Economie van Rusland
Algemeen
Rusland heeft zich vrij snel hersteld van de financiële crisis van 1998 (die volgde op de Azië-crisis, een jaar eerder). Sindsdien is de economie jaarlijks gegroeid met gemiddeld 6,5%. Het land werd daarbij geholpen door onder meer een sterke stijging van de olieprijs. Aardolie en aardgas zijn zeer belangrijke exportproducten van Rusland. Maar ook de binnenlandse bestedingen nemen toe. Nog niet alle Russen profiteren van de economische groei, maar grote groepen beschikken over meer geld dan enkele jaren geleden. Al met al doet dat het vertrouwen in Rusland toenemen en zijn meer buitenlandse bedrijven geïnteresseerd om in het land te investeren.
De wederopstanding van Rusland is opmerkelijk, omdat onder Boris Jeltsin de economie in elkaar stortte. Door de vermindering van de staatsbemoeienis op buitenlandse handel grepen veel mensen hun kans. Zij kochten bijvoorbeeld diamant, olie en andere grondstoffen voor roebels op de nog wel gecontroleerde en dus goedkope binnenlandse markt. Vervolgens verkochten ze deze voor de werkelijke prijs op de buitenlandse markt. Met de opbrengst werden grote staatsbedrijven opgekocht voor een fractie van de werkelijke waarde. Het is een van de verklaringen voor de snelle rijkdom van sommige Russen, die in populair taalgebruik ook wel worden aangeduid als "oligarchen".
De plotsklapse overgang van communisme naar kapitalisme leidde tot ‘kapitalisme op zijn rauwst’, waarbij mensen met de juiste connecties snel rijk werden en de overgrote meerderheid verarmde. De 'nieuwe rijken' zijn vaak dezelfde bestuurspersonen die in de laatste jaren van het communisme nog 'trouwe' partijleden waren en in 'naam van de communistische partij' de touwtjes op locaal en hoger niveau in handen hadden. Uit aard van hun functie wisten deze snel de bakens te verzetten en hun weg te vinden in de gewijzigde omstandigheden, vooral via allerlei connecties die ze altijd al hadden. President Poetin, ook voortgekomen uit deze kringen, probeert sindsdien wel de snelle rijkdom van enkelen te belemmeren hoewel volgens sommigen hij vooral erop let dat niemand hem de macht al te zeer kan betwisten en dat hij opzich niet zoveel moeite heeft met de persoonlijke rijkdom van de oligarchen. De arrestatie en veroordeling van oliemagnaat en miljardair Michail Chodorkovski in 2005 is daarvan een goed voorbeeld. Chodorkovski had kritiek op Poetin en steunde liberale partijen. Overigens was die rechtszaak, vooral in het buitenland, zwaar omstreden. De president zou vooral bang geweest zijn voor de politieke aspiraties van Chodorkovski. Bij de 'gewone Rus' is beduidend minder kritiek op de gang van zaken bij deze rechtzaak, en soortgelijke arrestaties, te horen: zij vinden het over het algemeen wel goed dat deze rijkaards aangepakt worden. Vooral omdat via de staatsmedia allerwege verkondigd word dat dezen door het weigeren om belasting te betalen niet willen bijdragen aan de magere staatsvoorzieningen voor o.a. pensioenen, uitkeringen etc. Poetin speelt hier handig op in.
Poetin probeert echter niet alleen via de rechter de oligarchen aan te pakken. Een opvallend verschijnsel is zijn poging ze aan te stellen als gouverneurs van arme gebieden, zoals Roman Abramovitsj in Tsjoekotka. Poetin hoopt dat ze hun geld zullen investeren in deze gebieden.
De belangrijkste exportproducten van Rusland zijn elektriciteit, aardolie, aardgas, steenkool, ertsen, hout en houtproducten. Dat de landbouw nog steeds niet op orde is blijkt uit de noodzaak om veel voedselproducten te importeren.
Bij al deze economische activiteit raakte de aandacht voor het milieu ondergesneeuwd. De olie- en gaswinning heeft – vooral in Siberië – geleid tot totale verwoesting en vervuiling. In veel Russische steden heeft de concentratie van schadelijke stoffen in de lucht een waarde bereikt die de westerse normen vele malen overtreft. Toch lagen de waarden rond 2000 in veel steden nog onder die van 1990, om de simpele reden dat de industrie nog steeds niet op volle capaciteit draaide door gebrek aan orders. Ook het drinkwater is vaak sterk verontreinigd.
