Færøyane
| |||||
| Offisielle språk | Færøysk og dansk | ||||
| Hovudstad | Tórshavn | ||||
| Styresett |
Konstitusjonelt monarki Margrethe II Aksel V. Johannesen | ||||
| Flatevidd - Totalt - Del vatn |
1399 km² 0,5 | ||||
| Folketal (2011) - Tettleik |
48 574 | ||||
| Valuta | Færøysk krone1 | ||||
| Tidssone | +0 Sommartid: +1 | ||||
| Nasjonalsong | «Tú alfagra land mítt» | ||||
| Nasjonaldag | 29. juli | ||||
| 1Setlane er danske kroner med færøyske motiv. Myntane er dei same som i Danmark. | |||||
Færøyane (tyder «saueøyane») er ei øygruppe som ligg nord for Skottland. Øyane var tidlegare ein del av Noregsveldet, men har sidan 1814 vore ein del av Kongeriket Danmark. Færøyane blei likevel allereie i 1709 administrativt lagt til Sjælland stift. Sidan 1948 har øyane hatt indre sjølvstende, med to representantar i det danske Folketinget. Administrativt er Færøyane delt opp i seks sysl og 34 kommunar. Færøyane er ikkje medlem av EU, trass i at Danmark er det.
Færøyane består av 18 øyar av vulkansk opphav. Øygruppa har 50 000 innbyggarar, der 17 000 av desse bur i hovudstaden Tórshavn, kalla opp etter den norrøne guden Tor.
Historie
Irske munkar busett seg på Færøyane
Då Færøyane for fyrste gong blei besøkt av vikingane i 795 trefte dei munkar frå Irland, som levde som einebuarar på øyane. Desse munkane fann ikkje noko urfolk som dei kunne omvende. Dei brukte tida med å drive fåreavl og plantedyrking (blant anna dyrka dei havre). Ein trur at dei irske munkane kom omkring år 625. Sannsynlegvis flytta munkane vidare til Island i tida rundt då nordmennene kom til øyane.
Norsk kolonisering
Øyane blei koloniserte av nordmenn på 800-talet, og ein meiner at dei fyrste busetjarane kom i tida etter år 825. Desse var hovudsakleg vikingar frå Noreg, i tillegg til skottar og irar.
For å oppretthalde lov og orden blei Alltinget etablert i år 900 etter mønster frå dei norske tinga på denne tida, som Frostatinget. Alltinget er med det noverande namnet sitt Lagtinget den eldste lovgivande forsamlinga i verda, au eldre enn det islandske Alltinget. Alltinget blei samla om sommaren på halvøya Tinganes ved Tórshavn. Den sentrale plasseringa til staden og øya Nólsoy som vernar staden mot dei verste stormane frå aust, var avgjerande for plasseringa til tinget. Forhandlingane til Alltinget blei leidde av ein lagmann. På alltingsmøta tok ein seg av sakene til landet, vedtok lover og mekla ved stridar og sameinte dermed både den utøvande, den lovgivande og den dømmande makta. At alle frie menn var like for lova, var eit viktig prinsipp.
Ein meiner at det var lokale ting i kvar av dei seks regionane: Suðuroy, Sandoy, Vágar, Streymoy, Eysturoy og Norðoyar.
Kristendommen blir innført
I 999 går Sigmundur Brestisson til åtak. Han var ein vikinghøvding som kom på kongebod for å forkynne læra om Hvíta Krist, og med våpenmakt skal færøyingane bli tvinga til å gå over til kristendommen. Med 30 menn møtte høvdingen Tróndur i Gøta i Lagtinget på Tinganes, men Tróndur og resten av færøyingane i forsamlinga avviser den nye læra, fordi dei såg på kristendommen som Sigmundurs unnskyldning for å ta makta over øyane. Sigmundur vel då ein annan metode i misjonsarbeidet sitt. Om natta seglar han med mannskapet sitt til Gøta og inn på Tróndurs gard, der han heiv Tróndur ut av senga og gav han valet mellom å vedkjenne seg til den kristne trua eller å bli halshoggen.
