í nt. fh. et. oft með i-hljóðvarpi. Dæmi bíta-bít, stinga-sting.(Af 1.km.)
  2. Sögn í vh. nt. og endar á a. Dæmi bíta-bíti stinga-stingi.(Af 1.km.)
  3. Sögn í vh. þt. oft með i-hljóðvarpi. Dæmi bitum-biti supum-sypi.(Af 3.km.)

Tilvísanir

[breyta | breyta frumkóða]
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 Íslenskt mál og almenn málfræðiÞetta strik [–, tilstrik] er einnig notað til að aðgreina beygingarmyndar í upptalningu
  2. „Beyging orðsins „Sagnbeyging". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
  3. „Beyging orðsins „Sagnbeyging". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
  4. „Beyging orðsins „Sagnbeyging". á Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls
  • Bjarni Ólafsson (1995). Íslenskur málfræðilykill. Mál og menning. ISBN 9979-3-0874-5.
  • Björn Guðfinnson (án árs). Íslensk málfræði. Námsgagnastofnun.
  • Þórunn Blöndal (1985). Almenn málfræði. Mál og menning.
  • Málfinnur og sagnorð