رۆژاڤایا کوردستانێ

رۆژاڤایا کوردستانێ (هەروها رۆژاڤایێ کوردستانێ تێ گۆتن)، باشوورێ رۆژاڤایا کوردستانێ، باشوورێ بیچووکئا ن ژی بنخەتێ، ناڤێ پەرچەیا کوردستانێ یە کو دکەڤە ناڤ سینۆرێن سووریێ. سەرباژارێ هەرێمێ قامشلۆ یە.گەلێ رۆژاڤایێ کوردستانێ گەلێئی رانێ یە.

رووەرد

     رۆژاڤایا کوردستانێ

رۆژاڤایا کوردستانێ پارچەیا کوردستانێ یا هەری بچووکئە : 31.000 کم² یە.ئی رۆ د بن دەستهلاتداریا سووریێ دە یە. تایبەتیەکە هەرێما رۆژاڤایا کوردستانێ هەیە کوئا خا وێ پرانی دەشتئوو بەرری یە.ئە ڤ هەرێما هان ژ رۆژاڤا بەر ب رۆژهلات ڤە زراڤئوو درێژئە ،ئوو هەر کو دچە قادئوو چارچۆڤا وێ بەرفرەه دبە.

مرۆڤ دکارەئا ڤهەوایا رۆژاڤایا کوردستانێ بکە دو بەش. بەشا یەکەمئا ڤهەوایا هەرێما ئەفرینێ یە.ئا ڤهەوایا ل ڤێ دەرێ نەزیکی یا دەریایا سپی یە. حاڤینان گەرمئە ئوو جارنان باران دبارە; زڤستانان ژی زێدە نە سارئە . ژ بەر ڤێئا ڤهەوایێ هەرێمائە فرینێ، شینئە ، دارئوو بەر لێ زێدە نە. حەر جورەیێن داران هەنە. لێ پرانی دارێن زەیتوونانئە .

بەشا دویەم کو سەرێ کانیێ، حەسیچە، ئاموودێ، قامشلۆئوو دێرک هلددە ناڤا خوە ب بەرریئوو دەشتئە . چیائوو دارستان نین ن. زڤستان کن ن. حەما هەما بەرف نابارە. جارنان باران دبارە. د مەها کانوونا پاشین دە ل قامشلۆکێ گەرماهی دگهیژە +7، ل دێرکئوو ئا موودە ژی +6 پیلەیان. حاڤین درێژ ن. گەرماهی پررئە . زوایی هەیە. حاڤینان ژ چۆلێنئە رەبستانئوو سووریێ بایێن گەرم تێنئوو باندۆر لئا ڤهەوایا هەرێمێ دکن. حاڤینان گەرماهی دگهێژە 40 پیلەیی.

رۆژاڤا ژ چیایێ گەور دەست پێ دکەئوو هەتا هەرێمائە فرینێئوو چیایێ کورمێنج تێ. چیایێ کورمێنج 1200 م بلندئە . ژ چیایێ کورمانج هەتا کۆبانی،ئا خا کوردستانێ تەنگئە ئوو ئە رەب ل ڤێ دەڤەرێ دژین. ل هەرێما باژارێ کۆبانیێئا خا کوردستانێ دیسا فرەه دبەئوو کورد ل سەرئا خا خوە دژین.

قامشلۆئوو نسێبین یەک باژار ن، لێ د ناڤبەرا ترکیەیێئوو سووری دە هاتنە دابەشکرن. قامشلۆ د دەستهلاتداریا سووریێئوو نسێبین ژی د بن دەستێ ترکیەیێ دە مایە. حوون د وێنەیێ دە ل نسێبینێئا لا ترکانئوو ل قامشلۆیێ ژیئا لا سووریێ دبینن.

دیرۆک

 گۆتارا بنگەهین: دیرۆکا رۆژاڤایا کوردستانێ

دیرۆکا رۆژاڤایا کوردستانێ، پرر کەڤن دچە. ب تایبەتی، ل سەر وێئا خا وێ، ژ دەمێن سومەریان ڤە ل ور ژیانەئوو شارستانی د پێشکەتنێ دە یا.ئە ڤ هەرێم رۆژاڤایا کوردستانێ، دکەڤە کەڤیا چەمێ مەزنئوو ناڤدارئێ فراتێ دە. د دەمێن بەرێ دە، هەتا کو دگهشت بەر چیایێ کوردانئوو باژارێن وەکە ئەفرین، کۆبانی، سەرێکانیێ چەم دهەرکی.ئە ڤ هەرێم، وەکە هەرێمێن شینئوو پێشکەتی بوون. ژیانێ ل ڤان هەرێمان، د پرتووکێن پیرۆز دە ژی بجه بوویە. ب تایبەتی، ژ بەر کۆبانیئوو ئە فرینێئوو هەتا کو دگهژە حەلەبێئوو پشترە شامێ، وەکە هەرێمێن کو ل وان زانەبوون پێش دکەت بوو. برەهیم خەلیل، چاندا وی ل ڤێ هەرێمێ بجه بوویە. میترا، د دەما میتانیان دە هاتیەئوو ئە و بخوە ژی ژ میتانیان بوویە. میتانی ژی کورد بوونە.

