महात्मा गांधी
महात्मा गांधी हांचे पुराय नांव मोहनदास करमचंद गांधी. तांचो जल्म २ ऑक्टोबर १८६९ वर्सा जालो.ते भारताच्या स्वातंत्र्या लढ्यातलें मुखेल फुडारी आनी तत्वज्ञ आशिल्ले. महात्मा गांधी ह्या नांवान तांका सगळें वळखतात. अहिंसात्मक असहकार आंदोलनांतल्यान गांधीजींन भारताक स्वातंत्र्य मेळोवन दिलें. अहिंसात्मक मार्गांनी स्वातंत्र्य मेळोवन दिवपाखातीर तांणी पुराय संवसाराक प्रेरीत केल्ले. रवींद्रनाथ टागोर हांणी सगळ्यान पयलीं तांका महात्मा ही पदवी दिली. महात्मा ह्या संस्कृत भाशेतल्या उतराचो अर्थ 'महान आत्मो' असो आसा. भारतातलें लोक तांका मोगान बापू म्हणटालें आनी तांका स्वतंत्र भारताचे राष्ट्रपिता म्हण्टात. नेताजी सुभाषचंद्र बोस हांणी १९४४त तांका पयलेफावट तांका राष्ट्रपिता ह्या नांवान उलो केलो. ते सत्याग्रहाचे जनक आशिल्लें. तांची जयंती भारतांत गांधी जयंती म्हण मनयतात जाल्यार पुराय संवसारांत ती आंतरराष्ट्रीय अहिंसा दीस म्हण मनयतात.
असहकार आनी अहिंसेच्या तत्वाचेर आदारित सत्याग्रहाचो पयलें फावट उपेग दक्षिण आफ्रिकेंतल्या भारतीय लोकांक थंयचें नागरी हक्क मेळोवन दिवपाखातीर केलो. १९१५त भारतांत परत आयल्या उपरांत तांणी चंपारण्यातल्या शेतकामत्यांक जुलमी कर आनी जमीन हांचे विरुध्द झगडपा खातीर एकठांय हाडलें. १९२१त भारतीय राष्ट्रीय काँग्रेसीची सुत्रां सांबाळल्या उपरांत गरिबी निर्मूलन, अर्थिक स्वावलंबन, बायलांखातीर समान हक्क, सर्व-धर्म-समभाव, अस्पृश्यता निवारण आनी सगळ्यांत म्हत्वाचे म्हळ्यार स्वराज्या खातीर देसभरान चळवळ चालू केली. गांधीजी आजीवन सांप्रदायीकतावादाचे (सम्प्रदायांवर राजकारण करप) विरोधक आशील्ले. आनी व्हडा प्रमाणान सगळें धर्म आनी पंथामेरेन पावलें. देंवतीं लागिल्ल्या खिलाफत चळवळीक तांणी आदार दिलो आनी ते मुस्लिमांचे फुडारी जालें. १९३०त इंग्रजांनी लायल्ल्या मिठावयल्या कराविरोधात तांणी हजारांनी भारतीयांचें ४०० कि.मी. (२५० मैल) लांब दांडी यात्रेन प्रतिनिधित्व केलें. १९४२त तांणी इंग्रजांविरुध्द भारत छोडो आंदोलन चालू केले. ह्या आनी ह्यासारक्या हेर कारणांखातीर तांका भारतान तशेंच दक्षिण आफ्रिकेन जायते फावट कादयेंत घातला.
