ئەورۆپا
ئەورۆپا (ب یەونانیا کەڤن: Εὐρώπη، لات. ئەورṓپē، ب لاتینی: ئەورۆپا)، پارزەمینەکئە کو ژ نیڤگراڤێن هەری رۆژاڤایی یێن ئەوراسیایێ پێک تێ کو ب تەڤاهی ل نیڤکادا باکورئە .[4][5] ئافرۆ-ئەوراسیائە ردێ بەژاهی هەم ب ئاسیایێ رە پارڤەدکەئوو هەم ب ئافریکایێ رە پارڤەدکە. پارزەمینائە ورۆپایێ ل باکور ب ئۆکیانووسائا رکتیکێ رە، ل رۆژاڤا ب ئۆکیانووسائا تلانتیکێ، ل باشوور ب دەریایا ناڤین رەئوو ل رۆژهلات ژی ئاسیایێ سنۆرێ پارزەمینی پارڤە دکە.ئە ورۆپا ب گەلەمپەری ڤەقەتاندنا ژ پارزەمینائا سیایێ بئا ڤا چیایێنئوو رالێ، چەمێئوو رالێ، دەریایا قەزوینێ، قەفکاسیایا مەزن، دەریایا رەشئوو رێیێنئا ڤێ یێن تەنگاڤا ستەمبۆلێ تێ قەبوول کرن.[6]
 | |
| حەرێم | 10.180.000 کم2 (3.930.000 سق م)[ن] (6ەم) |
|---|---|
| گەلهە | 742.452.000[ن] (2013; 3ەم) |
| تیربون | 72،9/کم2 (2ەم) |
| دەمۆنیم | ئەورۆپایی |
| وەلات | ~50 وەلات (وو ~5 ب ناسکرنا ب سینۆر) |
| گرێدانێن وی | 4 گرێدایی |
| زمان | ~225 زمان[1] |
| ساەت | ئوتج−1 هەتا ئوتج+5 |
| ئینتەرنەت تلد | .ەو |
| باژارێن مەزن | |
ئەورۆپا ل دۆر 10.18 ملیۆن کم² (3.93 ملیۆن سق م)، یان %2 ژ رووبەرێ جیهانێ (%6.8% ژئا خائە ردێ) دگرەئە ڤ ژیئە ورۆپایێ وەکێ پارزەمینا هەری بچووکێ جهانێ دەستنیشان دکە. د وارێ سیاسی دە،ئە ورۆپا ل دۆرا پێنجی دەولەتێن سەروەر هاتیە دابەش کرن کو رووسیا وەلاتێ مەزنترینئوو نفووسا هەری مەزنئە ئە ورۆپایێ یە کو ژ %39 ژئە ردێئە ورۆپایێ دگرەئوو %15 ژ نفووسائە ورۆپایێ پێک تینە. ل گۆری دانەیێن سالا 2021ان دە ب تەڤاهی نفووسائە ورۆپایێ 745 ملیۆنئە (نێزیکی 10% ژ نفووسا جیهانێ) کو پشتیئا سیائوو ئا فریکایێ سێیەم پارزەمینا هەری مەزنئە .[7]ئا ڤهەوایائە ورۆپایێ ب گرانی ژئا لیێ گەرمێنئا تلانتیکێ ڤە تێ باندۆر کرن کو هەوایا پارزەمینێ ب زڤستانئوو ب هاڤینان ژی نەرمئە . ژ دەریایێ وێدەتر، جووداهیێن دەمسالی ل نێزێ پەراڤێ زێدەتر دیار ن.