Primaire sector
Circa 32% van het Russische grondgebied kan maar voor de landbouw gebruikt worden, want een groot gedeelte van de grond is permanent bevroren, geërodeerd of vervuild. De meeste landbouw concentreert zich daarom in het zuiden en in het westen van Siberië. Ondanks de stijgende groei van de productie, met name graan, kan de Russische landbouwsector niet aan de binnenlandse vraag voldoen, en is invoer noodzakelijk. Ongeveer 13% van de beroepsbevolking is werkzaam in de agrarische sector; samen leveren zij 6% van het bruto binnenlands product (2000).
De situatie in de landbouw na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 was zeer problematisch. De opbrengsten daalden, voedsel was schaars en werd zelfs op vele plaatsen gerantsoeneerd. De situatie was dermate zorgelijk dat het machtige land in grote mate afhankelijk was van voedselimport. De regering stemde in met een ingrijpend plan van agrarische hervorming, waarin de voormalige staatsbedrijven moesten veranderen in individuele particuliere bedrijven, vennootschappen of echte coöperaties. Door tegemoet te komen aan de wensen en belangen van de plattelandsbevolking hoopte men het voormalige communistische landbouwsysteem snel te veranderen. En hoewel alle staats- en collectieve bedrijven in theorie gedecollectiviseerd zijn, blijven de ca. 25.000 coöperatieve landbouwbedrijven grotendeels afhankelijk van de staat. De productie van vlees, eieren en melk nam de afgelopen jaren toe, ondanks een afname van de veestapel. Het streven is om zelfvoorzienend te worden in al deze producten. Volgens westerse analisten en landbouwdeskundigen zou dit in principe ook moeten kunnen. Als de hele land- en tuinbouw sector uiteindelijk op efficiente en westerse leest geschoeid is zal er meer dan genoeg zijn om de binnenlandse bevolking te voeden en zelfs een aanzienlijk deel van de voedselproductie beschikbaar zijn voor de export waarmee dan weer extra geld in de staatskas kan vloeien via meer belastingopbrengsten.
De visserij vormt nog steeds een belangrijke economische sector voor Rusland, ondanks een sterke achteruitgang sinds de jaren tachtig. Het land levert circa 25% van de wereldproductie aan verse en diepgevroren vis en circa 30% van visconserven. Kamtsjatka is belangrijk voor de visindustrie. De visconsumptie per hoofd van de bevolking in Rusland is ongeveer 23 kg per jaar. De vissersvloot omvat circa 2500 vaartuigen.
Bosbouw vormt een belangrijke sector voor de Russische economie. Het land beschikt over de grootste wouden (770 miljoen ha.; 45% van het oppervlak) van de wereld, maar de houtwinning geschiedt nog altijd zeer inefficiënt. In Siberië hebben Japan en Zuid-Korea concessies voor mijnbouw en houtkap gekregen.
Industrieën
De industriële capaciteit van de vroegere Sovjet-Unie was zeer onevenwichtig, want vooral gericht op de winning van ruwe delfstoffen, de productie van staal en van wapens. Het fabriceren van consumptiegoederen stond duidelijk op het tweede plan. In de periode-Gorbatsjov werd begonnen met het ombouwen van de militaire industrie tot een consumentenindustrie. Deze revolutionaire wending werd ten tijde van de Russische Federatie nog versneld.
De industrie bood in 2000 werk aan 30% van de beroepsbevolking en leverde 38% van het BBP; in 1990 was dat nog bijna 50%. De voornaamste industriegebieden zijn het industriële centrum rond Moskou en Nizjni Novgorod en het Oeralgebied rond Jekaterinenburg, Tsjeljabinsk en Magnitogorsk.
Machine-industrie
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie viel de productie van machines ver terug. De laatste jaren groeit deze sector weer door de toenemende vraag naar machines. De binnenlandse productie kan de vraag echter niet aan en heeft vaak bovendien sterk verouderde modellen en daarom worden veel machines geïmporteerd. Een andere reden om machines in het buitenland te kopen is het relatief lage kwaliteitsniveau van de in Rusland zelf geproduceerde machines. De import van machines bedroeg in 2003 16,9 miljard. Toch exporteert Rusland ook machines en installaties, in 2004 voor 2,4 miljard dollar.