Tróndur var pragmatisk og valde det fyrste, men ifylgje Færøyingesagaen svor Tróndur hemn i 1005, og samla seinare mennene sine i ein nattleg aksjon ved å angripe Sigmundur på Skúvoy, der dei tok Sigmundur på senga. Sigmundur, fylgjesveinen hans og fetter Tóri Beinirsson sprang i havet saman med Einar på Suðuroy. Symjeturen deira er legendarisk og blant anna skildra i kvadet Sigmundarkvæði yngra (Det yngre kvedet om Sigmundur), som kvart einaste skulebarn på Færøyane kjenner.) Mens Tóri og Einar døydde på symjeturen, greidde Sigmundur å komma fram til Sandvík på Suðuroy, der han blei drepen av bonden Torgrímur Illi, som var ein av mennene til Tróndur.
Færøyane blir norsk len
Heilag-Olav oppfordra nokre viktige menn frå Færøyane, lagmann Gille, Tórolvur Sigmundsson og Leivur Øssursson, om å komma til Noreg for å bli hirdmennene hans i 1024. Men så lenge Tróndur i Gøta levde, klarte ikkje Heilag-Olav å få full kontroll over Færøyane. Etter Tróndur i Gøta dør i 1035 tok Leivur Øssurson Færøyane i len til den norske kongen Magnus den Gode same år. Dette markerer slutten på både vikingtida på Færøyane og på sjølvstendet til Færøyane.
Færøyane bispedømme blei grunnlagt i 1111 under erkebiskopen i Nidaros og med Kirkjubøur som sete. Her skreiv Biskop Erlendur i 1298 det eldste kjente dokumentet på Færøyane, Fårebrevet. Han begynte au på Magnuskatedralen i Kirkjubøur, som i dag er ein kyrkjeruin.
Kong Sverre blei fødd i Kyrkjubøur på Færøyane i 1151. Han må ha vore spesielt evnerik, for biskop Roe på Færøyane sette han i prestelære. Som vaksen skal Sverre ha fått høyre av mor si at han var son av kong Sigurd Munn. Om dette stemte eller ikkje, er uvisst, i alle fall gav det legitimitet til eit meir storstilt prosjekt enn ei karriere i kyrkja. Sverre tok kontakt med den leiande opprørsflokken i landet, Birkebeinarane, som stod utan hovding etter at Øystein Møyla hadde falle i slaget på Re. Dei tok Sverre til hovding, og han viste seg raskt som ein taktisk dyktig hærførar. I løpet av kort tid greidde han å få seg sjølv hylla som konge på Øyratinget, men det tok fleire år før kongsmakta var endeleg sikra.
1274 trådde den Yngre gulatingslova i kraft. Lagmannen, som til no hadde vore folkevald, blei frå no av kongeleg embetsmann. Alltinget blei omdanna til eit lagting, som berre hadde rett til å dømme og ikkje utforme lovar.
Færøyane blir mindre viktig for Noreg
Håkon V Magnusson flytta hovudstadsfunksjonane frå Bergen til Akershus festning i 1299 og retta dei utanrikspolitiske linene austover, noko som gjekk imot den tidlegare utanrikspolitiske retninga som kongemakta hadde fylgt, med sterk satsing på dei nordatlantiske områda i vest for å halde på og sikre Noregsveldet. Noreg miste kontakta vestover med dei engelske øyane, og enda viktigare, med Færøyane og Island.
Kalmarunionen
I 1380 gjekk Noreg saman med koloniane sine, Færøyane, Orknøyane, Hjaltland, Island og Grønland, inn i ein union med Danmark. 17 år seinare, i 1397, blei Kalmarunionen danna, med Sverige au. Kalmarunionen var ein personalunion der landa hadde felles konge. Samtidig var der eit norsk riksråd som ved kongevala frå 1380 til reformasjonen i 1536 i prinsippet kunne ha valt ein annan konge enn den ein hadde i Danmark. Etter reformasjonen blei det norske riksrådet nedlagt og Noreg og koloniane til landet lagt under Danmark.