गांधीजीन आयुश्यभर सत आनी अहिंसा हांचो पुरस्कार करतालें, स्वतालेगीत ह्याच तत्वा प्रमाण जगले आनी हेरांकूय तशें करपाक सांगले. तांणी गांवांनी खऱ्या भारताचे मूळ म्हण पळयलें आनी स्वयंपूर्णतेचो पुरस्कार केल्ला. ब्रिटनातल्या विसटर्न चर्चिल हाणीं तांका ‘अर्धनग्न फकीर’ म्हण हिणसायलें. स्वता कातलेल्या सुताचें धोतर आनी शाल अशी तांची साधी राहणी आशिल्ली. तांणी शाकाहाराचो अवलंब केलो आनी जायते फावट आत्मशुध्दीखातीर आनी राजकीय चळवळी खातीर साधन म्हण दीर्घ उपास केलें. ब्रिटनाचें प्रधानमंत्री विन्स्टन चर्चिल हांणी १९३० वर्सा, गांधीजींक ‘अर्धनग्न फकीर’ म्हण हिणसायल्लें. (It is alarming and also nauseating to seeto see Mr. Gandhi, a seditious Middle Temple lawyer of the type well-known in the East, now posing as a fakir, striding half naked up the steps of the Viceregal palace toparley on equal terms with the representative of the King-Emperor.) तांच्या निमाण्या वर्सांमदीं भारत पाकिस्तान फाळणी खातीर व्यथित जाल्ल्या गांधीजींक हिंदू मुस्लीम झगडीं थांबोवपाखातीर यत्न केलें.
२ ऑक्टोबर हो दीस भारतान गांधी जयंती म्हण मनयतात. ह्या दिसा भारतान सार्वजनीक सुटी आसता. हो दीस आंतरराश्ट्रीय पांवड्यार ‘आंतरराश्ट्रीय अहिंसा दीस’ म्हण पाळटात.
गांधीचें तत्वज्ञान निव्वळ पुस्तकी न्हय तर ते उपयोगितावादात्मक (प्राप्त परिस्थितींत स्वताच्या तत्वांचे आचरण करपी) आशिल्ले.
सुरवेचो काळ
गांधाजींचो जल्म ऑक्टोबर २, १८६९ या दिसा सद्दयाच्या गुजरातातल्या पोरबंदर शारांत जालो. तांच्या बापायचें नांव करमचंद गांधी आशिल्ले. आनी आवयचें नांव पुतळीबाई आशिल्ले. करमचंद गांधी त्या वेळावेल्या काठेवाड प्रांतातलें पोरबंदरांत दिवाण आशील्ले. तांच्या आज्याचें नांव उत्तमचंद गांधी आशिल्ले. तांका उत्ता गांधी अशें लेगीत म्हण्टालें. पुतळीबाई ही करमचंदाचीं चवथी बायल आशिल्ली. आदल्यो तीन बायल्यो बाळंतपणात भायर पडल्यो. करमचंद हिंदू मोध समाजातलें आशिल्लें जाल्यार पुतळीबाई वैष्णव समाजातल्यो आशिल्ल्यो. धर्मीक वातावरणातल्या भुरगेंपणाचो प्रभाव गांधीच्या मुखावेल्या आयुष्यात जाल्लो आमकां पळोवंक मेळटा. चड करुन अहिंसा, शाकाहार, सहिष्णुता, हेरांविशीं करुणा, या तत्वांचे बीज याच काळान रुजूंक लागलें. जैन धर्मीक आशिल्या आवयक लागून मोहनदासांचेर जैन संकल्पना आनी प्रथांचो प्रभाव आशिल्लो. प्राचीन वाङ्मय हांतुतलें श्रावणबाळ आनी हरिश्चंद्र हया दोन कथांचो मोहनदासाच्या मनाचेर खोल परिणाम जाल्लो. स्वताच्या आत्मचरित्रान ते कबुल करतात, या दोन कथांखातीर म्हज्या मनाचेर खूब परिणाम जाल्लो. ते बरयतात, “तांणे म्हाका झपाटलें आनी हांव अगणीत वेळा म्हजेचकडेन हरिश्चंद्रा सारको वागला आसतलो. गांधीच्या सत आनी प्रेम या दुर्दैवी गुणांकडेन जाल्लो स्व वळखीचो माग हो या पौराणिक पात्रां मेरेन येता.”