چاندائە ورۆپی کۆکا شارستانیا رۆژاڤایی یە کو چاندەکە دیرۆکی یە کو ک یەونانستانا کەڤنارەئوو رۆمایا کەڤنارە ڤەدگەرە.[8][9] حلوەشینائی مپەراتۆریا رۆمایێ یا رۆژاڤا د سالا 476ێ پ.ز. دەئوو سەردەما کۆچبەریێ یا ژ بەر هلوەشینائی مپەراتۆریێ داویا دیرۆکا کەڤنارئا ئە ورۆپایێئوو دەستپێکا سەردەما ناڤینئا ئە ورۆپایێ ددە دەستپێکرن. رۆنەسانس ل فرانسایێ دەست پێ دکەئوو ل پارزەمینا مایی بەلاڤ دبە کوئە لەقەیەک نوو ب هومانیزم، کەشفکرن، هونەرئوو زانستێ ب خوە رە تینە کو بەشداری دەستپێکا سەردەما نووژەن دبە. ژ سەردەما کەشفێ کو ب پێشەنگیا سپانیائوو پۆرتوگالێ پێک تێ،ئە ورۆپا د پێوەندیێن گەردوونی دە ب گەلەک کەشفئوو فەتهێن ل چارالیێ جیهانێ دە رۆلەک سەردەست لیستییە. د ناڤبەرا سەدسالێن 16انئوو 20ان دە، هێزێنئە ورۆپی د دەمێن جوودا دە ئامەریکا، نێزیکی تەمامیا ئافریکا، ئۆکیانووسیائوو نێزیکی پرانیا ئاسیایێ کۆلۆنی کرن.
سەردەما رۆناهیێ، شۆرەشا فرانسایێئوو شەرێن ناپۆلیۆن ژ داویا سەدسالا 17ان هەیا نیڤێ یەکەمئا سەدسالا 19ان دەئە ورۆپایێ ژئا لیێ چاندی، سیاسیئوو ئا بۆری ڤە دگوهەرینە. شۆرەشا پیشەسازیێ کو د داویا سەدسالا 18ان دە ل بریتانیایا مەزن دەست پێ دکە، لئە ورۆپایا رۆژاڤائوو د داویێ دە ل جیهانا بەرفرەه د وارێئا بۆری، چاندیئوو جڤاکی گوهەرتنێن گرینگ ددە دەستپێکرن. حەردو شەرێن جیهانێ (شەرێ جیهانی یەکەمئوو دویەم) لئە ورۆپایێ دەسپێدکە کو د نیڤێ سەدسالا 20ان دە ژ بەر کو یەکیتیا سۆڤیەتێئوو دەولەتێن یەکبوویی دەردکەڤن پێش، سەردەستیا ئەورۆپایا رۆژاڤا د وارێ چارەسەرکرنێن ل جیهانێ دە کێم دبە. حەیا شۆرەشێن سالا 1989ان کو دبە سەدەما هلوەشینا دیوارێ بەرلینێئوو هلوەشینا یەکیتیا سۆڤیەتێ، د دەما شەرێ سار دەئە ورۆپا ل سەر پەردەیا هەسنی یا د ناڤبەرا نئاتئۆیێ ل رۆژاڤائوو پاکتا وارشۆڤایێ دە ل رۆژهلات هاتیە دابەش کرن.
یەکیتیائە ورۆپایێ (یئە)ئوو کۆنسەیائە ورۆپایێ دو رێخستنێن ناڤنەتەوەیی یێن گرینگ ن کوئا رمانجا رێخستنان دئا ستا سیاسی دە تەمسیلکرنا پارزەمینائە ورۆپایێ یە. کۆنسەیائە ورۆپایێ د سالا 1948ان دە ب فکرا یەککرنائە ورۆپایێ ژ بۆ بدەستخستنائا رمانجێن هەڤپارئوو پێشیلێگرتنا شەرێن پێشەرۆژێ هاتیە دامەزراندن.[10]ئە نتەگراسیۆنائە ورۆپی یا ژئا لیێ هنەک دەولەتان ڤە بوویە سەدەما دامەزراندنا یەکیتیائە ورۆپایێ کو سازیەک سیاسی یا سەرنەتەوەیی یە کو ل سەر بنگەها پەرگالا هقووقائە ورۆپی یەئوو د ناڤبەرا کۆنفەدەراسیۆنئوو فەدەراسیۆنێ دە یە.[11] یەکیتیائە ورۆپایێ ل ئەورۆپایا رۆژاڤا دەسپێکریەئوو پشترە ژی ب هلوەشینا یەکیتیا سۆڤیەتێ کو د 1991ان دە پێک هاتیە بەر ب رۆژهلات ڤە بەرفرەه بوویە. پرانیائە ندامێن یەکیتیێ دراڤەک هەڤبەش،ئە ورۆیێ قەبوول کرنەئوو بەشداری بازارا یەکگرتی یائە ورۆپیئوو یەکیتیا گومرکێ بوونە. حەرێما شەنگەنێ کو بلۆکەک مەزنێ وەلاتانئە کۆنترۆلا سنۆرێن ناڤخوەییئە ورۆپایێئوو کۆچبەریێ بەتال کریە. حلبژارتنێن گەلەری یێنئا سایی هەر پێنج سالان جارەکێ د ناڤ یەکیتیائە ورۆپایێ دە پێک تێن کو پشتی هلبژارتنێن حندستانێ وەکێ دویەم هلبژارتنێن هەری مەزنئێ ن دەمۆکراتیکێ ل جیهانێ تێن دیتن.