ل هەرێمێ، پشتی کو رەژیما بە'سێ لێ تێئوو سەردەست دبە، ناڤێ هەرێمێ گشتکان دگوهەرینە. لێ ناڤێن هەرێمێ کەڤن ن. میناک، ناڤێ کۆبانێ، ژ دەما حووریانئە . ناڤێ سەرێکانیێ ب رەنگێ ´وەشۆکانی´ ژ دەما حووریئوو میتانیانئە ئوو د دەما میتانیان دە بوویە پایتەخت ژ میتانیان رە. حەرێما سەرێکانیێ، پشتی کو دەولەتێن سووریئوو ترکیەیێئا ڤا بوون، بوو دو-قسم. قسمەکێ ل سووری مائوو رەژما بە'سێ ناڤێ وێ گوهاراندئوو کر "راسوولاین". قسمێ وێ یێ لئا لیێ ترکیەیێ ما ژی، رەژما ترک ناڤێ وێ گوهاراندئوو ناڤێ وێ کر "جەیلانپنار". لێئە ڤ هەردو قسم ژی، بەرێ یەک بوونئوو باژارەک بوون. بەرێ د بەر رە ژیئوو د ناڤێ دە ژی شاقنا ژ چەمێ فراتێ دهەرکی.

د دەمێن بەری زاینێ دە، د دەما گووتیان دە ژی، د ناڤا سینۆرێ گووتیان دە بوویە. پشتی گووتیان رە کو حووریئوو میتانی هاتن،ئێ دیئە و هەرێم بوو وەکێ ناڤەندئوو پایتەختا وان کوئە و لێ ب پێش کەتنئوو مەزن بوون. ل هەرێمێ، د دەما سومەریان دە، د دەما خانادانائو ر دە ژی،ئە ڤ هەرێم ژ وێ رەئوو ژ پێشکەتنا وێ رە بوویە هیم. ژ هەر سێ خانەدانێنئو ران رە ژی وسا بوویە.ئی رۆ، د رۆژا مە دە کو دکەڤە ناقابینائە فرینئوو حەلەبێ دە، د دەما سومەریان دە کو ژ وێ رە "ماری" دهات گۆتن، نڤیسا بزماری کو ل ور هات دیتن،ئوو تەرجومەیێن وێ ب ناڤێ "حوررانسئا ند حورران پەرسۆنال نامەس ن تهە مار تەختس" دە ناڤێ "کۆبانێ"ئوو هود هەنە. ماری، د دەما حووریئوو میتانیان دە د ناڤا سینۆرێ هووریئوو میتانیان دە بوو.

د دەما حووریئوو میتانیان دە، ب پێشکەتنا خوە دئا رامیێ دە ل ڤێ هەرێمێ ژیانە. لێ پشترە، د دەمائا سووریان دە، راستیئێ ریشان هاتیە. د دەما ئیسکەندەرێ مەزن دە ژی راستیئێ ریشان هاتیە. گاڤا کو مەدی ل هەرێمێ بوون دەستهلاتدارئە و دەر د ناڤا سینۆرێ خوە دە گرتئوو ب وێ رە ل سەر هەرێمێنئا ناتۆلا ژی کاری کو سەردەستیا خوە بدەئە رێکرن. د پرتووکێن پیرۆز دە بەهسا نەمروود تێ کرن کو د دەما برەهم خەلیل دە ژیایە. نەمروود ژی، د دەما خوە دە ل ڤێ هەرێمێ خوە کریە هوکمدار. چاندا هەرێمێ، هەتا دەما دەرکەتنائی سلەمیەتێ ل گۆر چاندائێ زدیتیێ بوو. پشترە دینێئی سلامێئە و دەر ژی کریە بن دەستێ خوە دەئوو گوهەراندیە. پشترە، دەمێن دەستهلاتداریێن کوردئێ ن دەولەتێن کورد مەروانیانئوو ئە یووبیان ل هەرێمێ ب پێش دکەڤن. حەرێم، د دەمائە یووبیان دە، ژ سادسالا 11ەم هەتا سادسالا 16ەم، د بن دەستێ دەستهلاتداریا خانەدانائە یووبیان دە دمینە. پشتی کوئۆ سمانی ب پێش کەتن،ئێ دیئۆ سمانیان،ئە و دەر وەکێئە یالەتەکێ دەستهلاتداریائە شیرێن کورد قەبوول کریە.

