Przejdź do zawartości

Wikipedysta:Mzungu/brudnopis/kirkut

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)
Obiekt zabytkowy nr rej. 874 z dnia 1 grudnia 1973 r.
Ilustracja
Widok na ortodoksyjną kwaterę cmentarza
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Adres

ul. Okopowa 49/51

Typ cmentarza

wyznaniowy

Wyznanie

judaizm

Stan cmentarza

czynny

Data otwarcia

1806

Zarządca

Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie

Mapa cmentarza
Mapa cmentarza
Położenie na mapie brak
Mapa konturowa brak, u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)”
Brak mapy: PL-MZ Warszawa
Położenie na mapie świata
Mapa konturowa świata, u góry znajduje się punkt z opisem „Cmentarz żydowski w Warszawie (Wola)”
Ziemia52,2461°N 20,9736°E/52,246111 20,973611
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Cmentarz żydowski w Warszawie – największy cmentarz żydowski w województwie mazowieckim, drugi co do wielkości w Polsce (po nowym cmentarzu w Łodzi) i jeden z największych na świecie, a znajdujące się tam nagrobki (macewy) stanowią jedne z najcenniejszych zabytków małej architektury Warszawy i Polski. Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,3 ha, znajduje się na nim około 200 tysięcy nagrobków i znajduje się na Powązkach w dzielnicy Wola obok cmentarzy innych wyznań.

Teren cmentarza jest podzielony na kwatery: ortodoksyjną, postępową, dziecięcą, porządkową, wojskową i gettową, a w ortodoksyjnej jeszcze na kobiecą i męską oraz specjalną do chowania świętych ksiąg. Cmentarz jest cały czas czynny i służy żydowskiej społeczności Warszawy i okolic.

Historia cmentarza[edytuj | edytuj kod]

W latach 1806-1918[edytuj | edytuj kod]

Cmentarz żydowski na Woli w Warszawie w okresie I wojny światowej
Najstarszy zachowany nagrobek na cmentarzu
Nowa brama na cmentarz
Stara brama na cmentarz
Pompa przy wejściu
Zabytkowy wodotrysk
Zabytkowa latarnia
Aleja główna
Tablica informująca o finansujących prace renowacyjne na cmentarzu
Grób Israela Cenceminera, jednego z fundatorów cmentarza
Nocna wycieczka przed Mauzoleum Trzech Pisarzy

W 1806 zarząd warszawskiej gminy żydowskiej wystąpił do rządu z prośbą o zgodę na urządzenie za rogatkami wolskimi cmentarza dla ludności żydowskiej. Zgoda została wydana w tym samym roku, po czym natychmiast przystąpiono do urządzania cmentarza. Powołano wówczas bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza, które administrowało nekropolią, a w swoich decyzjach było niezależne i w pełni autonomiczne. Do celów pochówkowych cmentarz został otworzony pod koniec tego samego roku.

Pierwszą oficjalnie pochowaną osobą był Nachum, syn Nachuma z Siemiatycz (zm. 6 grudnia 1806). Jego nagrobek, wykonany prawdopodobnie w 1807 nie zachował się do dnia dzisiejszego. Pierwszą kobietą pochowaną była Elka Junghoff z domu Mulrat[1], córki Jehudy Leiba Mulrata z Kalisza, żona kupca Kacpra Jezechiela Junghoffa. Data śmierci wyryta na jej nagrobku, 26 listopada 1804, jest prawdopodobnie błędna, gdyż wówczas pochówek odbyłby się dwa lata przed oficjalnym otwarciem cmentarza. Najstarszy znany zachowany nagrobek należy do Sary, córki Eliezera (zm. 8 września 1807)[2]

Przez wiele lat cmentarz był traktowany jako elitarny i był wykorzystywany przez bogatszą społeczność żydowską. Pochówki uboższych Żydów kierowano na cmentarz na Bródnie. W 1824 dokonano pierwszego rozszerzenia cmentarza. W latach 20. XIX wieku władze carskie powołały Dozór Bożniczy, któremu podporządkowano Administrację Pogrzebową spełniającą dokładnie te same zadania co bractwo pogrzebowe. Sytuacja mocno zbulwersowała członków Chewra Kadisza, który nie chcieli dopuścić do oddania funkcji administrowania cmentarzem. Cała procedura przejęcia cmentarza przez Administrację trwała do 1850.

