شاهین‌دژ

شاهین دژ
کشور	ایران
استان	آذربایجان غربی
شهرستان	شاهین دژ
بخش	مرکزی
نام(های) دیگر	صائین قلعه
نام(های) پیشین	سایین‌قالا افشار، صایین‌قلعه افشار صائین‌قلعه و صائین‌دژ
مردم
جمعیت	۵۳٬۱۳۵ نفر (حریم) ۹۱٬۱۳۱ نفر (حوزه استحفاظی)
جغرافیای طبیعی
مساحت	با پهنه ۳٬۵ کیلومتر و طول ۶ کیلومتر
ارتفاع	۱٬۴۰۶ تا ۱۴۲۴ متر
آب‌وهوا
میانگین دمای سالانه	۱۲ درج سانتیگراد
میانگین بارش سالانه	۴۱۳ میلی‌متر
اطلاعات شهری
شهردار	سید عباس نظری
تأسیس شهرداری	۱۳۱۸
ره‌آورد	عسل، بادام، گردو، چغندر قند، فرش افشار، قالی، جاجیم، انگور، سیب و …
پیش‌شمارهٔ تلفن	۰۴۴
وبگاه	شهرداری شاهین‌دژ
شناسهٔ ملی خودرو	ل ۲۷ ایران
شاهین دژ روی نقشه ایران ۳۶٫۶۵°شمالی ۴۶٫۵۵°شرقی / 36.65; 46.55

شهر شاهین دژ مرکز شهرستان شاهین دژ در استان آذربایجان غربی واقع شده‌است. این شهر در فاصله ۱۹۸ کیلومتری از مرکز استان قرار دارد و جزو تاریخی‌ترین شهرهای استان آذربایجان غربی و ایران است.

شاهین دژ بین ۳۶ درجه و ۴۰ دقیقهٔ عرض شمالی و ۴۶ درجه و ۳۴ دقیقهٔ طول شرقی در ارتفاع ۱۴۰۶ متری از سطح دریا واقع شده‌است. جمعیت این شهر در سال ۱۳۸۵ برابر با ۴۳٬۱۳۱ نفر و ۹٬۹۱۶ خانوار اعلام شده‌است.

تاریخچه شهر

شاهین دژ در قرن هفتم قبل از میلاد آئوکانه (aukane) نامیده شده‌است و در مورد نام صایین‌قلعه طبق تواریخ در دورهٔ ساسانیان عدهٔ زیادی از مردم جهت نیایش به آتشکدهٔ آذرگشسب واقع در تخت سلیمان در ۳۰ کیلومتری شهر فعلی صایین قالا می‌رفتند که بسیاری از این افراد از بزرگان و سلاطین ساسانی بوده‌اند که از قبل از رسیدن به آتشکده در محل شاهین دژ قلعه‌ای جهت استراحت بنا نهاده و نام آن را شاهین دژ نهادند.

بعد از ظهور اسلام شاهین دژ ، صائین‌قلعه نام گرفت و در دورهٔ پهلوی «شاهین دژ» نام گرفت و هم‌اکنون نیز به همین نام خوانده می‌شود.

پیشینه

دوره قاجار

این شهر در دوران قاجاریه و پهلوی ارباب‌نشین بوده و از ارباب‌های آن می‌توان به علی نقی خان افشار و امین التجار و عزت‌الدوله‌خان اشاره کرد، مرکز ارباب‌نشینی این شهر روستای هولاسو بوده و از مائین‌بلاغ تا محمودآباد جزو اربابیه این شهر محسوب می‌شد.

شاهین دژ تا سال۱۳۴۰ جزو شهرستان مراغه بوده که طبق تصویب نامه شماره ۱۲/۲۷۳۷۰ در تاریخ ۱۳۳۹ به شهرستان میاندوآب منفک شد و در سال ۱۳۶۹ بر اساس مصوبات تقسیمات کشوری مستقل گشته و به عنوان شهرستان محسوب گردید.

