Alpen
| Alpen Alpe/Alpi/Alpes/Alps/Aups/Oipm | ||
|---|---|---|
 | ||
| höögst Topp: | Mont Blanc | |
| Hööchd: | 4805,59 m | |
| Land: | Swiez | |
| Laag: | Frankriek, Monaco, Italien, Swiez, Liechtensteen, Düütschland, Öösterriek, Slowenien | |
| Kuntinent: | Europa | |
| Öller: | 290–35 Mio. Jaare, deelwiese ook öller (Protolithe bet ca. 1.750 Mio. Jare oold) | |
| Rebeed: | 200000 km² | |
| Koordinaten: | Koordinaten:46° 35′ N, 8° 37′ O46° 35′ N, 8° 37′ O | |
| ||
De Alpen (bairisch Oipm, swiezerdüütsch/sloweensch Alpe franzöösch Alpes, italieensch Alpi, romaansch/okzitaansch Alps, frankoprovenzaalsch Ârpes) sünd de hööchste innereuropäische Barggrupp. De geografisch Flach verdeelt si över de Staaten Frankriek, Italien, de Swiez, Düütschland, Liechtensteen, Öösterriek un Slowenien. De hööchste Barg vun de Alpen is de 4792 Meter m hooge Mont Blanc an de Grenz twüschen Frankriek un Italien in de Westalpen.
Naam[ännern | Bornkood ännern]
De Naam Alpen dükert eerst recht laat in schreven Borns up. Eerst as Hannibal Barkas 218 v. Chr. över Alpen na Italien kam, find sik de Bargen in Borns uut de klassissche Antike. Dat eerste Maal klaar beschrieven doot Polybios († üm 120 v. Chr.) de Alpen, de ook Angaven to Passstraten givt.[1] Dat ooldgreeksch ᾿Άλπεις Álpeis (Singular) un dat latiensch Alpēs kümmt üm un bi 150 n. Chr. in ooldgreeksche Geograpfie van Ptolemäus up (to’n Bispeel Alpes Poeninae / Summo Poenius). Isidor van Sevilla vertellt in sienen Etymologiarum sive originum libri XX, dat de Römers dat Woord vun den Liguren oder Kelten övernomen hebbet. Na de Spraakwetenschop vandage övertüügt alle Etymologien betto nich un dat Woord geit sachtens up een vöörindoeuropääsch Woord torügge, dat „(hogen) Barg“ heet. Later nam latiensch alba „witt“ up den Namen Inflood; man dat is mit den vöörindoeuropääschen Woord nich verwandt.[2][3]
De Naam Alpen (ohd. Albûn) is de Plural van den Woord Alp, dat up Alemannisch ene Bargwisch betekent. De dialektale Foorm Arp, de in den Westalpen wied vebreed is, ook in Oords- un Fluurnamen (to’n Bispeel bi’n Arpelistock), is ook de Grundlage för den Namen Arpitaansch, wat een niegen Naam för’t Frankprovenziaalsche is.
Geologie[ännern | Bornkood ännern]
De Alpen sind geoloogsch Decken- und Faltenbargen un schoven sik is vör üm un bi 35-30 Millionen Johr hoog, to’n groten Deel in Tertiär, besunner in’n Miozän un Pliozän, as de afrikaansche Kontinentalplaat na Noorden to dreven un mit de eurasische Plaat tohopenstött is.
Geografie[ännern | Bornkood ännern]
De Alpen streckt sik van Öösterriek un Slowenien in’n Oosten un gaat dör Italien, de Swiez, Düütschland, Liechtensteen bet na Frankriek in’n Westen.
Vun Noord na Süüd ünnerdeelt sik de Alpen in dat Rebeet vun de Alpenvörlannen to de bövere Wooldgrenz (1500 bit 2000 m NN), in de Mittelalpen bit to de Sneegrenz (2000 bis 31000 m NN un in de Hoogalpen. Vun West na Oost is de Lien Rhiendaal-Splügen-Comer See as Grenz twüschen de Oost- un de Westalpen defineert.