Autoindustrie
De Russische auto-industrie staat wereldwijd op de twaalfde plaats, ondanks het feit dat slechts circa 150 op de 1000 Russen een auto bezitten, al neemt dit aantal wel snel toe. Bovendien wordt gedacht dat een derde van alle in Rusland rondrijdende auto’s in het buitenland gemaakt is. In 2002 werden ca. 1,5 miljoen nieuwe en tweedehandse buitenlandse auto’s verkocht, een verhoging van de verkoopcijfers met 45%; de verkoop van in eigen land gefabriceerde auto’s daalde met 4,1%.
Om de afzet en productie voor de meeste Russische autoproducenten te verhogen, lijken joint-ventures met buitenlandse ondernemingen de beste oplossing. Zo hebben Ford, Renault, Daewoo, Fiat en Skoda de Russische markt al betreden; anderen zullen snel volgen is de verwachting. De grootste autoproducent van personenauto’s in Rusland is AvtoVaz. Deze in Togliatti gevestigde onderneming maakt circa 70% van alle Russische auto's. Andere grote autoproducenten zijn GAZ, Moskvitch en de vrachtwagenproducenten UAZ en KamAZ. Onderdelenfabrieken bevinden zich meestal in de buurt van autofabrieken of maken deel uit van het bedrijf zelf.
Chemische industrie
De laatste jaren maakt de chemische industrie een behoorlijke groei door. De oorzaak is een toenemende vraag in zowel het binnen- als het buitenland. De belangrijkste producten van de Russische chemische industrie zijn basischemicaliën. Andere producten zijn kunstgarens, synthetisch rubber, fiberglas, verf, vernis en eindproducten voor de landbouw-, transport-, gezondheids- en bouwsector. De interne markt voor polymeren, met name polyethyleen en PVC en polypropyleen, is nieuw voor Rusland, maar wel zeer veelbelovend. De afzet van al deze producten zal vooral in eigen land moeten gebeuren. In 2003 bedroeg de export van chemische producten 6,5 miljard dollar.
voedings- en genotmiddelenindustrie
De voedings- en genotmiddelenindustrie is een van de snelst groeiende sectoren van de Russische economie in de afgelopen jaren met een waarde van 50-60 miljard dollar. Groeisectoren zijn zoetwaren, vruchtensappen (2004: 1 miljard liter), bier en tabak. De vraag naar wodka daalt behoorlijk, terwijl de eerder sterk gedaalde wijnconsumptie nu jaarlijks met 30% stijgt. De markt voor fastfood steeg in de jaren 2000-2004 met 8%. McDonalds opende in 2004 haar 109e vestiging in Rusland.
Mijnbouw en energie
Het enorme Rusland bezit enorme energiereserves en andere waardevolle delfstoffenvoorraden. Deze enorme voorraden hebben Rusland tot een van de grootste producenten en exporteurs ter wereld gemaakt. Rusland beschikt over de grootste gasreserves ter wereld (twee keer zoveel als Iran), over de op een na grootste steenkoolreserves en neemt de achtste plaats in op het gebied van oliereserves. Sinds oktober 2001 levert Rusland voor een periode van twintig jaar jaarlijks 4 miljard m³ aardgas aan Nederland. Tot de grootste olie- en gasbedrijven behoren Gazprom, LUKoil, Rosneft en Transneft. Momenteel is vooral staatsbedrijf Gazprom bezig met het aanleggen van vele nieuwe gasleidingen, met name in Oost-Siberië en het Russische Verre Oosten voor de Chinese markt. De olie- en gasexporten vormen een aanzienlijk deel van de Russische handelsbalans en hebben er onder andere voor gezorgd dat Rusland zijn staatsschuld versneld kan afbetalen.
De grootste voorraden delfstoffen bevinden zicht in het noordwesten (Kola), het Russische Verre Oosten, Siberië en in de Oeral. De belangrijkste delfstoffen zijn ijzererts en steenkool (Koezbassbekken en regio Altai), bauxiet (republiek Komi), gas, olie (bijvoorbeeld Oerengojgasveld), kolen (10% van ’s werelds steenkolenproductie), uranium, goud, chroom, zilver, platina, diamant, nikkel (Norilsk), kobalt, magnesium, mangaan, lood en wolfraam. Veel van deze delfstoffen voldoen helaas niet aan de westerse kwaliteitsnormen. Alleen de nikkel- en aluminiumsector voldoet aan deze normen. De belangrijkste exportproducten in de mijnbouw zijn op dit moment aluminium, nikkel, koper en ijzer. De Russische mineralenmarkt is in handen van een klein aantal megabedrijven, die vaak een groot deel van de wereldproductie in handen hebben:
- Alrosa Groep: 25% van de wereldproductie aan diamanten
- Norilsk Nickel: 18% van de wereldproductie aan nikkel; 13% kobalt; 3% koper; 14% platina
Rusland heeft de beschikking over meer dan 400 thermische en hydro-elektrische krachtcentrales en 10 vaak verouderde kernenergiecentrales, die op twee na allemaal in het Europese deel van Rusland liggen. De komende jaren wil men de bouw van kernreactoren sterk opschroeven, in totaal wil men 40 nieuwe kernreactoren bouwen in de komende periode. De waterkracht van de rivieren de Wolga en de Angara in Rusland wordt benut door een aantal van de grootste waterkrachtcentrales ter wereld. Het grootste gedeelte van de energie in Rusland is overigens afkomstig van olie- en kerncentrales.