زمانێ کو لێ تێنئا خفتن

زمانێ کو زێدە تێئا خافتن زمانێ کوردی زاراڤایێ کورمانجی یە. لێ زمانێئە رەبی،ئا سووریئوو هود ژی ل هەرێمێ دهێنئا خافتن. ل هەرێمێ رۆژنامەیێن ب کوردی، تڤیێن ب کوردی ژی هەنە. رۆناهی تڤ، تڤیا کوردی یا رۆژاڤایێ کوردستانێ یە. ژئا لیێ چاپامەنیێ ڤە، پشتی کو شۆرەشا رۆژاڤایێ کوردی بوو، هێدی هێدی قادا چاپەمەنیێ ژی بەرفرەه دبە.

دین

دینێن کو ل هەرێمێ دژین، وەکێ دینێن سەرەکە ئیسلامیەت، ئێزیدیتیئوو خرستیانی یە. لێ مەزهەبێن ڤان دینان، کو مرۆڤێن ژ وان ژی هەنە. ژ سەدی 80یێ وێ دەرێ مسلمان ن. حەژمارەکە مەزن یائێ زیدیان ژی ل هەرێمێ هەیەئوو ئە ڤ ژی ل گۆری کو تێ گومانکرن سەر سەدی 10ان رە یە. لێ گەلەکان ژی، ژ هەرێمێن خوە کۆچ کرنە. بەرێ،ئە ڤ هەژمار پر زێدە بوو. حەر وسا، خرستیانێن ل هەرێمێ د دەروودۆرێ ژ سەدی 10ان دە نە. پرانیائا سوورییان، ژ دینێ خرستیانیێ نە. لێ کو نە پر زێدە ژی بن، کوردێن مەسهی ژی هەنە. حەروسا، کوردێن جهوو ژی بەرێ ل ور دژیان. حەتا دەما رەژیما بە'سێ ل ور دژیان، پشرە، هنەکان ژ وان کۆچیئی سرایلێ کرنئوو هنەکان ژی کۆچی وەلاتێنئە ورۆپی کرنە.ئی رۆ، هەر وسا زێدە جهوو ل هەرێمێ نەمانە. لێ ل چەند جهان، هێ ژی کنیشتێن وان هەنە ژ بۆ بەرگکرنێ.

باژارێن رۆژاڤایا کوردستانێ

باژارئوو باژارۆکێ هەرێمێ:

• قامشلۆ، قامشلۆکێ، قامشلۆ باژارێئە ڤینێ
• جەرابلووس
• جندرێسێ
• دێرکا حەمکۆ
• دربێسیێ
• ئەفرین
• ئێندیوەر
• ئەزاز
• گرێ سپی
• حەسیچە
• کۆبانی
• بۆزانێ (ئەینئی سا)
• سلووک
• منبج، مەمبج، مابۆک، منبوژ
• رمێلان
• سەرێ کانیێ
• تربەسپیێ
• تل کۆچەر
• رەقا
• تەبقا
• شەدادێ
• حۆل
• حەلەب
• بابێ
• ئاموودێ
• گرکێ لەگێ
• دێرە زۆر
• ئەلبوو کەمال
• باخۆز
• ئیدلیب
• خەملین (لازقیە)
• ئارفێتێ، شەهبا،ئە رەفێت، تل رفەت
• گرێ خورما (تل تەمر)
• سرین

ل رۆژاڤا حەسیچە، حەلەب، رەقا، کۆبانێ، منبج، قامشلۆئوو ئە فرین ویلایەت ن یێن دن قەزائوو نەهیە نە. قامشلۆ وەکی ناڤەندئوو پایتەختێ هەرێما رۆژاڤایێ کوردستانێ تێ قەبوولکرن. ل ناڤەندا قامشلۆ نێزی 150.000 کەس دژین. ل باژارێن سووریێ، ل حەلەب، رەقائوو شامێ ژی گەلەک تاخێن کوردان هەنە.