Po tym roku dokonano skromnej estetyzacji cmentarza, posadzono nieliczne drzewa, ogrodzono niektóre kwatery, a całość ogrodzono prowizorycznym, drewnianym parkanem. W latach 1856–1857 powołano specjalną komisję, która postulowała budowę nowego domu przedpogrzebowego, wyznaczenie alejek oraz posadzenie drzew.

W 1828 został wzniesiony pierwszy dom przedpogrzebowy, ale już po trzech latach w 1831 został doszczętnie spalony przez wojska rosyjskie. Rok później wzniesiono nowy, murowany dom przedpogrzebowy, który rozbudowano w 1854. W 1840 i 1848 po raz kolejny dokonano rozszerzenia nekropolii. W 1873 za zgodą władz miejskich wybudowano mały most nad okopami, co ułatwiło konduktom pogrzebowym dotarcie na cmentarz prosto z ulicy Gęsiej. W 1860, 1863 i 1869 dokonano ostatnich rozszerzeń cmentarza. W 1885 postanowiono przenieść bezpłatne pogrzeby na kirkut na Bródnie, co miało zaoszczędzić powierzchnię cmentarza oraz finanse, które przeznaczano na tego typu pochówki.

W 1877 z inicjatywy zamożnych członków warszawskiej gminy żydowskiej, wybudowano okazały, późnoklasycystyczny budynek mieszczący synagogę oraz dwa domy przedpogrzebowe. Lewy przeznaczony dla zmarłych mężczyzn, a prawy dla kobiet. Na piętrze mieszkał rabin z rodziną. Całość zaprojektował architekt Adolf Schimmelpfennig. W 1882 przed budynkiem wzniesiono studzienkę.

W drugiej połowie XIX wieku otworzono specjalną szkółkę ogrodniczą, dzięki której na cmentarzu posadzono wiele pięknych i ozdobnych drzew. W 1913 potwierdzono zapis dzielący cmentarz na cztery części, co przynajmniej w małym stopniu zmniejszyło konflikty między Żydami ortodoksyjnymi a postępowymi. Między tymi grupami dochodziło również do kilku innych konfliktów, m.in. w sprawie niehebrajskich napisów na nagrobkach, długości przetrzymywania zwłok w domu przedpogrzebowym czy wystawiania ciała zmarłego na katafalku.

W latach 1918-1939[edytuj | edytuj kod]

Kiedy po zakończeniu I wojny światowej cmentarz został zupełnie zapełniony, wykorzystano system nasypów polegający na usunięciu nagrobków w kwaterze dziecięcej i usypaniu minimum 1 metra nowej warstwy ziemi na miejscach pochówku mających powyżej 50 lat. Było to konieczne z powodu ciasnoty i braku możliwości powiększenia terenu cmentarza. Jak dotąd dokonano 14 takich nasypów.

W okresie międzywojennym cały cmentarz ogrodzono wysokim ceglanym murem. W 1936 dokonano ostatniego nasypu. W 1939 rozpoczęto budowę Mauzoleum Żydów Bojowników o Niepodległość Polski.

W okresie II wojny światowej[edytuj | edytuj kod]

Podczas II wojny światowej cmentarz był częściowo zdewastowany, dochodziło na nim do zbiorowych egzekucji i masowych pochówków zamordowanych osób w getcie warszawskim oraz poległych powstańców getta warszawskiego, partyzantów żydowskich i żydowskich powstańców z powstania warszawskiego. 15 maja 1943 po likwidacji getta warszawskiego hitlerowcy wysadzili w powietrze wszystkie budynki znajdujące się na cmentarzu, w tym dom przedpogrzebowy z synagogą. Ocalała jedynie studzienka.