Milieu
De zorg voor het milieu heeft geen gelijke tred gehouden met de groei van de mijnbouw- en hoogovenindustrie. Vooral in de Oeral en in Siberië is het landschap op sommige plekken totaal verwoest en vervuild. Zo zitten in het huidige aardgasnet (370.000 km) verschillende breuken en scheuren, waardoor rivieren en bodem worden vervuild. In veel Russische steden heeft de concentratie van schadelijke stoffen in de lucht een waarde bereikt die de westerse normen vele malen overtreft. Ook het drinkwater is in vele steden sterk verontreinigd. De gigantische stuwdammen in de Wolga, Dnepr, Dnestr, Don en Koeban bedreigen het ecologisch evenwicht in deze regio’s. Rusland heeft het Kyoto Protocol ondertekend en in oktober 2004 geratificeerd. Dit betekent onder meer dat de uitstoot van koolstofdioxide (CO2) binnen tien jaar teruggebracht moet worden tot het niveau van 1990. Rusland zit daar nu al onder doordat de industrie instortte in de jaren '90 en nog lang niet weer op het niveau van 1990 zit.
Handel
Toen de Russische Federatie onafhankelijk werd, was de buitenlandse markt nog steeds vooral in handen van staatsorganisaties en -bedrijven. De toenmalige regering wilde de handel met het buitenland liberaliseren en tegelijkertijd ten behoeve van de centrale overheid het grootste deel van de inkomsten die door de aardolie-, aardgas- en bosbouwsectoren werden opgebracht, afromen. Op een aantal grondstoffen zijn exportheffingen van toepassing, zodat er altijd een gedeelte voor binnenlands gebruik wordt behouden. De belangrijkste handelspartner van Rusland is de Europese Unie en daarbinnen Duitsland; verder de Verenigde Staten, Japan, Nederland, Oekraïne en Wit-Rusland. Rusland exporteert vooral elektriciteit, aardolie, aardgas, steenkool, ertsen, hout en houtproducten; Veel voedsel(producten) worden geïmporteerd.
De handel met Nederland neemt de laatste jaren steeds meer toe, zowel wat export als import betreft. Toch maakt de export naar Rusland voor Nederland nog maar circa 1% van de totale export uit. Nederland exporteert vooral groenten en fruit, papier en karton, gespecialiseerde machines en machineonderdelen en chemische producten. De export naar Nederland betreft vooral aardolie en aardolieproducten via het Nederlandse bedrijf Gasunie. Ca. 4000 Nederlandse bedrijven exporteren naar Rusland. De import overtreft de export naar Rusland, waardoor het handelstekort met Rusland al jaren meer dan één miljard euro bedraagt.
Transport
Het Russische wegennet heeft een totale lengte van ruim 920.000 km. De belangrijkste wegen verbinden Moskou en Sint-Petersburg met steden als Minsk, Nizjni Novgorod, Jaroslavl, Simferopol en Samara. Voor de modernisering van het wegennet heeft de Russische regering een programma opgesteld dat in twee fasen uitgevoerd zal moeten worden. De daadwerkelijke uitvoering zal in 2006 beginnen. Op dit moment is men nog druk bezig met de financiële voorbereiding. Een belangrijke nieuwe weg zal de Noordelijke Oost-Westverbinding moeten gaan vormen, die de aardolie en aardgasvelden van oblast Tjoemen met Europees-Rusland moet verbinden. De slechte gesteldheid van het wegennet is er de oorzaak van dat nog geen 10% van het totale goederenvervoer over de weg gaat.