De Alpen sünd Klima- un Waterscheed twüschen Middeleuropa un den zentralen middelandschen Ruum. Se fangt nördlich vun den Golf vun Genua an’n Apennin an, ümfaat in’n wieten Bagen na Westen de Poflach, vertwiegt si bi’n Lac du Bourget in’n Franzöösch un Swiezer Jura un endt na dat se sik 750 km na Westoost to uutreckenas een Weier in’n Oosten vör de westpannonisch Barg- un Högellann an de Donau bi Wien. In’n Noordoosten sünd de Alpen dör dat Wiener Becken vun de geologsch verwandten Karpaten afdeelt, in’n Süüdoosten gaht se in de Dinarsch Bargen ut Karst över. In’n Noorden fallt de Alpen allmählich to’n öösterrieksch un düütsch Alpenvörlannen af. Die Gesamtläng vun de Alpen vun Genua bit Wien is üm un bi 1200 km, de Breed is 150 bit 200 km, in’n Oosten bit 300 km. De Bargtoppen sind in de westlich Bargstöck an de 3000 - 4300 m över NN hoog, in de Oostalpen sünd de Bargen ’n beten lütter. De hööchste Topp vun de Alpen is de Mont Blanc mit 4809 Meters (wenn een de Ieskapp bavenop mitrekend).
Veerdusender[ännern | Bornkood ännern]
Na de Union Internationale des Associations d'Alpinisme (UIAA) ligget offitschel 82 Bargen över 4000 m in’n Alpen (Daar mang sind vele Bargen, de mang anner Bargen nich prominent ruutsteket). Bekannte Bargen över 4000 m med enen Topp, dat över 1 km ruutsteket sind to’n Bispeel:
| Naam | Höögt | Laag |
|---|---|---|
| Mont Blanc | 4810.45 m | Graian-Alpen (Frankriek, Italien) |
| Monte Rosa | 4634 m | Pennine-Alpen (Swiez, Italien) |
| Dom | 4545 m | Pennine-Alpen (Swiez) |
| Weisshorn | 4505 m | Pennine-Alpen (Swiez) |
| Matterhorn | 4478 m | Pennine-Alpen (Swiez, Italien) |
| Grand Combin | 4314 m | Pennine-Alpen (Swiez) |
| Finsteraarhorn | 4273 m | Berner Alpen (Swiez) |
| Aletschhorn | 4192 m | Berner Alpen (Swiez) |
| Barre des Écrins | 4102 m | Dauphiné-Alpen (Frankriek) |
| Gran Paradiso | 4061 m | Graian-Alpen (Italien) |
| Piz Bernina | 4049c | Bernina (Swiez, Italien) |
| Weissmies | 4023 m | Pennine-Alpen (Swiez) |
Natuur[ännern | Bornkood ännern]
Natschonaalparks[ännern | Bornkood ännern]
In’n Alpen givt dat 14 Natschonaalparks un 70 grote regionale natuurparks. Daar koomt noch dree UNESCO-Weltarv to un 10 Biosphärenreservaten as ook an de 300 lütter Natuurreservaten:
- Frankriek (3): Parc national du Mercantour, Parc national des Écrins, Parc national de la Vanoise
- Italien (4): Parco nazionale del Gran Paradiso, Parco nazionale della Val Grande, Parco Nazionale dello Stelvio, Parco nazionale delle Dolomiti Bellunesi
- Öösterriiek (4): Natschonaalpark Hohe Tauern, Natschonaalpark Kalkalpen, Natschonaalpark Gesäuse, Natschonaalpark Nockberge
- Schwiez (1): Schwiezer Natschonaalpark
- Slowenien (1): Triglavski narodni park
- Düütschland (1): Natschonaalpark Berchtesgaden
Planten[ännern | Bornkood ännern]
De typschen Bööm sind Eken, Boken un Eschen un Bargmäppel, de natüürliche Grenze, de Boomgrenze, richt sik na de klimaatschen Ümstännen, de sik wannelt, je höger de Barg is. De Övergang van enen matigen Klima na een köller Klima nimt Inflood up de Blomen un anner Platen. De Grenze liggt normalerwiese bi 1200 m över de See up den Alpen ere Noordsiede. In den Süüdalpen St de Boomgrenze faken bet 1500 m, af un an ook bet 1700 m.