نام‌گذاری

شاهین دژ (قلعهٔ عقاب) پیش از اسلام بر سر راه آتشکدهٔ آذرگشنسب قرار گرفته بود و بزرگان زرتشتی پس از زیارت این مکان مقدس، در ۳۰ کیلومتری غرب آن، قلعه‌ای برای استراحت خود ساخته بودند که این قلعه به‌تدریج بزرگ و بزرگ‌تر شد و نهایتاً تبدیل به یک شهر کوچک گردید. شاهین به‌عنوان نگهبان این قلعه استفاده می‌شد و هم‌اکنون نیز در شمال این شهر صخره‌هایی معروف به لانهٔ عقاب موجود است. نام این شهر پس از اسلام به «صائین‌قلعه» و در دورهٔ پهلوی نیز به «صائین‌دژ» تغییر پیدا کرد. پس از انقلاب اسلامی به همان نام تاریخی «صایین قالا» خوانده شد. نام sainkala در بسیاری از متون تاریخی و نقشه‌هایی که از آذربایجان در دسترس است درج شده‌است.

نام شاهین دژ (Sainkaleh) در نقشه بسیار قدیمی نقشهٔ ایران و توران در دورهٔ قاجاریه

نقشهٔ آذربایجان، سال ۱۸۵۱ میلادی برابر با ۱۲۳۰ شمسی که نام صایین قالا به انگلیسی Sainkala درج شده‌است. ترسیم شده توسط هاینریش کیپرت، برلین آلمان ۱۸۶۱. نقشه‌بردار: نیکولای خانیکوف.

نام Sainkaleh در نقشه‌ای در سال ۱۲۸۱ زمان قاجار

واژهٔ Sainkaleh در نقشه‌ای از سال ۱۲۸۰ شمسی

نام صائین قلعه که به انگلیسی (Sainkaleh)در نقشه ای در سال ۱۸۵۶ درج شده‌است.

مردم‌شناسی

بیشتر سکونت کنندگان شاهین‌دژ اذری هستند و به زبان ترکی اذربایجانی صحبت می‌کنند.گروه‌هایی از کردها (کردی سورانی و کردی جنوبی) و طوایف چهاردولی، موصلانی، زاخورانی، هشترودی (قره‌داغلی) و شاهسون نیز در شاهین دژ ساکن هستند.

اقلیت زاخورانی، موصلانی و چهاردولی نیز در شهرستان زندگی می‌کنند.

بیشتر مردم شاهین دژ مسلمان بوده و پیرو مذاهب شیعه و سنی می‌باشند. شیعه دوازده امامی مذهب قالب در این شهر است که عمده مردم از آن پیروی می کنند. سنی شافعی نیز از مذاهبی است که پیروان زیادی در شاهین دژ دارد که اکثرا کرد های این شهر پیرو آن می باشند.

مراسمات مذهبی

عید قربان ، غدیر خم و مهمتر از همه عید فطر مهمترین مراسمات مذهبی در ایران هستند . که مردم شاهین دژ نیز از آنان پیروی می کنند همچین عید فطر در شاهین دژ به شیوه خاصی صورت می‌گیرد که در میان مردم از اهمیت بالایی برخوردار است.

ژنتیک

هاپلوگروپ پدری شایع میان ترکمن‌های اغوز تبار، هاپلوگروپ Q حدود ۴۵٪ است که منشأ در سیبری دارد، این هاپلوگروپ تنها در حدود ۴٫۵٪ در مردم آذری وجود دارد که سهم حدود ۱۰٪ از تبار ترکی-سیبریایی را بیان می‌کندهمچنین هاپلوگروپ اصلی مردم آذربایجان، هاپلوگروپ J2 می‌باشد (حدود ۴۰٪) که منشأ در غرب آسیا و خاورمیانه دارد که بیانگر آنست که جمعیت آذربایجان منشأ از مردمانی دارد که پیش از آریایی‌ها و ترکها در ایران زندگی می‌کردند.

از لحاظ ژنتیکی، مردم آذربایجان بیشتر به بومیانی که پیش از مهاجرت آریایی‌ها و ترک‌ها در جنوب قفقاز زندگی می‌کردند شباهت دارند و هم ترکان ترکیه و کردها ریشه از اقوامی دارند که از هزاران سال پیش در مناطق شرقی مدیترانه زندگی می‌کرده‌اند و تأثیر اقوام آریایی و ترک تبار بیشتر زبانی است تا نژادی.