१८८३त पिरायेच्या तेराव्या वर्सा तांचे कस्तुरबा माखनजी हांचे वांगडा लग्न जालें. तांचे नांव ल्हान करून कस्तुरबा (आनी मोगान बा) अशें घेतालें. पूण त्या काळातल्या रिती प्रमाण कस्तुरबा खूप तेप तांच्या कुळाराच आशिल्ल्यो. हे प्रक्रियेंत मोहनदासाक आपल्या शालेय शिक्षणाचें एक वर्स वगडावचें पडलें. लग्ना दिसाच्यो यादीं सांगताना तांणी एकदां सांगलेले "आमकां लग्नांविशीं चड कांय खबर नासलें लग्न म्हळ्यार आमचेखातीर नवें कपडे घालप, गोड खाणां खावप, आनी सोयऱ्यावांगडा खेळप". १८८५त जेन्ना गांधीजी १५ वर्साचें आसलें तेन्ना तांका पयलें भुरगें जाल्लें, पूण तें खूब कमी तेंप जगलें. त्याच वर्सा आदी करमचंद गांधी ह्या संवसाराक अंतरलें. फुडें गांधीजी आनी कस्तुरबा हांका आनीक चार भुरगीं जाली. १८८८त हरिलाला, १८९२त मणिलाल, १८९७त रामदास आनी १९००त देवदास.
तांच्या पोरबंदरातल्या मुळाव्या तशेंच राजकोटातल्या माध्यमीक शिक्षणावेळार तें एक सादारण विद्यार्थी आशिल्ले. तांचो एका वर्सुकी परिक्षेचो अहवाल मुखावेले प्रमाण आशिल्लो. -“इंग्लीशींत बरो, अंकगणीत सादारण आनी भुगोलान कच्चो. वागणूक खूब बरी, हस्ताक्षर पाड”. ते मॅट्रिकेची परिक्षा भावनगरीतल्या सामलदास कॉलेजीतल्यान थोड्या कश्टांनीच पास जाले. आनी थंय आसतना, तांणी वकील जावंचे अशी तांच्या घरांतल्यांची इच्छा तांका आवडूंक नाशिल्ली.
बॅरिस्टर
शालेय शिकप सोपोवन पिरायेच्या इकुणिसाव्या वर्सा १८८८त ते इंग्लंडाक लंडन युनिव्हर्सिटी कॉलेज, वकीलीचें शिकप घेवपाक गेले. थंय तांणी इनर टेंपल या गांवांत रावून बॅरिस्टर जावपा खातीर भारतीय कायदो आनी न्यायशास्त्राचो अभ्यास केलो. इंग्लंडाक वचचें आदी तांणी आईक जैन साधूच्या हजेरेन आपूण मांस, बायल आनी बाटली(सोरो) हाचेपासून पयस रावतलो अशें वचन दिल्ले, ताचे तांणी थंय पालन केले. पूण लंडनातल्या सपक शाकाहारी जेवणाची रुच तांका आवडूंक ना. आनी लंडनातली एक दुर्मीळ आशिल्ली भारतीय खाणावळ मेळामेरेन ते खूप फावट उपाशी लेगीत रावले. गांधीजीन थंयच्यो इंग्लीश चालीरिती आपणावपाचो प्रयत्न केलो. देखीक नाचपाचे वर्ग चालू करप. ते इंग्लंडान शाकाहारी संस्थेचे वांगडी जालें आनी बेगीनूच तांच्या अध्यक्षपदामेरेन पावलें. थंय जितल्या शाकाहारी व्यक्तींक गांधीजी मेळ्ळे, तांतूतल्यो कांय बायलो थिओसोफ़िकल सोसायटीच्यो वांगडी आशिल्ल्यो. तांणी गांधीजींक आपलेमदीं येवपाक आनी अणकारीत आनी मूळ भगवद्गिता वाचपाक प्रोत्साहन दिलें. आदी धर्मीक गजालींन रस नाशिल्ले गांधीजीं उपरांत धर्मीक गजालींनी रस घेवपाक लागले. आदी धर्मीक गजालींन रस नाशिल्ले गांधीजीं उपरांत धर्मीक गजालींनी रस घेवपाक लागले.