W 1944 teren cmentarza był polem zaciętych walk powstańców z batalionów Zośka i Parasol.

Okres powojenny i czasy współczesne[edytuj | edytuj kod]

Po zakończeniu wojny na cmentarzu ponownie zaczęły odbywać się pochówki. W międzyczasie władze państwowe planowały przeprowadzić nową ulicę przez środek cmentarza i usunięcie przy okazji ponad 5400 nagrobków. Owe plany nie zostały zrealizowane, dzięki czemu teren cmentarza ocalał.

Obecnie cmentarz żydowski jest jednym z cennych zabytków Warszawy. W latach 90. Fundacja Rodziny Nissenbaumów, Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie oraz inne organizacje dokonały odnowienia cmentarza, m.in. odrestaurowano studzienkę, wodotrysk z 1907, liczne groby, bramy wejściowe, oraz ocalałą z pożogi wojennej XIX-wieczną żelazną latarnię, która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz. W międzyczasie wystawiono również kilka pomników. Od kwietnia 2010 działa Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda, którego celem jest renowacja cmentarza. Jego spotkania odbywają się co miesiąc od kwietnia do listopada[3]. W drugiej dekadzie marca 2012 na długości kilkudziesięciu metrów zawalił się mur oddzielający kirkut od Cmentarza Powązkowskiego[4].

Kilka lat temu Gmina Wyznaniowa Starozakonnych w RP starała się o odbudowanie budynku synagogi oraz domów przedpogrzebowych, lecz Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie nie wyraziła na to zgody. Jak dotąd odkopano tylko fundamenty bożnicy oraz przedmioty tam znalezione, które są eksponowane na specjalnie do tego przeznaczonych wystawach.

Cmentarz jest cały czas czynny i służy społeczności żydowskiej z Warszawy i okolic. Rocznie odbywa się na nim do 25 pogrzebów. W latach 1960–1983 opiekunem cmentarza był Pinkus Szenicer, następnie jego syn Bolesław Szenicer. W 2002 zastąpił go Przemysław Szpilman. Cmentarz jest udostępniony do zwiedzania.

Od kilkudziesięciu lat w dzień Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny na cmentarzu odbywają się kwesty w celu pozyskania środków na renowację cmentarza. W 2011 odbyła się trzydziesta taka kwesta. Kwestują ludzie kultury i sztuki, to jest m.in. Maja Komorowska, Gołda Tencer, Marcin Święcicki, Jacek Dehnel, Józef Duriasz, Sławomir Holland, Emilia Krakowska i inni[5][6].

Podczas odbywającego się rokrocznie w maju z inicjatywy Warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej festiwalu Otwarta Twarda organizowane są zarówno dzienne jak i nocne wycieczki po terenie cmentarza[7].

Położenie[edytuj | edytuj kod]

Obecnie cmentarz żydowski w Warszawie jest jedynym z wielu zachowanych fizycznych śladów wielowiekowej obecności Żydów w tym mieście. Zgodnie z judaistyczną tradycją, umiejscowiony był poza murami miejskimi i okopami, obecnie przy ul. Okopowej 49/51.

Cmentarz zajmuje powierzchnię ok. 33,5 ha. Jest to pierwszy pod względem powierzchni cmentarz żydowski w województwie mazowieckim i drugi pod względem powierzchni w Polsce. Największy kirkut znajduje się w Łodzi – 41,3 ha, ale jest uboższy, jeżeli brać pod uwagę liczbę zachowanych macew. Całość jest ogrodzona ceglanym murem.