د ناڤا باژارێن رۆژاڤایا کوردستانێ ژئا لیێئە ردنیگاری ڤە سەرێکانیێ،ئە فرین، کۆبانیئوو قامشلۆ ژ باژارێن مەزن ن. باژارێ سەرێکانیێ، وەکێ باژارەکی پر مەزنئە . لێ ژ بەر کو د ناڤا سینۆرێ ترکیەئوو سووری دە هاتیە قاتکرنئوو قاتەک لئا لیێ ترکیەیێئا نگۆ باکوورێ کوردستانێئوو قاتەک لئا لیێ سووریئوو ئا نگۆ رۆژاڤایێ کوردستانێ مایە،ئێ دی بچووک بوویە. لێ ژئا لیێئە ردنیگاریێ ڤە وەکێ باژارێ مەزنئێ دیرۆکی یە. د دەما میتانیان دە، سەرێکانیێ ب ناڤێ "وەشۆکانی" هەردو ب هەڤدو ڤە بوونئوو پایتەخت بوو. وەکێ باژارێ مەزنئێ لێ ژیانئوو شارستانی پێشکەتی بوو. د ناڤا باژارێ دە، بەریئا ڤاکرنا کۆمارا ترکئوو یا سووری، خەتا ترەنێ دەرباس دبوو.ئە و خەتا ترەنێ، پشترە کرنە وەکە سینۆر.ئا لیێ خەتا ترەنێئێ لئا لیێ سووریئوو ئا نگۆ لئا لیێ رۆژاڤایێ کوردستانێ ل ویئا لی مایەئوو ئا لیێ ل ڤی خەتا ترەنێ ژی د ناڤا سینۆرێن ترکیەیێئا نگۆ ل باکوورێ کوردستانێ مایە.

باژارێن رۆژاڤایێ کوردستانێ،ئێ ن وەکێئا موودێ،ئە فرین، قامشلۆ، سەرێکانیێ، حەسەکێ، دربەسپیێ. گرێ سپی. تلکۆچەر،ئوو هود، چەند ژ وان باژارێن مەزن کو نفووسێن وان زێدە نە. تلکۆچەر، دکەڤە سینۆرێئی راقێ دە. دەریێ لئی راقێ، یەک ژێ ژ تلکۆچەرێ ڤەدبە.

دەستهلاتداری

دەستهلاتداری،ئی رۆ د دەستێ کوردان دە یە. کورد، رێڤەبەریا خوە یا خوەسەرئا رۆژاڤایێ کوردستانێ راگهاندن. حەرێما رۆژاڤایێ کوردستانێ، ل سێ کانتۆنان هاتیە بەشکرنئوو رێڤەبەریئوو هکوومەتێن وانئا ڤا کرن.ئە ڤ هەرسێ کانتۆن ژی، "کانتۆنا جزیرێ"، "کانتۆنا کۆبانیێ"ئوو "کانتۆنائە فرینێ" یە.ئی رۆ، رۆژاڤایێ کوردستانێ، ژئا لیێ ڤان هەر سێ رێڤەبەریێن خوەسەرئێ ن کوردستانی ڤە تێ برێڤەبرن. حەرێم، باژارێ وێئێ مەزن قامشلۆ یە. قامشلۆ، وەکێ پایتەختا هەرێمێ ژی تێ دیتن.

حکوومەتا هەر سێ کانتۆنان، ژ 22 وەزارەتان پێک تێ.ئە و وەزەرەت، خوە ل هەرێمێ ب رێخستن دکنئوو هەرێمێ ب رێ ڤە دبن. کورد، پشتی کو ب خەلکێن دنئێ ن ل هەرێمێ رە شۆرەشا رۆژاڤا کرن،ئێ دیئە و رێڤەبەری ژی هاتنئا ڤاکرنئوو راگهاندن. لێ رێڤەبەریێن هەرێمێ، ژئا لیێ وەلاتێن هەرێمێئێ ن وەکێ ترکیەئوو ئی رانێ ڤە هاتیە خستن بنئا مبارگۆیێ دە. پشتی کو رێڤەبەریا خوەسەر هات راگهاندن،ئە وئێ دی جارا پێشی بوو کو رێڤەبەریەکە ژ خەلکێ ل هەرێمێ هاتبووئا ڤاکرن.

پشتی کو کوردێن رۆژاڤایێ کوردستانێ، ب خەلکێن دنئێ ن ل هەرێمێ رە کو رێڤەبەریا رۆژاڤایێ کوردستانێئا ڤا کرنئوو راگهاندن،ئێ دی دەست ب دیپلۆماسیا ناساندنا وێ کرن. گەلەک هەیەتئا ڤا کرنئوو شاندن وەلاتێنئە ورۆپیئوو وەلاتێن دنئێ ن جهانی کو خوە بدن ناسین.

