मंदिर

हिंदू धर्माच्या प्रार्थनास्थळास मंदिर असे म्हणतात. मंदिरे हे देवाचे घर समजले जाते. ईश्वर साकार व सगुणच आहे असे मानून् येथे पूजा केली जाते.

मूर्ती

मंदिरात मूर्ती बसवल्यानंतर मूर्तीची प्राणप्रतिष्ठा करण्याची भारतीय पध्दत आहे. या प्रसण्गी 'माझे प्राण मी तुझ्यात म्हणजे मूर्ती मध्ये ठेवत आहे, त्यामुळे तुझे दिव्यत्व, तुझे गुण माझ्या प्राणांत उतरोत' अशी प्रार्थना केली जाते.

स्वरूप

भक्तांचे सत्संगाचे ठिकाण हे स्वरूप मंदिरांचे असते. तसेच् पांथस्थांना विश्रांतीचे स्थान ही मंदिरांची दुसरी ओळख होती. पूर्वी मंदिरांकडे धनसंपत्तीसोबत ज्ञान व ग्रंथसंपत्ती राखण्याचीही परंपरा होती. हस्तलिखिते, भूर्जपत्रे आणि छापील ग्रंथ मंदिरांमध्ये असत. गुरुवायुर मंदिर, जालना येथील राजुरेश्वर गणपती मंदिर, आळंदी अशा काही मंदिरांकडे ग्रंथसंपदा असल्याचे आढळते. तिरुपती बालाजी, पुद्दुचेरीचा अरविंद आश्रम, दक्षिणेश्वर कालीमंदिर - हे रामकृष्ण मठाचे मुख्य केंद्र आहे, अशा काही संस्थांनी ज्ञानदानाचे कार्य पुढे नेले आहे व ती आज विद्यापीठाचा दर्जा असलेली मंदिरे आहेत. तसेच स्वामीनारायण मंदिरांमार्फत शिक्षण संस्थादेखील चालवतात.

इतिहास

भारतीय मंदिर उभारणीचे, त्यातील शिल्पकलेच्या वैभवाचे लावण्यमयी दर्शन घेण्यासाठी पट्टदकल हे महत्त्वाचे केंद्र आहे. काशी तसेच भुवनेश्वर ही प्राचीन् मंदिरांची शहरे आहेत. काशीत सुमारे १६५४ मंदिर आहेत.प्राचीन काळी ही मंदिर म्हणजे सामाजिक आणि सांस्कृतिक गोष्टींची केंद्रे होती. त्यावेळी या मंदिरांमधून एकूण अठरा विभाग कार्यरत असत. ते खालील प्रमाणे आहेत.

वास्तुकला
चित्रकला
शिल्पकला
किर्तन
नृत्यकला
धर्मसभा
धर्मविवेचन
संगीत
आयुर्वेदीक वनस्पती
गोशाळा
अतिथीगृह
धर्मकार्ये
प्राणिसंग्रह
ध्यानमंदिर
खलबत खाना
ग्रंथालय
अनाथ बालसंगोपन
पाठशाळा

शैली

वास्तुशिल्पांत भुवनेश्वर, कोणार्क, खजराहो वगैरे मंदिरसमुच्चय त्या मंदिरांचे आकार व वास्तुशिल्पकलेमुळे प्रसिद्ध आहेत. राणी अहिल्यादेवी होळकर यांनी अनेक हिंदू मंदिरांचे बांधकाम केले आहे. त्यामुळे तत्कालिन शिल्पकलेचा ठसा उमटलेला दिसून् येतो.

हेमाडपंती

हेमाडपंत यांनी प्रचलित केलेली ही शैली आहे. चुन्याचा दर्जा न भरता घडीव दगडांवर दगड रचून तयार केलेली वास्तू हे हेमाडपंती मंदिरांचे वैशिष्ट्य मानले जाते. वेरूळचे घृष्णेश्वराचे मंदिर, अंबरनाथचे शंकराचे मंदिर, नाशिकजवळील गोंदेश्वर मंदिर, गोदावरीच्या तीरावरील मंदिरे, कोल्हापूरच्या अंबाबाई मंदिराचा कळस, ज्योतिबाच्या डोंगरावरची देवळे, ही काही ठळक निरनिराळ्या शैलीतील मंदिरे आहेत. रतनवाडीचे अमृतेश्वर मंदिर, तुळजापूरचे मंदिर, त्र्यंबकेश्वराचे मंदिर हे हेमाडपंती पद्धतीत बांधलेली आहेत.

नागर शैली मंदिरे

हा सर्वात प्राचीन हिंदु मंदिरांचा प्रकार आहे.याच्या शिखराचा भाग वर निमुळता होत जाणारा असतो.

द्रविड शैली मंदिरे

कृष्णानदी पासून कन्याकुमारी पर्यंतच्या प्रदेशात ही शैली आढळते. या मंदिराच्या शिखरात अनेक मजले बांधलेले असतात.

वेसर शैली

वेसर शैलीतील मंदिरे पश्चिम भारतात आढळतात.

भूमिज शैली

या प्रकारची मंदिरे नर्मदा नदीच्या परिसरात आढळतात.

वास्तू स्वरूप व रूपके

कासव -
नंदी -
घंटा -
किर्तीमुख - प्रवेशव्दाशी राक्षसाच्या मुखासारखे एक शिल्प
शिलालेख -
सुरसुंदरी -
यक्ष
व्याल
नाग

शिल्पकला

आज अष्टविनायक, पद्मनाभ मंदिर, तिरुपती बालाजी, सोमनाथ सिध्दिविनायक, शिरडी साईबाबा, कोणार्क सूर्य मंदिर ही देवस्थाने प्रसिध्द आहेत.

हेसुद्धा पहा