Dojazd do tego cmentarza zapewniają codziennie linie tramwajowe: 1, 22 i 27 oraz linie autobusowe: 107, 111, 180 i weekendowa 100. Przystanek: „Cm. Żydowski” lub „Esperanto”.

Nagrobki[edytuj | edytuj kod]

Grób rodziny Bergsonów
Grób rodziny Lesserów

Na kirkucie znajduje się około 200 tysięcy nagrobków (macew), z których najstarszy pochodzi z 1807. Większość nagrobków, mierzących od kilkudziesięciu centymetrów do nawet 2 metrów wysokości, wykonanych jest z bogato zdobionych materiałów, m.in. granitu, różnokolorowego piaskowca czy kamienia. Zakończone są najczęściej trójkątnie lub półkoliście.

W części reformowanej można dostrzec szereg monumentalnych grobów, sarkofagów, mauzoleów o bardzo bogatej stylistyce w których spoczywają liczni przedsiębiorcy, przemysłowcy, bankowcy, ludzie kultury i sztuki, lekarze czy politycy. Ich groby znacznie odbiegają od tradycyjnych macew, wykonane są w stylu empire czy mauretańskim. Są przeważnie przyozdobione w kolumny, portyki, rzeźby oraz czasami są ogrodzone metalowymi, kutymi ogrodzeniami. Do ciekawszych należą m.in.:

  • Grobowiec Samuela Poznańskiego z motywami korony, ksiąg, orła i innych
  • Mauzoleum Bera Sonnenberga
  • Sarkofag Wilhelma Landau
  • Grobowiec rodziny Lesserów
  • Grobowiec rodziny Czerniakowów
  • Grobowiec rodziny Eilsteinów
  • Grobowiec rodziny Lewenfiszów
  • Grobowiec rodziny Bergsonów
  • Grobowiec rodziny Lichtenbaumów
  • Grobowiec Gustawa i Leontyny Bergsonów
  • Grób Ester Rachel Kamińskiej
  • Mauzoleum Trzech Pisarzy

Pierwszy dopuszczony przez władze napis w języku polskim został wykonany w 1855 na grobie dyrektora Warszawskiej Szkoły Rabinów Antoniego Eisenbauma, jednak zapisane po polsku imiona i nazwiska pojawiały się sporadycznie już od 1830. Po 1855 inskrypcje polskojęzyczne wykonywano coraz częściej, czasem też w języku jidysz, niemieckim i rosyjskim

Groby rabinów[edytuj | edytuj kod]

 Osobny artykuł: Ohele na cmentarzu żydowskim w Warszawie na Woli.

Na cmentarzu w części ortodoksyjnej znajduje się również szereg oheli rabinów, cadyków i talmudystów. Są to głównie skromne prostopadłościenne, budynki bez żadnych ozdób i dekoracji. Do najstarszych należy zbudowany w 1822 bogato zdobiony ohel Berka Sonnenberga. Wśród wielu wybitnych rabinów należy wymienić:

Tablica informacyjna – Groby cadyków pochowanych na cmentarzu żydowskim w Warszawie
Ohel Szlomo Zalmana Lipszyca

Na terenie nekropolii znajduje się także symboliczna kwatera Bundu oraz kwatera żydowskich żołnierzy i oficerów Wojska Polskiego, którzy polegli w obronie Warszawy w 1939 roku. Znajduje się tu pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej.

Groby innych osób[edytuj | edytuj kod]

Do najsłynniejszych pochowanych na cmentarzu należą również:

Grób Elki Junghoff – pierwszej kobiety pochowanej na cmentarzu
Grób Wilhelma i Ewy Landau
Grób Lucjana Wolanowskiego
Grób Pauliny Fajans
Groby przy alei głównej
Grób Jakuba Epsteina
Mauzoleum Trzech Pisarzy
Grób Ester Rachel Kamińskiej
Grób Henryka Wawelberga
Grób Aleksandra Berkenheima
Grób Mathiasa Bersohna
Grób Haliny Szymańskiej
Grób Marka Edelmana
Grób Bronisława Mansperla
Grób Chaima Słonimskiego
Grób Izaaka Kramsztyka
Grób Karola Himmelfarba
Grób Leona Goldstanda
Grób Szmula Tencera
Grób Józefa Jankielewicza
Grobowiec Fajgi Eltersonowej
Grób Pawła Wildsteina
Grób Marka Holzmana
Grób Samuela Poznańskiego
Symboliczne groby ofiar holocaustu
Grobowiec Henryka Sztande
Grobowiec Teodora i Eugenji Heiman
Grób Rozalii Zweigerhaft
Macewy
Macewy
Aleja cmentarna
Macewy
Kwatera nieznanych żołnierzy i oficerów

Do dnia dzisiejszego nie zachowały się nagrobki Samuela Adalberga, Eli Kochańskiego, Samuela Kronenberga oraz Gecla Zalcsteina.

Groby symboliczne[edytuj | edytuj kod]

Na cmentarzu znajduje się wiele symbolicznych grobów i tablic głównie upamiętniających osoby zamordowane podczas II wojny światowej oraz osoby, które opuściły Polskę i zostały pochowane w innych miejscach.

Pomniki[edytuj | edytuj kod]

Fragment pomnika ofiar getta warszawskiego
Pomnik Janusza Korczaka
Pomnik Pamięci Dzieci
Pomnik żydowskich oficerów Wojska Polskiego

Na cmentarzu znajduje się kilka pomników, upamiętniających głównie pomordowanych w czasie II wojny światowej. Należą do nich:

  • Pomnik Pamięci Dzieci – Ofiar Holokaustu – kształtem nawiązujący do wysokiego muru getta z drutem kolczastym, a w jego dolnej części znajdują się gruzy getta, na których powierzchni wkomponowano zdjęcia żydowskich dzieci, które zginęły w latach II wojny światowej. Pomnik został ufundowany przez Jacka Eisnera.
Treść w językach polskim, jidysz i hebrajskim brzmi: „Pamięci Żydów oficerów Wojska Polskiego zamordowanych przez NKWD wiosną 1940 r. w Katyniu, Miednoje i Charkowie”.
  • Pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej – upamiętniający żołnierzy żydowskich poległych w czasie II wojny światowej.
Treść w językach polskim, jidysz, hebrajskim i angielskim brzmi: „Ku pamięci Żydów żołnierzy Wojska Polskiego, bojowników gett, ruchu oporu i partyzantów poległych w walce z okupantem hitlerowskim w II wojnie światowej, których miejsca pochowania są nieznane”.

Symbolika[edytuj | edytuj kod]

Macewy znajdujące się na cmentarzu żydowskim w Warszawie są niezwykle bogato zdobione. Ornamenty odnajdowane na nagrobkach mówią wiele o zmarłymi spoczywającymi pod nimi.

Motywy najczęściej pojawiające się na macewach:

Świecznik
Dłonie kapłana
Baran i złamane drzewo
  • dłonie kapłana – ułożone w geście symbolicznego błogosławieństwa, najczęściej na grobach osób pełniących posługę w świątyni, uważanych za potomków arcykapłana Aarona, osoby pochowane w grobach z takimi nagrobkami najczęściej noszą nazwisko Cohen.
  • lew – oznacza osobę o imieniu Jehuda Arie lub Lejb (odpowiednio w hebrajskim i jidysz – lew), albo też kogoś niezwykle silnego lub odważnego.
  • złamany kwiat lub drzewo – symbol niespodziewanej i gwałtownej śmierci.
  • dłoń trzymająca nóż – symbol mohela, dokonującego rytualnego obrzezania.
  • dłoń lejąca wodę z dzbana – na grobach osób z rodu Lewiego, obmywających dłonie kapłana przed nabożeństwem.
  • księga – pochowany był uczonym w piśmie, rabinem.
  • jeleń – symbol pokolenia Naftalego.
  • gwiazda Dawida – symbol przynależności religijnej lub narodowej zmarłego.
  • świecznik – występuje przede wszystkim na nagrobkach kobiet. Jest aluzją do zapalania i błogosławieństwa przez żydowskie kobiety świateł szabatu.
  • baran – symbol miesiąca nisan.