مطالعات ژنتیکی نشان از شباهت ژنتیکی بسیاری میان کردها و آذری های منطقه افشار دارد. بنابراین احتمالاً قبل از ترک سازی ، هر دو این اقوام از یک زبان و قوم برخوردار بودند

برای بررسی تنوع ملکولی mtDNA در جمعیت آذری‌های ایران، ۱۳۳ نمونه فرد آذری که در نقاط مختلف منطقه آذربایجان (ایران) ساکن بودند انتخاب گردیدند. خون این افراد برای تخلیص mtDNA جمع‌آوری گردید و mtDNA تخلیص شده با استفاده از روش PCR-RFLP مورد مطالعه قرار گرفت. ۱۴ هاپلوگروپ مورد شناسائی قرار گرفت که ۸۲٪ آنها از هاپلوگروپ‌های اختصاصی اروپایی بودند. هاپلوگروپ H شایع‌ترین هاپلوگروپ بود و ۷۹ هاپلوتیپ نیز مشخص شدند. در این مطالعه جمعیت آذری‌های ایران یک جمعیت نامتجانس مشاهده گردیدند که تمامی هاپلوگروپ‌های آسیایی، اروپایی و آفریقائی در آنها مشاهده گردید. مقایسه هاپلوگروپ‌های مطالعه حاضر با جمعیت‌های دیگر نشان دهنده تشابه بسیار جمعیت آذری ایران با سایر جمعیت‌های ایرانی بود تحقیقات ژنتیکی نشان می‌دهند که عموم اقوام و گروه‌های جمعیتی ایرانی که در ایران امروزی (و حتی فراتر از مرزهای سیاسی فعلی ایران) ساکن هستند، علیرغم اینکه دارای تفاوتهای جزئی فرهنگی هستند و حتی گاه به زبانهای مختلف هم تکلم می‌کنند، دارای ریشه ژنتیکی مشترکی هستند و این ریشه مشترک به جمعیتی اولیه که در حدود ده تا یازده هزار سال پیش در قسمتهای جنوب غربی فلات ایران ساکن بوده بر می‌گردد. ارتباط ژنتیکی قوی بین کردها و آذری‌های ایران وجود دارد، آزمایش‌های ژنتیکی صورت گرفته تفاوت معنی داری بین این جمعیت‌ها و سایر اقوام عمده ایران نشان نداد. با توجه به نتایج فعلی، به نظر می‌رسد کردهای امروزی و آذری‌های ایران متعلق به یک ریشه ژنتیکی مشترک هستند.

برخی مطالعات ژنتیکی نشان می‌دهد که ژنتیکِ مردمِ آذری در ایران با دیگر اقوام ساکنِ ایران ارتباط بسیار نزدیکی دارد و تفاوت زیادی از یک سو با مردمان مغول و ترکمن، و از سوی دیگر با مردمان عرب دارند.

مطالعات ژنتیکی نشان داده که آذربایجانی‌های ایران (azeris) هم از نظر میتوکندری دی‌ان‌ای، که فقط از مادر منتقل می‌شود و هم از نظر کروموزوم ایگرگ، که فقط از پدر به ارث می‌رسد، به همسایگان جغرافیایی خود یعنی اقوام بومی قفقازی (گویشوران به زبان‌های قفقازی) شبیه ترند تا به پارسی زبان‌های ایران (persians) (هندوایرانی زبان)، نتایج نشان داد که پارس‌ها و ارمنی‌های ایران بیش از همه به ترک‌های قشقایی و ترک‌های تاتار شبیه هستند.

مقایسه شباهت دی‌ان‌ای میتوکندریایی (mtDNA) چند گروه قومی، آذری‌های ایران (azeris) و آذری‌های جمهوری آذربایجان(azeris_S)، گرجستان (Georgians_S)، تهرانی‌ها (Iranias_S)، پارس زبان‌های مرکز و جنوب ایران (persians) در تصویر نشان داده شده‌اند