De totale lengte van het spoorwegnet bedraagt 150.000, waarvan 86.300 km wordt gebruikt voor personentreinen; de overige lijnen zijn voor industrieel transport. De Russische spoorwegen nemen meer dan 90% van het nationale vrachtvervoer voor hun rekening. De Transsiberische Spoorweg verbindt Moskou met Vladivostok aan de Japanse Zee. De belangrijkste lijnen in de Oeral en in West-Siberië zijn geëlektrificeerd. De tweede, economisch zeer belangrijke, grote spoorweg door Siberië, de Bajkal-Amoer spoorweg (BAM), verbindt Tajsjet met Komsomolsk aan de Amoer.
De waterwegen hebben een totale lengte van 106.000 km. De drukst bevaren rivieren zijn de Wolga, de Don, de Ob, de Lena en de Amoer. Vanaf 2007 wil Rusland ook schepen die onder een buitenlandse vlag varen, toelaten op de Russische binnenwateren. Belangrijkste havens zijn Sint-Petersburg, de exclave Kaliningrad, Moskou, Archangelsk, Novorossiejsk, Nizjni Novgorod en Vladivostok; Petropavlovsk-Kamtsjatki (op het schiereiland kamtsjatka), Nachodka (ten oosten van Vladivostok) en Machatsjkala (aan de Kaspische Zee) winnen als havenplaatsen aan betekenis. Rusland telt in totaal 43 zeehavens. Meer dan 70% van alle Russisch-Europese vrachten wordt via de havens aan de Finse Golf verwerkt. Door het uitblijven van de ontwikkeling van een nieuwe Russische containerhaven bij Sint-Petersburg, hebben met name Finse havens (onder andere Kotka) en Baltische havens deze functie overgenomen.
Het Russische grondgebied wordt door een dicht net van vliegroutes bedekt. Centrum voor het nationale en internationale luchtverkeer is Moskou met vier luchthavens, waarvan Domodedovo het grootste en meest moderne is. Sjeremetjevo, de oude Sovjet-luchthaven, is door perikelen rond Aeroflot, het uitblijven van verbeterde voorzieningen en snellere doorstroming en zijn ongunstige ligging een aantal belangrijke luchtvaartmaatschappijen kwijtgeraakt aan Domededovo. Onder andere Sint-Petersburg, Omsk, Jekaterinenburg en Vladivostok hebben eveneens internationale luchthavens. In totaal telt Rusland meer dan 500 luchthavens. De grootste luchtvaartmaatschappij is Aeroflot, waarvan 51% nog in handen van de Russische staat is. Verder zijn er nog zo’n 200 andere vliegmaatschappijen, die vaak niet meer dan enkele vliegtuigen bezitten.
Toerisme
Toerisme is een groeimarkt in Rusland. Vooral het Europese deel heeft veel potentieel: natuurschoon, historie en culturele rijkdommen. Maar er moet nog veel gebeuren om toeristen daar ten volle van te laten profiteren. Zo is het aantal hotels in de middenklasse bij lange na niet toereikend en moet er ook nog gewerkt worden aan serviceverlening naar Westerse maatstaven.
De Wereld Toerisme Organisatie verwacht dat het toerisme naar Rusland elk jaar met 10% zal groeien. In 2003 kreeg Rusland ruim 22 miljoen buitenlandse toeristen op bezoek. Ongeveer eenzelfde aantal Russen ging naar het buitenland. Alleen, Russen geven in het buitenland meer uit dan de buitenlanders in Rusland. Het netto resultaat voor de economie is dus negatief.
De grote trekpleisters van Rusland zijn Sint-Petersburg en Moskou. Dat was in de Sovjet-tijd niet anders en toen waren het zelfs de enige steden die relatief gemakkelijk te bezoeken waren. Een treinreis met de Trans-Siberische spoorlijn was ook mogelijk, maar uitstappen onderweg niet. Dat is nu geen probleem meer, dus steden als Nizjni Novgorod (Gorki), Omsk of Novosibirsk zijn gemakkelijk te bezoeken.
Verder ontdekken toeristen de stadjes van de Gouden Ring van Rusland. Die wordt zo genoemd vanwege de vele met goud bedekte kerkkoepels. Ook de Oeral komt op als vakantiegebied.
Sotsji aan de kust van de Zwarte Zee was al een populaire bestemming voor Sovjetleiders. Nu kunnen ook gewone Russen en buitenlandse toeristen zich vermaken in deze badplaats. Verder is onder andere de ex-pionierszomervakantieplaats Anapa in trek bij vooral Russische families, maar biedt minder comfort.