Reformasjon og monopolhandel
Reformasjonen kom til Færøyane i 1538, to år etter Danmark. Øyane blei eit prosti under biskopen i Bergen. Kongen overtok 2/3 av jorda. Bispesetet og prestestolen i Kyrkjubøur blei nedlagt, og i 1547 blei latinskolen grunnlagt. Byrjinga av reformasjonen markerer starten på perioden til det danske språket, då dansk blei innført som kyrkje- og amtsspråk. Perioden varte til midten av 1800-talet.
I 1579 fekk den færøyske sjøhelten Magnus Heinason handelsmonopol på all handel til og frå Færøyane og han oppførte festinga Skansin i Tórshavn som eit vern mot sjørøvarar. Magnus Heinason mista handelsmonopolet etter fire år, etter skuldingar om svindel og dårlege varer. I 18. januar 1589 blei Heinason dømt til døden ved avretting for sjørøveri i København til fordel for Nederland, men blei etter døden sin frifunnen for skuldingane.
København overtok handelsmonopolet frå Bergen i 1619, og i 1620 kom den færøyske kyrkja under biskopen på Sjælland.
Gabeltida er omtala som den mørkaste perioden i historia til Færøyane. Den vara frå 1655, da Christoffer Gabel blei lensherre på Færøyane, til 1709 da sonen Frederik Gabel døydde. I 1662 fekk Gabel au handelsmonopolet og Færøyane blei nærmast styrt som ein privat koloni.
Presten Lucas Debes var ein av dei største motstandarane til Gabel, og han reiste med ein færøysk delegasjon til København i 1673, der han fortalde kongen om Gabels vilkår. Da ein kongeleg kommisjon kom fram til Færøyane same år, blei Tinganes ramma av ein brann der dei fleste handelsbygningane og dokumenta gjekk med. Nokon hevda på den tida at mennene til Gabel stod bak brannen.
I 1709 overtok den danske staten handelsmonopolet, eit monopol som vara til 1856.
Nólsoyar Páll var motstandar av handelsmonopolet og kjempa for frihandel og sjølvstende for Færøyane. Fuglakvæði hans er ei vise der tjelden symboliserer han sjølv, og dermed au den frie færøyingen. I 1804 bygde han saman med Royndin Fríða Færøyanes fyrste sjølveigde skip sidan Magnus Heinasons tid. Skipet hans kom godt med da Færøyane i 1807 var truga av hungersnaud under krigen mellom Danmark og England. Nólsoyar Páll sette inn skipet sitt for å skaffe korn til øyfolket. Han omkom i eit forlis vinteren 1808/1809 og er nå nasjonalhelten til Færøyane.
Del av Danmark etter Kielfreden
Ved Kielfreden i 1814 mista Danmark Noreg til Sverige, mens Færøyane, Island og Grønland blei igjen i det danske riket.
I 1816 blei det færøyske Lagtinget nedlagt etter ordre frå den danske kongen Fredrik VI etter å ha eksistert i 900 år. Færøyane blir eit dansk amt styrt av fire danske embetsmenn, og all færøysk innverknad på landets styring blir fjerna. Den dømmande funksjonen kom under sorenskrivaren, som einaste dommar i alle rettsaker.
Færøyingane ønskte å få gjenoppretta Lagtinget, men dette blei avslått av Stænderforsamlinga i Roskilde i 1844 og 1846.
26. mars 1852 underskreiv Fredrik VII lova om gjenopprettinga av Lagtinget. Lagtinget skal fungere som eit amtsråd og fekk berre rådgjevande styremakt i færøyske saker. Det einaste Lagtinget fekk råderett over, var midla til kyrkja. Lova om gjenopprettinga av Lagtinget kom i kraft to år seinare, i 1854, men det fyrste Lagting blei samla alt i 1852 etter lagtingsvalet den 30. juni.