مطالعات ژنتیکی دیگر در مورد ارمنی‌ها قوم همسایه هندواروپایی زبان آذربایجانی‌ها هم نشان داده که شباهت ژنتیکی آن‌ها هم در نسب مادری و هم در نسب پدری به همسایگان قفقازی بیشتر از هم‌زبانان هندواروپایی است. خصوصیات ژنتیکی قفقازی‌ها نیز در مجموع چیزی بین اروپائی‌ها و ساکنان خاورمیانه است که نسب مادری شباهت بیشتری را به اروپائی‌ها و نسب پدری شباهت بیشتری را به خاورمیانه‌ای‌ها نشان می‌دهد. این نتایج ایده جابجایی زبانی آذربایجانی‌ها را تقویت می‌کند و نشان می‌دهد که گروه‌های مهاجر آن قدر کوچک بوده‌اند که سهم ژنتیکی آن‌ها در جمعیت فعلی قابل مشاهده نیست. مطالعات دپارتمان ژنتیک دانشگاه کمبریج به علاوه همین امر، تمایز و فاصله ژنتیکی مردمان آذری با تُرک‌های آناتولی و اروپا را نیز نشان می‌دهد. طی تحقیقی که در سال ۱۳۸۹ روی جمعیت‌های ساکن در ایران انجام شد، سهم هاپلوگروپ منتسب به اقوام آریایی در کل جمعیت ایران فقط ۱۰/۲ درصد به‌دست آمد، در مقیاس و مقایسه جهانی، جمعیت ایران از لحاظ شباهت کروموزوم Y (نسب پدری) از یک سو به هندوها و پاکستانی‌ها و از سوی دیگر به مردمان آسیای میانه و همچنین کشورهای خاورمیانه نزدیکی و قرابت دارد. بر مبنای یک مقاله منتشر شده در سال ۲۰۱۳، که مقایسه‌ای است در مورد ساختار ژنتیکی ۳۵۲ ایرانی، با وجود اینکه تنوع ژنتیکی کل ایرانیان بسیار بالا است، آذری‌های ایران قرابت ژنتیکی نزدیکتری با مردم گرجی در مقایسه با گروه‌های ایرانی، ترکیه ای و همچین آذری‌های قفقاز دارند. برخلاف تصور موجود که فرض می‌شود که آذربایجانی‌ها (ساکنان امروزی کشور جمهوری آذربایجان) با آذری‌های ایرانی ریشه مشترک دارند، تحقیقات نشان می‌دهد که آذری‌های ناحیه قفقاز ویژگی ژنتیکی متفاوتی از آذری‌های ساکن ایران دارند و موقعیتی میان آذری ها/گرجی‌ها از یک سو و ایرانی ها/ترک‌ها از سوی دیگر دارند. باور غالب دانشمندان بر این است که آذربایجانی‌های امروز از نسل آلبانیای قفقاز هستند که در قفقاز و شمال ایران قبل از ترک سازی می‌زیستند. مردمان آذری قبل از ترک سازی به زبان آذری سخن می‌گفتند. مورخان از جمله ولادیمیر مینورسکی دربارهٔ ترک‌سازی مردمان قفقاز و ایرانی‌ها می‌نویسد:

در اویل قرن یازدهم ورود قبایل اغوز ابتدا به صورت گروه‌های کوچک و سپس در دسته‌های بزرگ در دوران سلجوقیان شروع شد. در نتیجه جمعیت آذربایجان و قفقاز جنوبی ترک شدند و خصوصیاتی همچون ورود اصوات فارسی و عدم رعایت هم آوایی در بعضی کلمات وارد شده غیر ترکی در زبان ترکی آذربایجانی دیده می‌شود.

برخی از مردم آذربایجان دارای سابقهٔ اخیر از نسبت قبیله‌ای (به ایل‌های ترک یا کرد) هستند. از گروه‌های عمدهٔ قبایل ترک که هنوز قابل تشخیص هستند، می‌توان به شاهسون‌های مشکین و اردبیل، افشار‌های ارومیه و صائین‌قلعه و بیات‌های ماکو اشاره کرد.

شواهد ژنتیک‌شناسی نشان می‌دهد که آذری‌ها از نظر نژادی شبیه همسایگان قفقازی خود هستند و در طول تاریخ آریایی زبان و ترک زبان شده‌اند

با مهاجرت و تسلط سیاسی، گروهی از قبایل آریایی تبار از قرن سوم قبل از میلاد از آسیای میانه، به این مناطق، زبان‌های قبلی این منطقه از بین رفته، و جای خود را به زبان‌های آریایی(هندواروپایی)دادند.

تا قبل از ترک سازی، عموم مردم این مناطق به شاخه ای از زبان‌های آریایی موسوم به زبان آذری سخن می‌گفتند

موقعیت

این شهر از طرف شمال به ملکان ،باروق و میاندوآب از جنوب به سقز و از شرق به تکاب و شمال شرق به مراغه و قره آغاج و هشترود و از مغرب به بوکان محدود می شود.