इंग्लंडान कायद्याचो अभ्यास करून ते बॅरिस्टर जाले आनी भारतान परत येवन वकीली करपाक लागले. १८८१त तें इंग्लंड सोडून परत भारतान आयले. भारतान आयल्या उपरांत तांका कळ्ळें, तांची आवय तें लंडनाक आसतनाच भायर पडली आनी तांच्या घरच्यांनी ही गजाल तांचेकडल्यान लिपोवन दवरली. मुंबयत कायट्याची प्रॅक्टीस सुरु करपाची तांची येवजण पुराय जावंक ना. कारण ते कोर्टात उलोवपाक लेगीत लजतालें. खटल्यांखातीर मसुदो तयार करपाच्या साद्या जिवीताची सुरवात करपाखातीर राजकोटाक परत आयलें. पूण एका ब्रिटीश अधिकाऱ्याच्या विरोधान गेल्ल्यान तांका हे काम बंद करचें पडलें. १८९३त तांणी त्या वेळावयल्या ब्रिटीश राजवटीतल्या नाताळ(दक्षिण आफ्रिका)तल्या एका पदाखातीर दादा अब्दुला आनी कंपनी नावाच्या एका भारतीय कंपनीखातीर एका वर्साचो करार केल्लो.
दक्षिण आफ्रिका
गांधीन आयुश्यातलीं २१ वर्सा दक्षिण आफ्रिकेन घालयली, जंय तांणी तांचे राजकीय दृश्टिकोण, नैतीक आनी राजकीय फुडारपण ही कौशल्या विकसीत केली. दक्षिण आफ्रिकेतल्या भारतीयांचे नेतृत्व करपी गिरेस्त मुस्लिमांनी आनी सामकें कमी अधिकार आशिल्ल्या गरीब हिंदू गिरमिट्यांनी(?) गांधीक नोकरी दिली. ‘भारतीयत्व’ सगळ्या धर्म आनी जातींमदीं देंवलें असो दृश्टिकोन आयुश्यभर दवरीत गांधीन ह्या सगळ्यांक भारचतीयूच मानलें. मुखेलपणान धर्माच्या बाबतीन इतिहासीक वेगळेंपण आमी मेळोव येता असो तांका स्वताबद्दल विश्वास आशिल्लो, आनी हो विश्वास घेवनूच तें भारतान आयलें. हांगा तांणी ह्या विश्वासाची अंमलबजावणी करपाचो यत्न केलो.
