Przejdź do zawartości

Szwajcarskie Siły Powietrzne

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Schweizer Luftwaffe
Państwo

 Szwajcaria

Siły zbrojne

Schweizer Armee

Data utworzenia

31 lipca 1914

Znak rozpoznawczy

Szwajcarskie Siły Powietrzne (niem. Schweizer Luftwaffe, fr. Suisses aériennes, wł. Forze Aeree Svizzere) są integralną częścią sił zbrojnych Szwajcarii. Zostały założone 31 lipca 1914 roku. W 1936 roku zostały wydzielone jako osobna formacja.

Historia

[edytuj | edytuj kod]

W 2011 roku ostatnie Aérospatiale Alouette III przekazano Pakistanowi. Obecnie Szwajcaria dysponuje myśliwcami F-18 Hornet oraz Northrop F-5 Tiger II, które planowano zastąpić 22 nowymi Saab JAS 39 Gripen[1]. Zakup ten został jednak odrzucony przez Szwajcarów w referendum 18 maja 2014 roku. Szwajcaria planuje eksploatować F-18 do 2025 roku[2]. Władze kraju wyznaczyły zadanie przygotowania nowego przetargu w postaci opracowania warunków taktyczno-technicznych. Planowane do ogłoszenia w 2017 roku zamówienie obejmie następców F-5 jak i F-18[3].

F-5 Tiger II w Szwajcarskich Siłach Powietrznych

[edytuj | edytuj kod]

Na wyposażeniu jednostek w latach 70 XX w. znajdowały się samoloty myśliwsko-bombowe Venom, w liczbie 200 sztuk, o ówcześnie niskich możliwościach bojowych i modernizacji. Wzmocnienie obrony powietrznej kraju, polegało na podzieleniu przestrzeni powietrznej na dwie części. Do wysokości 6000 m operować miały myśliwce przewagi lokalnej, a powyżej tego pułapu samoloty Mirage. Na podstawie analiz wojen arabsko-izraelskich i wojnie w Wietnamie wytyczono wymagania dla nowego samolotu w dokumencie "Prowadzenie walki powietrznej w latach 80." wydanym 9 października 1973 roku[4].

Samolot miał mieć dobre parametry dynamiczne, bez skomplikowanych systemów walki, co ułatwiło by szkolenie załóg. Wymaganiem gabarytowym była możliwość operowania na górskich lotniskach i hangarach. Zapotrzebowanie zostało określone na 60-80 samolotów.

Konkurs

[edytuj | edytuj kod]

Przy rozpisaniu konkurentów do przetargu brano pod uwagę takie maszyny jak: YF-16, YF-17(późniejszy F/A-18) jednak były to dopiero prototypy. Do wytwórni lotniczych wysłano delegacje w celu zapoznania się z oferowanymi samolotami i na podstawie ich rekomendacji wysyłano zaproszenia do konkursu. Odrzucony został brytyjski samolot Harrier GR.1. Decyzję spowodowała katastrofa maszyny podczas oblotu. Na końcu udział w konkursie wzięły cztery samoloty: francuski – Dassault Mirage F1, amerykańskie – Northrop F-5E Tiger II, F-4E Phantom II, szwedzki – Saab Ja37 Viggen. Rozstrzygnięcie konkursu zapadło po testach wszystkich maszyn, jednak znakomite osiągi, łatwość szkolenia pilotów oraz atrakcyjna cena zadecydowały o wyborze F-5E Tiger II[4].

Dokładne wyliczanie kosztów wiązało się z tym, że zakup myśliwców stanowił tylko część programu modernizacji armii na lata 1975–1979 (Rüstungsprogramm 1975)[5]. Wynegocjowany offset zamówienia wynosił 30% wartości oraz uruchomienie produkcji w zakładach F + W Emmen. 16 marca 1976 po długich debatach parlamentarnych wyrażono zgodę na zawarcie kontraktu.