شاهین دژ در منطقه افشار قرار گرفته‌است. منطقهٔ افشار از دو قسمت مشخص و با دو آب‌وهوای متفاوت تشکیل یافته، و در منتهی‌الیه جنوب خاوری آذربایجان غربی، مابین بیجار، گروس، سقز، خمسهٔ زنجان و سراسکند میانه واقع شده‌است. منطقه‌ای که مرکز آن تکاب است و معروف به محال علیا (یوخاری محال)و منطقهٔ دیگر را که مرکز آن شاهین دژ فعلی است، محال سفلی (آشاغی محال)می‌نامند.

وضعیت طبیعی

جغرافیا

رود ها با توجه به اینکه شاهین دژ در منطقه شمال و غرب فلات ایران واقع شده لذا از آب و هوای کوهستانی و معتدلی برخوردار است .که به لحاظ محصور بودن درمیان کوهها زمستانهای پر برف وتابستان های نسبتا گرمی را داراست.این شهر دارای چندین رودخانه فصلی ودائمی است که از جمله می توان به رود خانه همیشه خروشان زرینه رود و رودهای فصلی هولاسو، هاچه سو، خلج، رود قوره، خرمده، محمود آباد، ساروق و آجرلو اشاره نمود.شاهین دژ به دلیل داشتن پوشش گیاهی مناسب یکی از مناطق مهم ییلاقی است که  مهمترین آنها آغ داش - لیلی بلاغی - قزل یورد - محمود خان را نام برد . همچنین این شهر دارای تعدادی از بزرگترین مراتع استان است.

زرینه رود

این رود با طول ۳۰۲ کیلومتر یکی از بلند‌ترین و پرآب‌ترین رودهای شمال غرب ایران می‌باشد که شاخهٔ اصلی آن از سقز کوههای منطقه خورخوره و همچنین کوه‌های مرزی میان ایران و عراق در در نزدیکی گذرگاه مرزی سیف ابتدای «درهٔ شیلر» و کوه‌های چهل چشمه کردستان میان شهرستان‌های سقز، مریوان و دیواندره به همراه شاخ رود خورخوره از کوه‌های چهل چشمهٔ سرچشمه پس از گذر از شهرستان سقز وارد رود زرینه‌رود شده و شاخهٔ ساروق‌ رود آن نیز از کوه‌های تکاب و تخت سلیمان وارد رود زرینه‌رود شده و با از عبور رود زرینه‌رود وارد دشت زرینه‌رود شهرستان شاهین دژ شده و با سیراب کردن دشت زرینه‌رود شاهین دژ وارد شهرستان باروق و بعد شهرستان میاندوآب شده و در جنوب دریاچه ارومیه با تشکیل یک دلتای وسیع به عرض حدود ۱۰ کیلومتر در مراتع باتلاقی تالاب قره قشلاق به دریاچهٔ ارومیه می‌ریزد. در طول این مسیر چندین رود فصل از جمله رودخانه سقز، رودخانه خورخوره، ساروق چای، قوره چای، هولاسو چای، هاچه سو چای، اخچی چای، جوشاتو چای، آجرلو چای، قوروچای به زرینه رود ملحق می‌شوند. لیلان چای نیز به عنوان آخرین شاخه در حاشیهٔ شرقی شهر میاندوآب به این رود می‌ریزد. سد مخزنی زرینه‌رود ( سد کاظمی ) که دیوارهٔ آن در منتها الیه جنوبی محدودهٔ شهرستان شاهین دژ در نزدیکی «روستای گل چرمو شاهین دژ» احداث شده، بعد از سد زرینه‌رود چشم‌انداز زیبای با ترکیب کوه و دشت و سواحلی جنگلی کنار رود و باغات اطراف در حاشیه این رود زیبایی خاصی به منطقه شاهین دژ داده و همین چشم‌اندازهای زیبای کوه دشت و جنگل حاشیه کنار رود ادامه داشته تا به اولین شهر بعد سد زرینه‌رود یعنی شهر شاهین دژ رسیده و چشم‌اندازی زیبا و دلچسب کوه و دشت و جنگل را به حاشیه غربی شهر شاهین دژ داده و تفرجگاهی دراز و زیبا در کنار این رود به نام " جیغاتی قیراغی " را در حاشیه غربی شهر شاهین دژ به وجود آورده و زیبایی‌های این رود تا نزدیکی‌های سد نوروزلو ادامه داشته که سد انحرافی نوروزلو در محدوده شهرستان باروق برای کنترل سیلاب‌های این رود و مصارف کشاورزی و صنعتی بر روی زرینه‌رود احداث گردیده‌اند و همچنین از این سد، با خطوط عظیم لوله‌کشی، آب آشامیدنی و شرب تبریز تأمین می‌گردد. سپس زرینه‌رود با عبور از باغات و حاشیه شرقی شهر میاندوآب و باغات شمالی این شهرستان وارد دریاچه ارومیه می‌شود. متأسفانه در سال‌های اخیر به علت تأمین آب شرب کلانشهر تبریز و همچنین به علت کمبود بارش‌ها ناشی از تغییرات اقلیمی سطح کره زمین، سطح دبی رود زرینه‌رود در شهر میاندوآب و منطقه میاندوآب دیگر شرق شهر میاندوآب مانند سابق چشم‌انداز زیبای زرینه‌رود را دارا نمی‌باشد.