Nasjonal vekking
Frå midten av 1800-talet auka det nasjonale medvitet gradvis på Færøyane, og eit uttrykk for det er arbeidet for å skape eit færøysk skriftspråk. Ein færøysk skriftnormal vart kodifisert i 1846 av Venceslaus Ulricus Hammershaimb med tekstsamlinga "Færøiske Trylleformularer". Ein normativ færøysk grammatikk kom med "Færøsk Sproglære" i "Annaler for nordisk Oldkyndighed" i 1854, og den endelege skriftnormalen kom i samlinga "Færøsk anthologi" 1891. Hammershaimb valde ein normeringsmåte som likna mykje på den Ivar Aasen nytta for nynorsk: Han samla inn materiale frå ulike dialektar, samanlikna deretter dialektane med kvarandre, med norrønt og med andre nordiske språk, og konstruerte til slutt ei skriftnorm ut frå denne samanlikninga. Hammershaimb gjekk likevel meir etymologisk til verks enn Aasen. Jakob Jakobsen kom i 1889 med kritikk av Hammershaimbs rettskriving. Med Jakobsen som drivkraft vedtok Føringafelag i 1895 ei meir ortofon rettskriving, broyting, men den vekte motstand, særleg frå Jóannes Patursson, og utover på 1900-talet var det berre Jakobsen som nytta denne. Ei modifisert form av Hammershaimbs rettskriving vann fram.
Den organisatoriske utviklinga av færøysk nasjonalisme tok til i 1870-åra, då det voks fram eit færøysk studentmiljø i København, eit miljø som gjennom skipinga av Føroyingafelag i 1881 var med og danna oppfatninga åt fleire framståande personar i færøysk samfunnsliv.
Etter ei nasjonal vekking på Julemøtet i 1888 i Tórshavn blei foreininga Føringafelag stifta få veker seinare. Eitt av dei viktigaste tiltaka til Føringafelag var å gi ut den fyrste færøyskspråklege avisa, Føringati∂indi (1890–1990). I siste halvdelen av 1800-talet kom det i gang ungdomslag på Færøyane, etter grundtvigiansk mønster og med norske føredøme. Eitt ungdomslag, "Føringafelag", vart skipa av danskar på Su∂uroy i 1870-åra, medan det fyrste ungdomslaget danna av færøyingar, "Sólarmagn", vart skipa i 1895. På 1920-talet vart det danna fleire ungdomslag utover bygdene.
Ein færøysk folkehøgskule, «Føroya Fólkaháskuli», blei oppretta i 1899, og kom til å verte ei høgborg for færøysk språk- og kulturarbeid.
Det færøyske sjølvstendepartiet Sjálvstýrisflokkurin blei stifta i 1906. Partiet blei stifta som ei motvekt til det liberale danskvenlege partiet Sambandsflokkurin, som ville oppretthalde den nuværende statsretslige stilling. Til å begynne var hovudstriden mellom dei to partia den færøyske språkstriden. Striden blei tilspissa då den danske regjeringa, etter samråd med Sambandspartiet, i 1912 vedtok at undervisningsspråket i den færøyske grunnskolen skulle vera dansk. Det vedtaket blei oppheva i 1938.
For å markere ønsket om færøysk sjølvstende blei snora til Dannebrog kutta under ei høgtidleg opning av Lagtinget under Ólavsøkan i 1930, og det uoffisielle færøyske flagget heist. Den høgaste danske embetsmann på Færøyane, amtmann Hjalmar Ringberg, forlet staden i protest. Episoden blir i dag omtalt som Flaggskandalen.
Britisk okkupasjon under andre verdskrigen
Den strategiske plasseringa til Færøyane i Nord-Atlanterhavet gjorde at statsministeren i Storbritannia, Winston Churchill, kunngjorde 11. april 1940 i ein radiotale på BBC at dei ville sende to destroyarar til Tórshavn for å okkupere Færøyane 12. april 1940, tre dagar etter Tysklands okkupasjon av Danmark. Churchill hadde fått forsikringar frå færøysk hald at britiske soldatar var velkomne.
Øyane som tidlegare var avhengige av økonomiske overføringar frå Danmark, var nå heilt avhengige av Storbritannia. Britane erobra stillingar på strategisk viktige stader. Sund og fjordar blei minelagde, og på Vágar bygde britiske ingeniørsoldatar ein militær flybase.
8 000 britiske soldatar var stasjonerte på Færøyane, som den gongen hadde 30 000 innbyggjarar.
Sjølvstenderørsla hadde stor framgang ved valet i 1943, men britane tillét inga endring i øyanes tilhøve til Danmark, før Danmark var eit fritt land.