Wdrożenie do służby

[edytuj | edytuj kod]

Zakupione 72 samoloty miały zostać podzielone na cztery eskadry. Dostosowanie do warunków szwajcarskich obejmowało:

  • wzmocnienie dźwigarów do podwieszania samolotu pod suwnicą
  • instalacja tlenowa ze sprężonym powietrzem zamiast ciekłym tlenem
  • wyposażenie w radiostację UHF, system identyfikacji "swój-obcy", układ ostrzegający przed opromieniowaniem radiolokacyjnym AN/ALR-46(V)3
  • montaż radiolokatora Emerson Electric AN APQ-150
  • montaż systemów antypoślizgowych dla podwozia
  • przeskalowanie przyrządów z jednostek metrycznych
  • wbudowanie rejestratora przeciążeń
  • instalacja bezwładnościowej platformy nawigacyjnej
  • wyposażenie katapultowanego fotela Martin-Baker w zestaw przetrwania wysokogórskiego
  • zaprogramowanie systemu ILS i klap do lądowań

Jedyną specjalną zmianą, z początku tylko dla Szwajcarii, był system antypoślizgowy. Pierwsze 19 samolotów zostało zmontowanych w Palmdale. Pierwszy samolot, 19 października 1977, odbył lot z numerem J-3002. Po przeprowadzeniu ostatnich prób samoloty przyleciały do bazy McClellan, gdzie zostały rozmontowane i zapakowane na pokład C-5 Galaxy. Wykonano trzy loty transportowe pomiędzy 22 sierpnia, a 18 października 1978 roku. Pozostałe 53 samoloty zostały montowane w Szwajcarii. W momencie wycofania samolotów Venom, bezprzetargowo dokupiono 32 samoloty F-5E i 6 sztuk F-5F. Umowa została zatwierdzona przez władze 4 czerwca 1981 roku, na kwotę 770 000 000 franków szwajcarskich[6]. Wszystkie samoloty, które zostały dokupione zmontowano w latach 1983–1985.

Pierwszych pięciu pilotów wyleciała na szkolenie w sierpniu 1978 roku do Stanów Zjednoczonych. Odbywało się ono w bazie Williams w 425. Bojowym Szwadronie. Końcem stycznia 1979 roku zaczęto szkolić personel i 30 października 1979 roku dwie pierwsze eskadry uzyskały gotowość operacyjną. Początkowo dużymi ćwiczeniami jakie samoloty wykonywały były lądowania na autostradach oraz próby mobilnych zapleczy technicznych dla samolotów. W latach 1992–1993, próbowano przystosować dwie eskadry do zadań bliskiego wsparcia lecz brak finansów spowodował anulowanie projektu. W 1995 roku do jednostek wyposażonych w ten samolot dołączył zespół akrobacyjny Patrouille Suisse[7].

1 stycznia 1996 roku zmieniono organizację Fliegertruppe, przemianowaną na Schweizer Luftwaffe. Zmieniło to ilość używanych lotnisk poprzez zamknięcie ich części i likwidację części jednostek. W 1997 roku F-5 Tiger II otrzymały zakaz lotów po wykryciu pęknięć i poluzowanych nitów w dźwigarach skrzydeł. Po dokonaniu inspekcji połowa samolotów została skierowana do remontów. W 1998 roku pojawiły się pierwsze F-18, co skutkowało wycofaniem samolotów z przezbrajanych jednostek, które wystawiono na sprzedaż. W 2004 roku zamknięte dwie kolejne bazy lotnicze i rozwiązano jednostki liniowe tam stacjonujące. Wycofano kolejne 31 samolotów. Obecnie (stan na 2014 rok) lotnictwo wojskowe Szwajcarii dysponuje 54 samolotami F-5E, F-5F (42 jednomiejscowe i 12 dwu miejscowych), które po wykończeniu resursów zostają skreślone ze stanu[8].

F-18 w Szwajcarskich Siłach Powietrznych

[edytuj | edytuj kod]
F/A-18C Hornet J-5011

Konkurs na następcę Mirage IIIS rozpisany został już w 1985 roku. Francuskie samoloty bojowe mimo iż uważane za wielozadaniowe używane były wyłącznie do zadań obrony powietrznej. Założeniem było, aby ich następca również był maszyną przechwytującą o dobrych parametrach dynamicznych, wyposażoną w zaawansowany radar, przystosowaną do działań w każdych warunkach atmosferycznych i w środowisku silnych zakłóceń elektronicznych ze sporym zapasem paliwa. Zapotrzebowanie szacowano na 40-60 maszyn.