نام مغولی این رود «چغتو» یا «جغتای» بر گرفته از نام پسر دوم چنگیزخان به خاطر خروشان بودن آن می‌نامیده‌اند و امروزه به زبان های محلی به آن جیغاتی یا جەغەتو می‌گویند.

موقعیت ترانزیتی

این شهر در ۲۲۱ کیلومتری جنوب تبریز، ۱۹۸ کیلومتری جنوب شرق ارومیه و ۶۹۸ کیلومتری غرب تهران قرار دارد.

جاده ۲۳ (ایران) از این شهر عبور می‌کند و این شهر را به میاندوآب، تکاب، بیجار و همدان متصل می‌کند.

ترابری

نام مسیر	طول مسافرت
شاهین دژ - بوکان	۴۵ کیلومتر
شاهین دژ - میاندواب	۵۵ کیلومتر
شاهین دژ - تکاب	۸۵ کیلومتر
شاهین دژ - سقز	۶۵ کیلومتر
شاهین دژ - بیجار	۱۸۶ کیلومتر
شاهین دژ - مراغه	۱۲۰ کیلومتر
شاهین دژ - همدان	۳۴۴ کیلومتر
شاهین دژ - تبریز	۲۲۱ کیلومتر
شاهین دژ - ارومیه	۱۹۸ کیلومتر
شاهین دژ - مهاباد	۱۰۱ کیلومتر
شاهین دژ - تهران	۶۹۸ کیلومتر

پلاک اتومبیل

کدهای استان آذربایجان غربی برای شماره‌گذاری خودرو ۱۷ و ۲۷ و ۳۷ است که کد ۱۷ برای شهرستان ارومیه و کد ۲۷ و ۳۷ برای شهرستان‌های آن می‌باشد. پلاک خودروهای شاهین دژایران ل ۲۷ است.

آثار باستانی

تعداد دو تپهٔ دست‌ساز موجود در داخل شهر که در زمان حکومت مغول‌ها به‌منظور مقابله با حملهٔ دشمنان احداث شده اشاره کرد. در حفاری‌های صورت‌گرفته در سال ۱۳۸۸ بر روی یکی از این تپه‌ها (تپه قاپان) که به روش لایه‌نگاری پله‌ای انجام شد و از نقطهٔ ثابت تا خاک بکر نزدیک به ۲۴ متر لایه‌نگاری شده، دوره‌های اسلامی، ساسانی، مانایی، عصر آهن، برنز۳٬۲ و ۱، کالکولیتیک (عصر مس و سنگ) جدید، میانی و قدیم، و نیز عصر نئولیتیک (نوسنگی) شناسایی شد که قدیمی‌ترین لایهٔ استقرار این محوطهٔ مربوط به دورهٔ نوسنگی است که قدمت آن ۸۰۰۰ سال تخمین زده می‌شود. در حفاری‌های سال ۱۳۸۵ ظروف سفالی زرین‌فام متعلق به قرون سوم و چهارم هجری به دست آمد که نشانگر جایگاه این محوطه به‌عنوان یکی از مراکز مهم ساخت سفالینه‌های زرین‌فام است. یکی از ظروف مکشوفه از این منطقه که در آن شاهینی در حال شکار گوزن به تصویر آمده و کتیبه‌ای به خط کوفی با مضمون آرزوی یُمن و برکت برای صاحب ظرف بر روی آن حک شده در سال ۸۷ به‌عنوان نماد دهمین گردهمایی بین‌المللی باستان‌شناسی ایران که در هرمزگان برگزار شد، انتخاب شده بود.