Forfatningskrise og indre sjølvstyre
Etter andre verdskrigen ville ikkje Færøyane tilbake til sin gamle status som eit dansk amt. Den danske regjeringa inviterer ein færøysk lagtingsdelegasjon til København i 1946 for å forhandle om den framtidige styreforma til Færøyane. Lagtingsdelegasjonen og den danske regjeringa blei ikkje samde, og ein avgjorde i fellesskap å halde ei folkerøysting 14. september 1946. Valet stod mellom vilkåra til den danske delegasjonen eller lausriving. Det blei fleirtal for sjølvstende (5 656 for og 5 490 mot). Fire dagar seinare, 18. september utropar lagmann Thorstein Petersen Færøyane som ein sjølvstendig nasjon. Opposisjonen hevdar at avgjerda er grunnlovstridig og får støtte frå den danske regjeringa. Den danske kongen, Kristian X av Danmark, oppløyser det færøyske lagtinget 23. september med støtte frå alle partia i Folketinget og presiserer at Danmark berre kan akseptere færøysk sjølvstende ved gjensidig forhandling. Det blir skrive ut nyval og dei partia som framleis ønskjer å vere ein del av det danske riket får eit fleirtal på fire mandat. Den nye lagmannen Jacob Øregård kjem med hyllinga Leve kongen, for Færøyane, for Danmark, noko som aldri før har skjedd i lagtinget.
Etter nye forhandlingar blei det i 1948 vedtatt ei lov om indre sjølvstyre. Færøysk blei godkjent som offisielt språk, Færøyane fekk eigne pengesetlar, færøysk krone og embetet som lagmann (løgmaður, statsminister på Færøyane) blei igjen innført.
Forsvars- og utanrikssaker er ikkje omfatta av det indre sjølvstyret, men i Fámjinserklæringa frå 29. mars 2005 blir det opna for auka færøysk innverknad på utanriks- og tryggleikspolitikken til øyane.
Opprøret i Klaksvík
I 1955 gjorde innbyggarane i Klaksvík opprør, etter at dei danske styresmaktene hadde avgjort å fjerne byens danske legar frå det lokale sjukehuset og erstatte desse med personell frå Færøyane. For å dempe uroa blei 100–200 politifolk sendt til byen, med det resultatet at innbyggarane minela innseglinga til hamna. Før det kom til konfrontasjon, blei det inngått eit politisk forlik.
Legesaka var den utløysande faktoren for opprøret, men den underliggande årsaka var spørsmålet om sjølvstendet til Færøyane.
Leiting etter olje
Færøyane ser moglegheiter for store førekomstar av olje og gass, sidan både Noreg og Storbritannia har store funn i Nordsjøen. Oljeselskapa har sidan 1990-talet vurdert moglegheitene for å finne olje på færøysk sokkel og i 2000 fekk norske Statoil som eit av tolv oljeselskap tildelt tilsaman sju leiteløyve. Området dekker 14 000 km² søraust for Færøyane, eit område som ligg 100 km nord for eit britisk felt i nærleiken av Shetland, der det blei funne drivverdige olje- og gassfelt tidleg på 1990-talet.
Området på den færøyske sida er teknisk utfordrande sidan store delar av sokkelen er dekte av eit tjukt hardt lag med lava. Havbotnen ligg 1000 meter under havet og det blir bora ytterlegare 3000 meter ned i havgrunnen.
Den fyrste lisensrunden tilførte 1,6 milliardar kroner til det færøyske samfunnet, mykje av årsaka til dette er at oljeselskapa er forplikta til å bruke færøysk arbeidskraft i dei tilfella det er mogleg. I løpet av den fyrste fireårperioden etter tildelinga av leitelisensane har det blitt bora i fire av sju leiteløyve, men ingen av funna i denne runden har vist seg å vere drivverdige. Det amerikanske oljeselskapet Amerada Hess fann store mengder olje i 2004, men det er foreløpig (mai 2005) uklart om feltet er drivverdig. ChevronTexaco har saman med blant anna Statoil gjort store olje- og gassfunn mellom Færøyane og Shetland, men det skal ytterlegare undersøkingar til før ein veit kor mykje olje og gass feltet inneheld og om feltet er drivverdig.