Pod uwagę brano aż 6 konstrukcji: F-16, F/A-18, F-20, JAS 39, IAI, Dassault Mirage 2000C. Z proponowanych maszyn w stadium prototypowym znajdował się F-20 Tigershark, a prototypowym JAS 39 Gripen i IAI Lavi, co z góry przekreśliło ich szanse. Z pozostałych maszyn po dokładnej analizie parametrów i wstępnym oblataniu przez pilotów testowych do etapu intensywnych prób dopuszczono wyłącznie F-16 Fighting Falcon i F/A-18 Hornet. Czterodniowe testy odbyły się w maju 1988 roku. Wykazały one jednoznaczną przewagę Horneta w założonej roli. Wysoko został oceniony komfort kabiny pilota oraz łatwość hangarowania maszyn. Parametry lądowania które były dostosowane do lotniskowców doskonale nadawały się do wykorzystania w górzystych alpejskich lotniskach.

3 października 1988 roku podjęto decyzję o zakupie 34 sztuk, którą jednak wstrzymano po pojawieniu się nowej konkurencji w postaci samolotów wschodnich po rozpadzie Bloku Wschodniego i zjednoczeniu Niemiec. Jedną z najwyżej ocenianych konstrukcji był MiG-29, który uzyskał w Szwajcarskim parlamencie sporo zwolenników. Drugim samolotem była nowsza wersja Mirage 2000 oznaczona jako 2000-5. Z powodu krótkiego resursu płatowca i niestabilności rynku radzieckiego odrzucono propozycję MiG-a, to konstrukcja francuska została skonfrontowana z F/A-18 z której ponownie wyszedł zwycięsko. Przewagą okazały się większe zbiorniki wewnętrzne, które pozwalały na znacznie szybsze reagowanie co w skali wielkości kraju ma kluczowe znaczenie.

Oficjalne potwierdzenie wyboru Horneta, nastąpiło 26 czerwca 1991 roku, a niemal rok później 17 czerwca 1992 roku podpisano kontakt na dostawę 34 sztuk: 26 samolotów w wersji jednomiejscowej C i 8 w dwumiejscowej D. Szwajcarskie środowiska pacyfistyczne jednak zablokowały zakup domagając się referendum w tej sprawie. W głosowaniu 6 czerwca 1993 roku większość społeczeństwa opowiedziała się za kontynuowaniem programu modernizacji lotnictwa[9]. Opóźnienie dostaw miało dobre strony, gdyż przeprowadzono w samolotach wszelkie udoskonalenia wynikające z ich eksploatacji. Zamontowano nowy radar AN/APG-73, system zakłóceń AN/ALQ-165, ponadto wzmocniono konstrukcję wręgami stopu tytanowego. Podniosło to żywotność z 3000 do 5000 godzin, jakie przewidywane były przy forsowanym użytkowaniu podczas startów i lądowań.

Dostawy i szkolenie

[edytuj | edytuj kod]

Pierwszą jednostką wytypowaną do przezbrojenia była Fliegerstaffel 17. Piloci tej eskadry zostali wysłani na szkolenia we wrześniu 1995 roku do USA. Jako pierwszy 20 stycznia 1996 roku w powietrze wzbił się dwumiejscowy samolot nr J-5231.[10] Tylko pierwsze dwie maszyny zostały zbudowane całkowicie w USA gdyż pozostałe zmontowane były w szwajcarskich zakładach RUAG w Emmen. Pierwszy samolot był gotów do lotu już w październiku tego samego roku. Uroczystość przekazania maszyny w ręce pilotów Schweizer Luftwaffe miała miejsce 23 stycznia 1997 roku. Posiadając 19 przeszkolonych pilotów, wstępną gotowość bojową jednostka Fliegerstaffel 17 uzyskała w grudniu 1997 roku. Wkrótce nastąpiło przezbrojenie dwóch pozostałych eskadr. Wiosną 1998 roku pierwsze F/A-18 otrzymała Fliegerstaffel 18, a w kolejnym roku Fliegerstaffel 11. Ostatni samolot przekazano użytkownikowi 22 października 1999 roku.

Służba

[edytuj | edytuj kod]

Po uzyskaniu gotowości operacyjnej Fliegerstaffel 17 i 18 pozostały w swoich bazach operacyjnych. Jedynie Fliegerstaffel 11 po otrzymaniu nowych myśliwców początkowo stacjonowała w Dübendorfie, ale po zamknięciu bazy dla odrzutowców[11] w 2005 roku przeniesiono jednostkę do Meiringen. Jedynej bazy gdzie funkcjonują skalne tunele w których chowane są odrzutowce. W latach 2005–2009 system ten został znacznie rozbudowany i unowocześniony w celu obsługi samolotów. Charakterystyczny jest brak przydziału samolotów do poszczególnych jednostek, więc co za tym idzie brak jest oznaczeń eskadr.