بێژەناسی
دەستکارید میتۆلۆژیا یەونانی یا کلاسیک دە،ئە ورۆپا (یەونانیا کەڤن: Εὐρώπη،ئە ورṓپē) پرەنسەسا فەنیکی بوو. نێرینەک دن ژیئە ڤئە کو ناڤێئە ورۆپایێ ژ هێمانێن یەونانیا کەڤنار εὐρύς (ەورúس) 'بەرفرەه، فرەه'ئوو ὤψ (ōپس، گەن. ὠπός، ōپóس) 'چاڤ، روو، روویئە '، ژ بەر ڤێ یەکێئە ورṓپē تێ واتەیا 'بەرفرەه' نهێرینا فرەه یان 'الیێ فرەه'. برۆاد د دینێ پرۆتۆ-حند-ئەورۆپی یا کو ژ نوو ڤە هاتیەئا ڤاکرن دەئوو هەلبەستێن کو ژێ رە هاتنە تەرخانکرن دە بوویە رەنگدێرا جیهانێ. نێرینەکئا لتەرناتیفئا رۆبەرت بەەکەس کو ژ بۆ ناڤەکی پێش-هندووەورۆپی نیقاش کریە، راڤە دکە کو ڤەقەتاندنەک ژئە ورۆس دێ تۆپۆنیمەک جوودا ژئە ورۆپا دەرخە. بەەکەس ل هەرێما یەونانستانا کەڤنار تۆپۆنێن ب ناڤێئە ورۆپایێئوو ل ماکەدۆنیایا کەڤنار ژی ناڤێن جهێن وەکیئە ورۆپۆسێ دیتیە.
ئەردنگاری
دەستکاریدابەشکرن
دەستکاریگۆتارا بنگەهین: ئەورۆپایا ناڤەندی
دیرۆک
دەستکاریگەلهەناسی
دەستکاری
زمان
دەستکاریدین
دەستکاریسیاسەت
دەستکاری
دەولەتێنئە ورۆپایێ
دەستکاری
لئە ورۆپائە ڤ دەولەت هەنە:
ئالمانیا
ئالبانیا
ئاندۆررا
بەلچیکا
بۆسنیائوو حەرزەگۆڤینا
کەیانیا یەکبوویی
بولگارستان
چەکیا
دانیمارکا
ئەستۆنیا
فینلەندا
فرانسا
ئیرلەندا
ئیسلەندا
ئیتالیا
کۆسۆڤۆ
کرۆاتیا
ماکەدۆنیا
لەتۆنیا
لەجهتەنستەن
لیتڤانیا
لووکسەمبوورگ
مەجارستان
مالتا
مۆلدۆڤا
مۆناکۆ
مۆنتەنەگرۆ
حۆلەندا
نۆروێج
ئاوستریا
پۆلۆنیا
پۆرتووگال
رۆمانیا
بەلارووس
سان مارینۆ
سوێد
سویسرە
سەربستان
سلۆڤاکیا
سلۆڤەنیا
سپانیا
ئووکراینا
ڤاتیکان
یەونانستان
وەلاتێن دن
دەستکاریوەلاتن هەنە نیڤیئا ن ژێ ربەک دئە ورۆپا دە یەئە وئە ڤن.
دراڤ (پەرە)
دەستکاریئەورۆ ناڤێ دراڤێ فەرمی یێ ڤان وەلاتێنئە ورۆپایێ یە (2011):
کیپرۆس
وەکی دنئە ورۆ ل پاش دۆلارێن دیئا دویەم دراڤێ کو هەری زێدە ل جهانێ دانووستەندن پێ تێ کرن.