दक्षिण आफ्रिकेन गांधीक समाजाच्या दुबळेंपणाची वळख जाली. भारतीय धर्म आनी संस्कृती हाचेमदीं आशिल्ल्या घुस्मटिल्ल्या समस्यासावन आपूण पयस आसात हांची तांका जाणवीकाय जाली आनी दक्षिण आफ्रिकेतल्या भारतीयांक समजून घेवन आनी तांचे फुडारपण करुन आपणाक भारत समजलो अशें तें मानूंक लागलें. दक्षिण आफ्रिकेन गोऱ्या-काळ्यामदीं आशिल्ल्या भेदभावाक गांधींक तोंड दिवंचें पडलें. थंयच्या भारतीय लोंकांक मेळपी असमान वागणूक तांणी अणभवली. पयल्या वर्गाचें तिकीट आसताना लेगीत तांका पिटरमारित्झबर्गांतल्या रेल्वे अधिकाऱ्यांनी तिसऱ्या वर्गाच्या डब्यान बसपाक सांगलें. गांधीजीन हें गजालीक न्हयकार दिलो म्हण तांचो अपमान करुन तांका रेल्वेतल्यान धुकलून उडयलो. ती पुराय रात तांणी प्लेटफॉर्मावेल्या गेस्टरुमान काडली. गांधीन थारायल्ले जाल्यार उद्दटपणान वागपी त्या रेल्वे अधिकाऱ्याक ते अद्दल घडोवं शकतालें. पूण सूड भावनेन कोणाकूय ख्यास्त दिवप हो तांचो हेत नाशिल्लो जाल्यार अन्यायकारक व्यवस्था बदलप हो तांचो हेत आशिल्लो. फुडें एकदा, प्रवांशांक वाट करुन दिवंक ना म्हण एका वाहन चलोवपी मनशान तांका मारिल्ले. पुराय प्रवासान तांका जायतें त्रास सोंसचे पडले. जायत्या हॉटेलातल्यान तांका धांवडावन घालें. अशा जायत्या घडणुका मदली एक घडणूक म्हळ्यार, डर्बनान न्यायाधीशान तांका तांची तोपी काडून दवरपाचो हुकुम दिलो. गांधीजीन तेन्नाय न्हयकार दिल्लोच. ह्यो घटना तांच्या आयुश्याक नवी दिकां दिवपी थारल्यो. हे सगळें अणभव घेतल्या उपरांत गांधीन समाजातलीं स्वताची सुवात आनी ब्रिटीश राज्यातली आपल्या लोकांचें मोल ह्याविशीं प्रस्न उपस्थित करपाक सुरवात केली. अशातरेन भारतीयांविशींचो वंशभेद, असमानता हांका तोंड दिल्या उपरांत गांधीजीन या अन्यायाविरोधान आवाज उठयलो आनी समाजान स्वताची सुवात निर्माण करपाक सुरू केलें.
थंयच्या भारतीयांच्या मतदानाचो हक्क काडून घेवपी कायदो लागू करतलें आसले, ह्या कायद्याक विरोध करपी भारतीयांक मदत करपाक गांधींजीन आपलो दक्षिण आफ्रिकेतलो कांय काळोमेरेन फुडें राबितो वाडयलो. हो कायदो ना करपांत जरी यशस्वी थारलें तरी हाकालागून भारतीयांवयल्या अन्यायाकडे लक्ष ओडून घेवपांत तांची चळवळ यशस्वी जाली. तांणी १८९४त नाताल भारतीय काँग्रेसीची थापणूक केली आनी हाचेवरवीं दक्षिण आफ्रिकेत शिंपडिल्ल्या भारतीयांक तांणी एका राजकीय पक्षान परावर्तित केलें. १८९७त कांय काळाच्या भारतीतल्या राबित्या उपरांत डर्बनान देंवताना कांय गोऱ्या लोकांच्या पंगडान तांचेर हल्लो केलो आनी तांका जिवें मारपाचो यत्न केलो. आनी फकत पोलीस अधिक्षकाच्या बायलेच्या मदतीन तांची सोडवणूक जाली. या घडणुकेन तांच्या तोंडाक घावो जालो आनी दोन दात तुटलें. पूण तांणी न्यालयान तक्रार करपाक न्हयकार दिलो. व्यक्तीगत न्यायालयान वचप तांच्या तत्वांनी नाशिल्ले.