W wyniku wypadków utracono dwie maszyny. Pierwsza katastrofa miała miejsce na początku eksploatacji, 7 kwietnia 1998 roku gdzie dwumiejscowy F/A-18D nr J-5231 wystartował do lotu treningowego z zamiarem przechwycenia drugiego Horneta. Wskutek mgły i opadu śniegu doprowadziło to do utraty orientacji i rozbicia samolotu w Crans-sur-Sierre[12]. Obaj piloci mimo próby katapultowania się zginęli. Druga katastrofa miała miejsce 23 października 2013 roku kiedy F/A-18D nr J-5237 wystartował wraz z drugą maszyną na lot treningowy walki powietrznej. Załamanie pogody zmusiło samoloty do zawrócenia. Przy złej ocenie odległości do tego manewru samolot uderzył w górę Pilatus[13]. Obaj piloci zginęli. Ostatni wypadek wydarzył się 14 października 2015 roku, kiedy z lotniska w Payerne w towarzystwie dwóch F-5 z niewyjaśnionych przyczyn rozbił się dwumiejscowy Hornet[14]. Lekko rannego pilota przewieziono do szpitala. 29 sierpnia 2016 roku około godziny 14:30 doszło do wypadku jednoosobowego myśliwca F/A-18C.[15] Obecnie flota F/A-18 liczy 25 sztuk z czego tylko 5 w wersji D.

Zadania bieżące

[edytuj | edytuj kod]

W pierwszej połowie 2015 roku szwajcarskie F/A-18 brały udział w międzynarodowych ćwiczeniach NATO Tigermeet 2015[16]. Chociaż państwo nie jest członkiem NATO korzysta od 2004 roku z przywileju uczestnika. Delegacja składająca się z 40 osób i 3 Hornetów zajęła 3 miejsce w kategorii najlepsza jednostka latająca na 6 ekip. Pomiędzy 22 maja, a 5 czerwca Szwajcarzy uczestniczyli w manewrach Arctic Challenge Exercise[17]. Na czas ćwiczeń wysłano do Szwecji 8 Hornetów, 15 pilotów i 45 członków ekipy naziemnej. Ostatnimi ćwiczeniami był TLP Flying Course 2015-3[18]. Od 14 września do 9 października 5 Horentów i blisko 100 członków personelu przebazowano do Hiszpanii na ćwiczenia obrony powietrznej. Ważną współpracą jest działalność z Austriackimi siłami powietrznymi.

Modernizacje

[edytuj | edytuj kod]

W przeciwieństwie do przestarzałych F-5, myśliwce F/A-18 regularnie poddawane są pracom modernizacyjnym, zapewniającym wysoki stopień nowoczesności. Na początku 2002 roku wyposażone zostały w specjalnie zaprojektowane dla nich pod skrzydłowe pylony na pojedynczy pocisk AIM-120B lub AIM-9P. Zastąpiły uniwersalne pylony o dużym ciężarze i oporze. Przejmując uzbrojenie po poprzednikach w postaci rakiet AIM-9P-5 było to tymczasowe rozwiązanie. W grudniu 2007 roku zakupiono nowe rakiety AIM-9X. Przeprowadzono modernizację awioniki zwaną Upgrade 21 w latach 2004–2009. Kolejnym programem był Upgrade 25, którego prace rozpoczęto grudzień 2012 mają się zakończyć wiosną 2016 roku[19].

Rozmieszczenie baz.