I 2005 sendte Statoil tre nye leitefartøy til området, etter at Lagtinget tildelte selskapet fire av totalt sju nye leiteløyve.
Geografi
Færøyane ligg på 62 grader nord, sju grader vest i Nord-Atlanterhavet. Øyane ligg nord for Hebridane, nordvest for Shetland, vest for Noreg og søraust for Island.
Øygruppa er med sine 18 øyar og 11 holmar, frå Kapp Enniberg på Viðoy i nord til Sumbiarsteinur sør for Suðuroy, 118 km lang. Kystlinja er på 1117 km. Særleg vestkysten er markant med dei høge, loddrette fuglefjella. Den gjennomsnittlege fjellhøgda er 300 m over havet. Slættaratindur (882 m) er det høgaste fjell. Kapp Enniberg på Viðoy (754 m) er ei av dei høgaste klippene i Europa.
Den lengste avstanden til kysten er fem km. Dei fleste busetnadane ligg beskytta på austkysten ved ei bukt eller ein fjord, unntatt Fámjin og Sumba, som er verna av vestlege skjer.
Øyane
Færøyane består av 18 øyar:
- Borðoy. Den største av dei nordlege øyane (Norðuroyar), og arealet er ca. 95 km². Her ligg den nest største tettstaden på Færøyane, Klaksvík, som har ca. 5000 innbyggarar. Forutan Klaksvik er det sju andre tettstadar på denne øya; Norðyri, Anir, Árnafjørður, Strond, Norðtoftir, Depil og Norðdepil.
- Eysturoy. Den nest største øya, og arealet er ca 286,3 km². 10 586 innbyggarar (2002). Tettstader: Fuglafjørður i nord og området med kommunane Runavík og Nes
- Fugloy. Ei av dei seks Nordøyane, og arealet er ca. 11,2 km². 45 innbyggarar (2002)
- Hestur. Hesturs areal er 6,1 km², og det bur 43 innbyggarar på øya (2002).
- Kalsoy. Ei av dei seks Nordøyane, og eit areal på ca 30,9 km². 147 innbyggarar (2002).
- Koltur. Areal på 2,5 km² og 2 innbyggarar (2002)
- Kunoy. Ei av dei seks Nordøyane, og eit areal på 35,5 km². 134 innbyggarar (2002).
- Lítla Dímun. Den minste av øyane på Færøyane med eit areal på mindre enn 1 km². Øya er den einaste som ikkje er busett.
- Mykines. Den vestlegaste øya. Areal på 10,3 km² og 11 fastbuande innbyggarar (2004)
- Nólsoy. Areal på 10,3 km² og 268 innbyggarar, som alle bur i tettstaden Nólsoy.
- Sandoy. Den femte største øya. Areal på 112,1 km² og 1393 innbyggarar (2002)
- Skúvoy. Areal på 10 km² og 57 innbyggarar.
- Stóra Dímun. Areal på 2,5 km² og to innbyggarar.
- Streymoy. Hovudøya på Færøyane med eit areal på 373,5 km², og 21 500 innbyggarar. Hovudstaden Tórshavn og tettstaden Vestmanna ligg på øya.
- Suðuroy. Den sørlegaste øya på Færøyane. Øya har eit areal på 163,7 km² og ei befolkning på 5041 (2004).
- Svínoy. Ei av dei seks Nordøyane. Areal på 27,1 km² og 73 innbyggarar (2004)
- Vágar. Den tredje største øya. Areal på 177,6 km² og 2782 innbyggarar (2002)
- Viðoy. Den nest største av dei seks Nordøyane. Areal på 41 km² og 617 innbyggarar.
Byar
12 240 innbyggarar bur i hovudstaden, Tórshavn (19 820 i heile kommunen) på Streymoy og 4 580 i den nest største byen, Klaksvík på Borðoy.