حمام تاریخی قپان مربوط به اواخر دورهٔ قاجار است و خیابان شهید مطهری، کوچه ۱۵ خرداد راستهٔ قپان واقع شده‌است.

نمای آجری منحصربفرد با تزئینات آجرکاری بسیار زیبا در خیابان امام خمینی و همجوار بانک ملی واقع شده‌است. این اثر متعلق به دورهٔ اواخر قاجاری و هم‌زمان با حمام تاریخی قپان می‌باشد. این اثر در سال ۱۳۸۷ به ثبت ملی رسیده‌است.

جاذبه‌های گردشگری

پارک جنگلی

پارک جنگلی با مساحت تقریبی ۲۶ هکتار بزرگ‌ترین پارک مصنوعی شاهین‌دژ است که در شمال باختر این شهر واقع شده‌است.

یک آبنما در پارک جنگلی

این پارک دارای دو آبنما است که درنهایت به‌صورت دو آبشار مصنوعی سرازیر می‌شوند.

زرینه‌رود

زرینه‌رود که با طول ۳۰۲ کیلومتر یکی از بلندترین و پرآب‌ترین رودهای شمال غرب ایران می‌باشد، از شاهین‌دژ عبور می‌کند.

پل وحدت؛ نصب شده روی زرینه رود

این رود دارای گونه‌های مختلف ماهی ازجمله ماهی اسبله، آمور، کپور طلایی و معمولی، کاراس، فیتوفاگ و بیگ‌هد، ماش، سفید و کیلکا و سیاه ماهی است. این رودخانه بزرگ یکی از جذاب‌ترین مناطق طبیعی استان آذربایجان غربی می‌باشد که امکان قایق‌رانی در تمامی طول آن وجود دارد و سالانه پذیرای گردشگران و توریست‌های بسیاری از داخل و خارج کشور است.

تفرجگاه ساحلی زرینه رود شاهین‌دژ

تپه قپان

تپه قاپان که در زمان مغول برای مقابله با حملهٔ دشمنان ساخته شد، یکی از آثار ملی ثبت‌شدهٔ ایران در شاهین‌دژ است و قدمت آنها به بیش از ۸۰۰۰ سال می‌رسد. این تپهٔ باستانی طبیعی نبوده و به جهت استراحت کاروان‌ها و اهداف نظامی ساخته شده‌است. این تپهٔ تاریخی در مرکز شهر شاهین‌دژ قرار گرفته و از آثار مهم در مطالعات باستان‌شناسی عصر برنز، آهن و به‌ویژه اسلامی به‌شمار می‌رود.

حمام قپان

نمایی از حمام تاریخی قپان

این حمام تاریخی در دورهٔ قاجار بنا نهاده شده و در قسمت باختری شاهین‌دژ واقع شده‌است. این حمام دارای سقفی گنبدی‌شکل است و روزنه‌های ایجادشده در آن برای تهویهٔ هوا و تأمین روشنایی کاربرد داشتند. ابتدایی‌ترین بخش این حمام رختکن است. بخش بعدی یک راهروی پیچ‌درپیچ است که رختکن را به گرمابه متصل می‌کند. در گرمابه دو نوع حوض وجود دارد که یکی دارای آب سرد و دیگری دارای آب گرم بوده‌است. برای گرم کردن آب حوض از آتش آتشخانه استفاده می‌شده و لوله‌های سفالی این آب گرم را به گرمابه منتقل می‌کرده‌است.

کوه پیر محمد

کوه پیر محمد، با ارتفاع ۲۷۲۰ متر در شمال شرقی شاهین‌دژ واقع شده که تقریباً از همه‌جای شهر قابل‌رویت است. این کوه به‌خصوص در فصل بهار از تفرجگاه‌های مهم شاهین‌دژ به‌شمار می‌رود.

کوه قره داش

قلهٔ کوه قره داش با ارتفاع ۲۸۷۱ متر در شمال شرقی شاهین‌دژ یکی از بام‌های این شهر است. هرساله کوهنوردان متعددی به قلهٔ این کوه صعود می‌کنند.