Wyposażenie

[edytuj | edytuj kod]
Zdjęcie Statek powietrzny Przeznaczenie Wersje W służbie[20] Uwagi
McDonnell Douglas F/A-18 Hornet Myśliwiec wielozadaniowy F/A-18C 25[21] (J-5001 do J-5026. J-5022 rozbił się w 2016) Eskadry myśliwskie: 17. i 18. (Payerne) oraz 11. (Meiringen)
F/A-18D 5[22] (J-5232 do J-5238, J-5231. rozbił się w 1998, J-5237 w 2013, J-5235 2015 )
Northrop F-5 Tiger II Myśliwiec przechwytujący F-5E 41[23] Eskadry myśliwskie: 6. i 8. (Emmen) oraz 19. (Sion). Wykorzystywany także przez zespół akrobacyjny Patrouille Suisse i do holowania celów
F-5F 12 (J-3201 do J-3212) walka radioelektroniczna
Pilatus PC-7 Samolot szkolny NCPC-7 27 wykorzystywany także przez zespół akrobacyjny PC-7 Team
Pilatus PC-9 Samolot szkolny PC-9/F 6 (C-405, C-407 ,C-408, C-409, C-411 C-41., C-404 rozbił się) Zielflugstaffel 12 (Payerne). Zastosowanie: holowanie celów i walka radioelektroniczna
Pilatus PC-21 Samolot szkolenia zaawansowanego PC-21 8 (A-101 do A-108) baza Emmen
Beechcraft 1900 Transport VIP-ów 1900D 1 (T-729) bazuje w Berno-Belp
DHC-6 Twin Otter Wykonywanie ortofotomap DHC-6 1 (T-741) baza Dübendorf
CL604 VIP /Ambulanz CL60 2 (T-751,T-752)
Beechcraft Super King Air Wykonywanie ortofotomap 350C 1 (T-721) baza Dübendorf
Pilatus PC-24 VIP Transporter PC-24 1 (T-786)
Pilatus PC-6 Turbo-Porter Lekki samolot transportowy PC-6/B2-H2M-1 15 7. Eskadra Transportowa (AB Emmen) + HB-FCF z Armasuisse
Dassault Falcon 900EX Transport VIP-ów Falcon 900 1 (T-785) bazuje w Berno-Belp
Pilatus PC-12 Doświadczalny i transportowy PC-12 1 (HB-FOG) Armasuisse Militärflugplatz Dübendorf
Cessna Citation Excel Transport VIP-ów Ce-560XL 1 (T-784) bazuje w Berno-Belp,
Diamond DA42 Eksperymentalny Diamond DA42 Aurora Centauer 1 (R-711) Armasuisse AB Emmen
Bezzałogowe aparaty latające
Elbit Hermes 900 rozpoznanie,walka radioelektroniczna 0/6 W 2015 roku rząd w Bernie zaakceptował zakup 6 bezzałogowych aparatów latający Elbit Hermes 900 mają one służyć do rozpoznania i walki radioelektronicznej i zstąpić aparaty ADS 95 Ranger oraz KZD 85.[24][25][26][27][28]
ADS 95 Ranger UAV 24 (D-108 do D-134, D-119 rozbił się 13 września 2011) 7. Eskadra Bezpilotowców (Emmen)
KZD 85 UAV KZD-85 60 (Z-30 do Z-90, obecnie 30 w użyciu) szkolenie obrony przeciwlotniczej
Zdjęcie Statek powietrzny Przeznaczenie Wersje W służbie Uwagi
Eurocopter AS332 Super Puma Transportowy (średni) AS332M1 15 (T-311 do T-325) Payerne i Dübendorf
Eurocopter AS532 Cougar Transportowy (średni) AS532UL 10 (T-331 do T342); T-341 rozbił się w 2011, T-338 rozbił się w 2016 baza Alpnach
Eurocopter EC635 Wielozadaniowy EC635 P2+ 18 (T-353 do T-370) AB Alpnach
Transport VIP-ów EC635 P2+ VIP 2 (T-351, T-352)
Oerlikon Skyguard
Zdjęcie Nazwa Przeznaczenie W służbie Uwagi
zdwojone działko Oerlikon 35 mm działko przeciwlotnicze 45 inna nazwa: Flab Kanone 63/90 W maju 2016 roku podpisano kontrakt z firmą Rheinmetall Air Defence AG na modernizację systemów obrony przeciwlotniczej Oerlikon Skyguard. Dzięki modernizacji ich sprawność bojowa zostanie przedłużona do 2025 roku[29].
FIM-92 Stinger przenośny, ręcznie odpalany pocisk kierowany ziemia-powietrze 288
Rapier pocisk rakietowy ziemia-powietrze 54 inna nazwa: Mobile Lenkwaffen Flugabwehr

Wycofane

[edytuj | edytuj kod]
Ex-Schweizer Luftwaffe Ju-52
Pilatus P-2
Pilatus P-3
Swiss Air Force Beechcraft Model 18
Dornier Do-27
DH-112 Venom