Liste over dei fem største byane / tettstadane (januar 2013):
| Rangering | Namn | Kommune | Innbyggarar |
|---|---|---|---|
| 1 | Tórshavn | Tórshavnar | 12 240 |
| 2 | Klaksvík | Klaksvíkar | 4 580 |
| 3 | Hoyvík | Tórshavnar | 3 732 |
| 4 | Argir | Tórshavnar | 1 996 |
| 5 | Fuglafjørður | Fuglafjarðar | 1 502 |
Biologi
Dyreliv
| Ville landpattedyr | Øy |
|---|---|
| Rotte | Borðoy, Eysturoy, Kunoy, Streymoy, Suðuroy, Vágar, Viðoy |
| Mus | Fugloy, Hestur, Mykines, Nólsoy, Sandoy, Streymoy |
| Hare | Borðoy, Eysturoy, Fugloy, Kalsoy, Kunoy, Sandoy, Skúvoy, Streymoy, Suðuroy, Svínoy, Vágar, Viðoy |
Kilde - Bloch og Fuglø: Villini súgdjór í Útnorðri ISBN 99918-0-189-8
Samfunn
Færøyane er inndelte i 34 kommunar, med omkring 120 byar og tettstader. Tradisjonelt er au Færøyane inndelte i sju regionar (syslár), Norðoyar (KG), Eysturoy (FD), Norðurstreyoy (VN), Suðurstreymoy (TN), Vágar (VA), Sandoy (SA) og Suðuroy (TG). I dag blir regionane berre brukte som inndeling for politiet, mest synleg i kjenneiteikn for skip, men er framleis vidt omtalte som regionane til øyane. Under vikingtida hadde kvar region sitt eige ting.
Nasjonaldagen er den 29. juli (Olsok), og det er ein utstrekt Olavs-kultus på øyane.
Politikk
Sidan 1948 har Færøyane hatt sjølvstyre på alle område, bortsett frå forsvars- og utanriksforhold. Færøyane er dermed ikkje noko biland. Færøyanes parlament er Lagtinget som består av minst 27 og maks 32 medlemmer som er valde for fire år.
Færøyane er ikkje medlem av EU, og ein egen tilleggsartikkel i Roma-traktaten slår fast at danske statsborgarar busette på Færøyane ikkje skal sjåst som danske statsborgarar. Det vil seie at danske statsborgarar busette på Færøyane ikkje er EU-statsborgarar, mens andre EU-nasjonars statsborgarar som bur på øyane må sjåst på som EU-statsborgarar. Færøyane er ein del av Schengenområdet.
Seks politiske parti er representerte i Lagtinget:
| Parti | Tingrepresentantar | % á vali |
|---|---|---|
| A. Fólkaflokkurin | 7 | 20,6 |
| B. Sambandsflokkurin | 7 | 23,7 |
| C. Javnaðarflokkurin | 7 | 21,8 |
| D. Sjálvstýrisflokkurin | 1 | 4,6 |
| E. Tjóðveldisflokkurin | 8 | 21,7 |
| H. Miðflokkurin | 2 | 5,2 |
| Til saman | 32 | 97,6 |
Ved sidan av motsetnaden mellom høgre- og venstresida har færøysk politikk dreidd seg mykje om spørsmål knytte til tilhøvet til Danmark, graden av sjølvstyre og takta i utviklinga av eventuelt utvida sjølvstyre.
Flagg
Flagget til Færøyane (Merkið) er eit nordisk korsflagg, fyrst presentert 22. juni 1919 og i offisiell bruk sidan 1940. Merkið blei laga av tre færøyske studentar i København våren 1919: Jens Olivur Lisberg, Janus Øssursson og Pauli Dahl. Det kom til Færøyane i juni same år, og blei fyrst heist i bygda Famjin 22. juni 1919. Til Olsok i 1930 blei flagget tatt i bruk ved eit offisielt høve, og frå 1931 kom flagget i vanleg bruk, men framleis uoffisielt. Bruken var ei kjelde til usemje mellom danske og færøyske styresmakter gjennom 1930-talet. Då Danmark blei okkupert av tyske styrkar i april 1940, tok britiske styrkar kontroll over Færøyane. Det blei då nødvendig å etablere ein flaggskikk som skilde skip frå britisk-kontrollerte område frå danske/tyske-kontrollerte skip. 25. april 1940 anerkjente Storbritannia Merkið som flagget til Færøyane. Sidan 1947 har 25. april vore nasjonal høgtidsdag til minne om flagget.