آبشار اوزان

آبشار اوزان در مجاورت روستایی به همین نام و در فاصلهٔ ۳۰ کیلومتری شرق شاهین‌دژ واقع شده‌است. بلندی این آبشار حدود ۱۵ متر است و در زمره آبشارهای دائمی قرار دارد در دره ای سرسبز و بسیار زیبا واقع شده‌است. مسیر رسیدن به این آبشار دارای پیچ و خم‌های بسیار و در مقطی سنگلاخی است اما سرسبزی دره منتهی به آبشار سختی مسیر را آسان و دلچسب می‌نماید. با رسیدن به انتهای دره آبشاری زیبا و بسیار پرآب به چشم می‌خورد که با صدایی مهیب به پایین می‌خزد. اطراف آبشار را درختان و درختچه‌های گوناگون فرا گرفته‌اند که در کنار پوشش گیاهی این منطقه چشم‌انداز زیبایی را به‌وجود آورده‌است.

مجموعه صخره ای بی بی کند

مجموعهٔ صخره‌ای بی‌بی کند متعلق به هزارهٔ پنجم قبل از میلاد است و در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. این مجموعه طبیعی نبوده و توسط انسان حفاری شده‌است و در نزدیکی روستای بی‌بی کند و در دل کوهی که بی‌بی کند نام دارد ایجاد شده‌است و در ۱۶ کیلومتری شهر شاهین‌دژ قرار گرفته‌است.

مجموعهٔ صخره‌ای بی‌بی کند به‌صورت چندین اتاق تودرتو حفاری شده‌است که توسط دالان‌هایی پیچ‌درپیچ و باریک به یکدیگر متصل شده‌اند. ورودی مجموعه به‌صورت یک ایوان است که در گذشته آب حاصل از چشمه جوشیده از دل کوه بی‌بی کند توسط یک مسیر باریک به این ایوان هدایت می‌شده‌است. سکوهایی سنگی نیز در ورودی به چشم می‌خورد که به شکل زیبایی با ظرافت تمام تراشیده شده‌اند. در داخل اتاق‌ها حفره‌هایی حفر شده‌است که نقش طاقچه یا سکو را ایفا می‌کرده‌است. در برخی اتاق‌ها نیز نورگیرهایی به چشم می‌خورد. در برخی قسمت‌ها نیز علاوه بر دالان‌ها از پله‌ها برای ایجاد ارتباط بین بخش‌های مختلف استفاده شده‌است.

نقوش صخره‌ای عقربلو

نقوش صخره‌ای عقربلو

نقوش صخره ای عقربلو در روستای عقربلو در ۸ کیلومتری غرب شاهین‌دژ و در کنار رودخانه دائمی زرینه رود شاهین‌دژ واقع گردیده‌است.

در حدود ۵۰۰ متری شمال روستای عقربلو صخره‌ای وجود دارد که دارای سطحی صاف و صیقلی است. در ضلع شرقی این سطوح آثار حجاری انسان عصر شکار به چشم می‌خورد. این نقوش تصاویر زیبایی از چند بز کوهی و یک سری علائم دیگر را به تصویر کشیده‌است. اطلاعات دقیقی از زمان ایجاد این نقوش در دست نیست اما احتمال داده می‌شود که مربوط به دورهٔ پارینه‌سنگی باشند. این نقوش معمولاً آرزوهای نقاش را به تصویر می‌کشد، وجود این نگاره‌ها نشان از دیرینگی سکونت انسان در این مناطق دارد. کنده‌نگاره‌های عقربلو به‌طور کلی به چهار دستهٔ نقوش حیوانی، نقوش انسانی، نقوش هندسی و نقوش ابزارآلات (تیر و کمان و عصا یا نیزه) تقسیم می‌شوند.

قلعهٔ جوشاطو

قلعهٔ جوشاطو در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهرستان شاهین‌دژ واقع شده‌است. در گذشته این قلعه جنبهٔ دفاعی داشته‌است.

محله‌ها

• قزلباش پشت بیمارستان
• قلی‌کندی
• قره داش
• باکری
• قزلناو
• شهرک آزادگان
• شهرک جانبازان
• شهرک فرهنگیان
• شهرک شهید رجایی
• پاسداران
• خرمده
• کهنه کند
• چاباها
• سهند غربی
• سهند شرقی
• کشتارگاه

جستارهای وابسته

• فهرست شهرهای استان آذربایجان غربی
• تپه قاپان
• جاده ۲۳ (ایران)
• آذربایجان غربی
• سد نوروزلو
• زرینه رود
• سد شهید کاظمی

منابع

• اطلس گیتاشناسی استان‌های ایران، تهران: مؤسسه جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، ۱۳۸۳ خ.
• مختصات و ارتفاع