کانتۆنێنئە فرینێ، کۆبانیئوو جزیرێ یێن رۆژاڤایا کوردستانێ (2014)

 گۆتارا بنگەهین: رێڤەبەریا خوەسەرئا باکورئوو رۆژهلاتێ سووریەیێ

 گۆتارا بنگەهین: کانتۆنا جزیرێ یا رۆژاڤایا کوردستانێ

 گۆتارا بنگەهین: کانتۆنائە فرینێ یا رۆژاڤایا کوردستانێ

 گۆتارا بنگەهین: کانتۆنا کۆبانیێ یا رۆژاڤایا کوردستانێ

د 21ێ کانوونا پاشینئا 2014ان دە رێڤەبەریا خوەسەرئا رۆژاڤایا کوردستانێ هات دامەزراندن. رێڤەبەریا خوەسەرئا رۆژاڤایا کوردستانێ وەکێ سێ کانتۆنان هات راگهاندن. رێڤەبەریا خوەسەرئا کانتۆنا پێشی د 21ێ کانوونا پاشین دە هات راگهاندن، رێڤەبەریا خوەسەرئا کانتۆنا جزیرێ بوو. رێڤەبەریا خوەسەرئا کانتۆنا دویەم د 27ێ کانوونا پاشینئا 2014ان دە هات راگهاندن، رێڤەبەریا خوەسەرئا کانتۆنا کۆبانیێ بوو. کانتۆنا سێیەم ژی، کو رێڤەبەریا وێ د 29ێ کانوونا پاشینئا 2014ان دە هات راگهاندن، رێڤەبەریا خوەسەرئا کانتۆنائە فرینێ بوو. حەر سێ کانتۆن ژی، رێڤەبەریئوو هکوومەتا خوە یا دەمکی راگهاندن. پشتی راگهاندنا رێڤەبەریا خوەسەرئا رۆژاڤایێ کوردستانێ ژی،ئێ دی د ناڤا کوردان دە ب رۆژان بوو سەدەما شاهیان.

حێزێن پاراستنێئێ ن رۆژاڤایا کوردستانێ

پشتی کو کوردان ل هەرێمێن خوە رێڤەبەریا خوە یا خوەسەرئا ڤاکرنئوو راگهاندن،ئێ دی هێزەکا خوە یا پاراستنێ کو ژ کوردێن رۆژاڤایێ کوردستانێئوو بەشێن دنئێ ن جڤاتێئا ڤاکرن.ئە و ژی، ناڤێ یپگ، گەریلا، پێشمەرگە درەژیهیا وێ "حێزێن پاراستنا گەل"ئا . حەرێمێن کوردان دپارێزە. لێ ب وێ رە ژی، یپژ، هاتئا ڤاکرن.ئە ڤ ژی، وەکێ هێزئوو ئا رتێشا ژنانئا . پررانیائە ندامێن یپژێ ژ ژنێن جوانئێ ن کوردئوو کۆمێن دنئێ ن ل هەرێمێ دژین پێک تێ. وەکی دن ژی، هێزائا شاییشێ هەیە. کارئوو ئە رکا وێ،ئە وئە کوئا رامیا ناڤا باژاران تەمین بکە. وەکێ هێزا پۆلسێ یا کوردستانێ یە.

حێزێن پاراستنا گەل کو ب ناڤێ وێ یێ کورت یپگێ، کارئوو ئە رکا وێئە وئە کو وەکێئا رتێشا رۆژاڤایێ کوردستانێ ل دژی وانئێ ریشان بسەکنە کو ژ دەرڤە ب سەر رۆژاڤایێ کوردستانێ دە بێن بسەکنە. حەر وسا، ب ڤی رەنگێ یپگێ،ئە م دکارن وەکێئا رتێشا رۆژاڤایێ کوردستانێ ژی ب ناڤ بکن. یپگێ، هەموو رۆژاڤایێ کوردستانێ دپارێزە.

پارتیێن کوردی

• دەستەیا بلندئا کورد
• پارتیا یەکیتیا کوردی ل سووریێ
• پارتیا یەکیتیا دەمۆکرات
• پارتیا دەمۆکراتئا کوردستانێ ل سووریێ
• یەکینەیێن پاراستنا گەل

بنێرە هەروها

• سەرهلدانا رۆژاڤایێ کوردستانێ
• شەرێ ناڤخوەیی یێ سووریێ
• رێڤەبەریا خوەسەرئا رۆژاڤایێ کوردستانێ
• دیرۆکا رۆژاڤایێ کوردستانێ

گرێدانێن دەرڤە

 ل وکمەدا جۆممۆنس مەدیایێن د وارێ رۆژاڤایا کوردستانێ دە هەنە.

• پید رۆژاڤا ^{گرێدانائا رشیڤێ 2013-05-02 ل سەر وایباجک ماجهنە}