१९०६त ट्रान्सवाल सरकारान एका नव्या कायद्याची घोशणा केली. या कायद्या प्रमाण थंयच्या दरेका भारतीय मनशाक स्वताची नेंदणी करप बंधनकारक आशिल्ले. हाका विरोध करपाक आपयल्ल्या बसकेक, त्या वर्सा ११ सप्टेंबराक, गांधीन, पयलेच फावट आपल्या आजूनय विकसीत जायत आशिल्ल्या सत्याग्रहाच्या वा अहिंसात्मक कार्यप्रणालीक आपलेशें केलें.तांणी भारतीय भावांक अहिंसक पध्दतीन या कायद्याक विरोध करपाक सांगले आनी अशें करताना जाल्ले अत्याचार सोंसपाक सांगले. थंयच्या समुदायान या आवाहनाक साद दिली आनी फुडल्या सात वर्सांनी हजारांनी भारतीयांनी संप केल्ल्यान, नोंदणी करपाक न्हयकार दिल्ल्यान, नोंदणी पत्रक जळोवन उडोवप आनी तत्सम अहिंसात्मक कामांत सामील जालें म्हण लोकांक कादयेंंत घालें, चाबकाचे फटके दिलें आनी पिस्तोलांच्यो गुळयोय खावयल्यो. सरकारान भारतीय आंदोलकांचो हो विरोध यशस्वी पणान ना केलो तरी पूण या अहिंसक चळवळीची नोंद घेवपाक आनी लोकक्षोभेची नेंद घेवपाक आनी गांधीकडेन उलोवणी करपाक स्वता तत्वज्ञ आशिल्ले दक्षिण आफ्रिकेतलें फुडारी जॉन क्रिस्तिआन स्मट्स हांका वचचें पडलें. शांततायेन निदर्शनां करपी निदर्शकांवयल्या दक्षिण आफ्रिकेतल्या सरकारन केल्ल्या कठोर कारवायांक लागून लोकक्षोभ तयार जाल्लो. गांधीच्या कल्पनांनी आदार घेतिल्लो आनी सत्याग्रहाची या संघर्षावेळार परिपक्व जाली.
१९०६त इ्ंग्रजानीं नातालान झुलू राज्या विरुध्द झुंज केलें. इंग्रजावटेन झुंजपाक भारतीयांक भरती करुन घेवपाखातीर गांधींन इंग्रजांक प्रोत्साहीत केलें. भारतीयांक पुराय नागरिकत्वाच्या दाव्याक वैध थारावपाक इंग्रजाचें फाटबळ गरजेचें असो युक्तिवाद तांणी केलो. ब्रिटिशांनी गांधींचीं ही मागणी मान्य केली. आनी २० जाणांच्या भारतीय स्वयंसेवकाच्या पंगडाक वचपाक दिलें. जखमी सैनिकांक उपचार दिवपाखातीर स्ट्रेचरावेल्यान व्हरप ही पंगडाची जबाबदारी आशिल्ली. हो पंगड गांधीच्या नियंत्रणा सकयल आशिल्लो. दोन म्हयन्यांपरसूय कमी काळ ह्या पंगड़ान काम केलें. ब्रिटीशांच्या दिसान दीस वाडपी सैनिकांच्या ताकदीक आवाहन दिवप निराशाजनक आसा- तांणी थारयलें हाचो विरोध मनातल्या पवित्र अहिंसात्मक पध्दतीन करुं येता अशें तांका ह्या अणभवातल्यान कळ्ळें. उपरांत जेन्ना काळ्या लोकांचें भोवमत सत्तेर आयलें तेन्ना गांधींक राश्ट्रीय नायक म्हण वेगवेगळ्या स्मारकातल्यान घोषीत केलें.
स्वातंत्र्यसंग्राम
१९१५न गांधीजी कायमचें भारतांत परत आयलें. एक मुखेल भारतीय राश्ट्रवादी, थिओरिस्ट आनी संघटक अशी ताची आंतरराश्ट्रीय नामनां आशिल्ली. तें भारतीय राश्ट्रीय काँग्रेसीच्या जायत्या संमेलनातल्यान उलयलें. खऱ्या अर्थान भारतीय राजकारण आनी समस्या हांची वळख तांका गोपाळ कृष्ण गोखले हांणी करुन दिली. गोपाळ कृष्ण गोखले हे तेन्नाचे भारतीय राश्ट्रीय काँग्रेसीन मुखेल फुडारी म्हण आशिल्ले.