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. Zwycięstwo Gripena w Szwajcarii!. altair.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-03)].
  2. The Swiss electorate says No to the Gripen. admin.ch. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-05-19)].
  3. Szwajcaria kupi nowe myśliwce [online], defence24.pl, 26 lutego 2016 [dostęp 2016-12-13] [zarchiwizowane z adresu 2016-12-21].
  4. a b Agencja Interaktywna Migomedia, Szwajcarskie F-5 Tiger II - Magnum-x [online], magnum-x.pl [dostęp 2018-03-21] (pol.).
  5. Luca Gambazzi, admin.ch - Bundesrecht [online], admin.ch [dostęp 2018-03-21] (niem.).
  6. Marcin Strembski, Szwajcarskie F-5 Tiger II [w:] Lotnictwo, Magnum-X, styczeń 2014, s. 82-83, ISSN 1732-5323.
  7. Marcin Strembski, Szwajcarskie F-5 Tiger II [w:] Lotnictwo, Magnum-X, styczeń 2014, s. 84, ISSN 1732-5323
  8. Marcin Strembski, Szwajcarskie F-5 Tiger II [w:] Lotnictwo, Magnum-X, styczeń 2014, s. 85, ISSN 1732-5323
  9. Gripin in Switzerland: Referendum Shoots New Fighter Deal Down [online], Defense Industry Daily [dostęp 2016-02-14].
  10. Tim Senior, The AirForces Monthly Book of the F/A-18 Hornet, Key Books Limited, 2003, ISBN 978-0-946219-69-8 [dostęp 2016-02-14] (ang.).
  11. Dübendorf Air Base [online], triposo.com [dostęp 2016-02-14].
  12. Crashed Swiss jet mysteriously ‘lost altitude’ - SWI swissinfo.ch [online], SWI swissinfo.ch [dostęp 2016-02-14].
  13. Szwajcaria: rozbił się myśliwiec, nie żyją piloci [online], PolskieRadio.pl [dostęp 2016-02-14].
  14. John Revill, Swiss F-18 Fighter Crashes in Training Exercise, „Wall Street Journal”, ISSN 0099-9660 [dostęp 2016-02-14].
  15. Katastrofa szwajcarskiego Horneta. Trzecia od 2013 roku. defence24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-10)].
  16. Niels Hillebrand, MILAVIA Military Aviation Specials - NATO Tiger Meet 2015 – Konya, Turkey [online], milavia.net [dostęp 2016-02-14].
  17. A Swiss F/A-18 Hornet takes off - Arctic Challenge Exercise: US-NATO Allies joint military exercise [online], The Economic Times [dostęp 2016-02-14] [zarchiwizowane z adresu 2015-06-01].
  18. Super User, End of the Tactical Leadership Programme Flying Course 2015-3 [online], Tactical Leadership Programme [dostęp 2016-02-14] [zarchiwizowane z adresu 2016-09-27].
  19. Switzerlands Hornet Upgrade 25 Program [online], Defense Industry Daily [dostęp 2016-02-14].
  20. "World Air Forces 2013".. flightglobal.com. [zarchiwizowane z "World tego adresu (2013-01-13)]. Flightglobal.com, 11 December 2012.
  21. F/A-18-Absturz: Radar stammt aus den 70er-Jahren - Blick [online], blick.ch [dostęp 2017-11-26] (niem.).
  22. Pilot rettet sich mit Schleudersitz: Schweizer F/A-18 in Frankreich abgestürzt - Blick [online], blick.ch [dostęp 2017-11-26] (niem.).
  23. "Czarny czwartek" lotnictwa akrobacyjnego, „Lotnictwo”, nr 7-8 (2016), s. 4-5, ISSN 1732-5323
  24. Szwajcaria wybrała BSL Hermes 900. defence24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-10-10)].
  25. HERMESY 900 DLA SZWAJCARII
  26. Szwajcarski parlament zatwierdził zakup Hermesów. defence24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-10-02)].
  27. SZWAJCARIA KUPUJE HERMESY 900
  28. SZWAJCARIA KUPIŁA HERMESY
  29. Rheinmetall zmodernizuje szwajcarskie systemy przeciwlotnicze. defence24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-21)].

Bibliografia

[edytuj | edytuj kod]