بنێرە
دەستکاریچاڤکانی
دەستکاری- ^ لانگواگە فاجتس –ئە ورۆپەان دایئۆ ف لانگواگەس، جۆونجلئۆ فئە ورۆپە. رەترەڤەد 30 تیرمەه 2015.
- ^ ستەنبۆلێ باژارێ پارزەمینێ ل گەدێنئە ، ب ناڤەندا بازرگانیئوو وێ یا دیرۆکیئوو ل سەر دو ژ سێئا نفووسا دەرەوان لئا لیێئە ورۆپایێ،ئوو ل سەر یەک ژ سسیان ژ نفووسا خوە یا ل سەرئا لیێئا سیایێ ژ گەدێن.
- ^ ئاننوال پۆپولاتۆنئۆ فئو ربانئا گگلۆمەراتۆنس وته 300،000 Iنهابتانتسئۆ ر مۆرە ن 2014، بی جۆونتری، 1950-2030 (تهۆوساندس)، وۆرلدئو ربانزاتۆن پرۆسپەجتس، تهە 2014 رەڤسۆن، پۆپولاتۆن دڤسۆنئۆ ف تهە ئونتەد ناتۆنس دەپارتمەنتئۆ فئە جۆنۆمجئا ند سۆجالئا ففارس. ستاندن 21 تیرمەه 2015. نۆتە: لست باسەدئۆ نئە ستماتەس فۆر 2015، فرۆم 2014.
- ^ "ئەورۆپە | حستۆری، جۆونترەس، ماپ، & فاجتس | برتاننجا". ووو.برتاننجا.جۆم (بئی نگلیزی). 7 چریا پێشین 2023. رۆژا گهشتنێ 8 چریا پێشین 2023.
- ^ "ئەورۆپە: حومان گەۆگراپهی". ەدوجاتۆن.ناتۆنالگەۆگراپهج.ۆرگ (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 8 چریا پێشین 2023.
- ^ ناتۆنال گەۆگراپهج سۆجەتی،ئە دیتۆر (1999). ناتۆنال گەۆگراپهجئا تلاسئۆ ف تهە وۆرلد (چاپا 7). واسهنگتۆن، دج: ناتۆنال گەۆگراپهج سۆجەتی. Iسبن 978-0-7922-7528-2.
- ^ "وۆرلد پۆپولاتۆن پرۆسپەجتس - پۆپولاتۆن دڤسۆن -ئو نتەد ناتۆنس". پۆپولاتۆن.ون.ۆرگ. رۆژا گهشتنێ 8 چریا پێشین 2023.
- ^ لەوس، مارتن و.; وگەن، کäرەن (2019). "تهە میتهئۆ ف جۆنتنەنتس". دۆ:10.1525/9780520918597.
{{جتە ژۆورنال}}: ژ بۆ ژۆورنال پارامەترەیا|ژۆورنال=هەوجە یە (الیکاری) - ^ جۆڤەرت، کم (2011). ئانجەنت گرەەجە: برتهپلاجەئۆ ف دەمۆجراجی (بئی نگلیزی). جاپستۆنە. Iسبن 978-1-4296-6831-6.
- ^ "حستۆریئۆ ف تهەئە ورۆپەانئو نۆن – 1945-59 |ئە ورۆپەانئو نۆن". ەورۆپەان-ونۆن.ەورۆپا.ەو (بئی نگلیزی). رۆژا گهشتنێ 8 چریا پێشین 2023.
- ^ "وایباجک ماجهنە" (پدف). وەب.ارجهڤە.ۆرگ. ژئۆ ریژینالێ هاتئا رشیڤکرن. رۆژائا رشیڤکرنێ: 19ئا دار 2022. رۆژا گهشتنێ 8 چریا پێشین 2023.
{{جتە وەب}}: جس1 مانت: بۆت:ئۆ رگنالئو رل ستاتوسئو نکنۆون (لینک)
گرێدانێن دەرڤە
دەستکاری وکمەدا-ئاتلاس:ئە ورۆپا – نەخشێن کەڤنئوو جۆگرافیک