Cmentarz w kulturze[edytuj | edytuj kod]

Cmentarz, obecny w literaturze wspomnieniowej, stał się również tematem poezji - Mosze Knaphajs napisał utwór pt. Skarga mojego taty na cmentarzu na Gęsiej.

Ponadto sceneria cmentarza była wykorzystana jako plan zdjęciowy w takich filmach jak: Samson (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie), Korczak (jako cmentarz żydowski na Woli w Warszawie) czy W ciemności (jako cmentarz żydowski we Lwowie).

Zobacz też[edytuj | edytuj kod]

Przypisy[edytuj | edytuj kod]

  1. ↑ Grób Elki Junghoff w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie.
  2. ↑ Grób Sary, córki Eliezera w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie.
  3. ↑ Ochotniczy Hufiec Porządkowania Cm. Żydowskiego im. J. Rajnfelda. [dostęp 2012-22-03].
  4. ↑ Zawalił się mur na Cmentarzu Powązkowskim. Kilkadziesiąt zniszczonych grobów [ZDJĘCIA].
  5. ↑ artykuł na stronach Gazety Wyborczej 29 października 2011 r.
  6. ↑ artykuł na stronach Życia Warszawy 2 listopada 2011 r.
  7. ↑ wzmianka o nocnym zwiedzaniu cmentarza w artykule w Gazecie Wyborczej
  8. ↑ Artykuł Włodzimierza Kalickiego „Świadek tylko czyta” w dodatku „Duży Format” do „Gazety Wyborczej” z 21 kwietnia 2008 r. (Nr.15/774).
  9. ↑ Jerzy Stanisław Majewski: Spacerownik po warszawskich cmentarzach. Warszawa: Agora, 2009, s. 100. ISBN 978-83-7552-713-1.

Bibliografia[edytuj | edytuj kod]

  • Jerzy S. Majewski, Tomasz Urzykowski, Spacerownik. Historyczne cmentarze Warszawy. Dodatek do Gazety Wyborczej, 28-29 października 2006.
  • Hanna i Piotr Paszkiewiczowie, Monika Krajewska, Cmentarze żydowskie w Warszawie, Warszawa 1992, ISBN 83-01-10518-6.
  • Przemysław Burchard: Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce. Warszawa: 1990, s. 89-90.
  • Karol Mórawski, Przewodnik historyczny po cmentarzach warszawskich, Warszawa 1989, ISBN 83-7005-129-4.
  • Henryk Kroszczor: Cmentarz Żydowski w Warszawie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-04304-0.
  • Leon Przysuskier, Cmentarze żydowskie w Warszawie: przewodnik ilustrowany, Radom 1992
  • Ignacy Schiper: Cmentarze żydowskie w Warszawie. Warszawa: Wydawnictwo Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie Maor, 1938.
  • Mapa WIG Warszawa Południe Pas 40 Słup 32 Warszawa 1932
  • Mapa WIG Warszawa Północ Pas 39 Słup 32 Warszawa 1933

Linki zewnętrzne[edytuj | edytuj kod]

Cmentarze Warszawy
Komunalne
Wojenne
Rzymskokatolickie
Starokatolickie
Ewangelickie
Prawosławne
Żydowskie
Karaimskie
Muzułmańskie
Inne

! Kategoria:Cmentarze żydowskie Warszawy Kategoria:Warszawa Wola Kategoria:Zabytki Warszawy

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:Mzungu/brudnopis/kirkut&oldid=52796309”