Een groten Deel van den Alpen het nich den natüürlichen Woold un Hölter, denn Minschen roden grote Flachen. Uutbenomen de Bokenwool in Öösteriek, find sik faken nich meer de typschen Loovbööm, man Fören un Dannen den ere Puten, de Ziegen, de in den Alpen greset nich freet
Boven de Boomgrenze find sik lütte Bargfören (Pinus mugo), de nich grötter as Buschen sind, Ook Rhododendron ferrugineum wasst up suten Boddem un Rhododendron hirsutum annerwegens.
Deerter[ännern | Bornkood ännern]
Deerter, de dat in den Alpen givt:
-
Alpensteenbuck
-
Gems
-
Steenaar
-
Rode Apollo
-
Alpensalamander
-
Sneehohn
-
Sneeuul
-
Tourismus un Besöker[ännern | Bornkood ännern]
Vele Reislüüd treckt dat winters un sommers in de Alpen. Winterdages in de Tied van Dezember bet April sind Sportaarden as Ski oder Snowboarding populär. Den Summer över wannert vele Touristen in den Bargen, man ook Mountain Biker, Paragliders un Bargsteiger bruukt de Sommertied in den Alpen. Vele Seen in den Alpen treckt Swemmer, Seiler un Surfer an. De grötter Städen in denA lpen sind up de Straten licht to bereiken, man höger Passstraten sind ook sommers swaar togänglik. Winters sind vele Passstraten sloten. Vele Flooghäven rund ümme de Alpen un Sstrekcenntöög na allen Länner, de angrenzt, maakt dat ene Antall Touristen mööglik de Alpen to besöken, so dat över 100 Milionen Minschen dat Jaar de Alpen besöket.
Literatuur[ännern | Bornkood ännern]
- Werner Bätzing: Die Alpen – Geschichte und Zukunft einer europäischen Kulturlandschaft. 4. Oplaag. C. H. Beck, München 2015, ISBN 978-3-406-67339-9.
- Werner Bätzing: Die Alpen. Das Verschwinden einer Kulturlandschaft. wbgTHEISS Darmstadt 2018, ISBN 978-3-8062-3779-5.
- Werner Bätzing: Zwischen Wildnis und Freizeitpark. Eine Streitschrift zur Zukunft der Alpen. Rotpunktverlag, Zürich 2015, ISBN 978-3-85869-648-9.
- Bernhard Edmaier, Angelika Jung-Hüttl: Kunstwerk Alpen. Bergverlag Rother, Unterhaching 2012, ISBN 978-3-7633-7060-3.
- Hansjörg Küster: Die Alpen. Geschichte einer Landschaft. C.H. Beck, München 2020, ISBN 978-3-406-74828-8.
- Jon Mathieu: Die Alpen. Raum – Kultur – Geschichte. Reclam, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-15-011029-4.
- Joseph Partsch: Alpes. In: Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft (RE). Band I,2, Stuttgart 1894, Sp. 1599–1612.
- Ulrike Tappeiner, Axel Borsdorf & Erich Tasser (Ruutgever): Alpenatlas, Atlas des Alpes, Atlante della Alpi, Atlas Alp, Mapping the Alps. Springer Spektrum, Heidelberg 2008, ISBN 978-3-8274-2004-6.
- Heinz Veit: Die Alpen – Geoökologie und Landschaftsentwicklung. 2. Oplaag. UTB Ulmer, Stuttgart 2002.
- Katharina Winckler: Die Alpen im Frühmittelalter. Geschichte eines Raumes in den Jahren 500 bis 800, Böhlau, Wien/Köln/Weimar 2012. (online, PDF)
Weblenken[ännern | Bornkood ännern]
- Geoloogsch Portree – De Alpen in Mineralienatlas Wiki
- cipra.org (Internatschoonale Alpenschuulkommisschoon CIPRA)
- Verba Alpina, Webstede van de Universität München över de Dialekten in den Alpen
Nawiese[ännern | Bornkood ännern]
- ↑ O. Cuntz: Die Geographie des Ptolemäus. Berlin 1923.
- ↑ Friedrich Kluge: Etymologisches Wörterbuch der deutschen Sprache. 22. Uplage Nie bearbeid vun Elmar Seebold. De Gruyter, Berlin / New York 1989, S. 21.
- ↑ Wolfgang Pfeifer: Etymologisches Wörterbuch des Deutschen. dtv, München 2005, ISBN 3-423-32511-9, S. 30.