Med Heimestyrelova av 23. mars 1948 blei flagget godtatt som offisielt flagg for Færøyane.
Demografi
Færøyane har 48 205 innbyggarar (1. januar 2004), av desse bur 17 000 i hovudstaden Tórshavn og 5 000 i Klaksvík.
98 prosent av innbyggarane er riksborgarar, det vil seie frå anten Færøyane, Grønland eller Danmark. Islendingar (0,4 %) utgjer den største gruppa av utlendingar, følgd av nordmenn og polakker med 0,2 prosent kvar. Ved utløpet av 2003 budde det menneske frå 77 forskjellege statar på Færøyane.[1]
Norske vikingar var den fyrste store befolkningsgruppa som flytta til Færøyane, og etter nokre hundre år var folketalet kome opp i 4 000. Omkring 1349-1350 blei folketalet halvert på grunn av svartedauden. Seinare innvandring frå Shetland, Orknøyane og Noreg gjorde at folketalet stabiliserte seg på ca. 5 000 innbyggarar.
Etter at ein starta med havfiske, blei ein mindre avhengig av landbruket og av kystfisket, i tillegg blei det ei betring av helsetilstanden til befolkninga. Dette førte til at folketalet blei tidobla i løpet av 200 år frå 1700-talet.
På slutten av 1980-talet blei Færøyane ramma av ei økonomisk krise med høg arbeidsløyse. Dette førte til at ti prosent av befolkninga utvandra, halvparten til Danmark. Krisa var over i 1995 og mange av dei som hadde utvandra har i ettertid flytta tilbake.
Utviklinga i folketalet
| År | Innbyggarar | År | Innbyggarar | År | Innbyggarar |
|---|---|---|---|---|---|
| 1327 | ca. 4 000 | 1880 | 11 220 | 1995 | 43 358 |
| 1350 | ca. 2 000 | 1900 | 15 230 | 1996 | 43 784 |
| 1769 | 4 773 | 1911 | ca. 18 800 | 1997 | 44 262 |
| 1801 | 5 255 | 1925 | 22 835 | 1998 | 44 817 |
| 1834 | 6 928 | 1950 | 31 781 | 1999 | 45 409 |
| 1840 | 7 314 | 1970 | ca. 38 000 | 2000 | 46 196 |
| 1845 | 7 782 | 1975 | 40 441 | 2001 | 46 996 |
| 1850 | 8 137 | 1985 | 45 749 | 2002 | 47 704 |
| 1855 | 8 651 | 1989 | 47 787 | 2003 | 48 214 |
Religion
Frå ca. år 625 meiner ein at keltiske munkar var dei fyrste fastbuande menneska på Færøyane. Mytene fortel at dei blei fordrivne av dei heidenske vikingane frå Noreg, som meir eller mindre friviljug blei kristna av vikinghøvdingen Sigmundur Brestisson. Færøyane var inntil reformasjonen underlagde biskopen i Nidaros.
Nesten alle færøyingar er kristne. 84 % høyrer til den evangeliske-lutherske folkekyrkja. Ca. 7 % høyrer til Brødremenigheiten, som oppstod i 1900, inspirert av den skotske vekkelsespredikanten William Gibson Sloan. 5 % høyrer til andre kyrkjelege retningar som Pinsemenigheiten og Sjuendedagsadventistane, (som au driv ein større privatskole i Tórshavn). Den katolske menigheita i Tórshavn har 70 medlemer. Menigheiten driv au ein større barnehage med blant anna nonner frå fransiskanerordenen som pedagogar. Det finst dessutan ei lita gruppe som bekjenner seg til religionen Bahai. Kulturen på Færøyane er, sett med norske auge, prega av ei nokså pietistisk kristendomsforståing.
Av kjente kyrkjer kan ein nemne Olavskyrkja og kyrkjeruinen Magnuskatedralen i Kirkjubøur, Tórshavn domkyrkje, St. Mariekyrkja i Tórshavn (katolsk), Christianskyrkja i Klaksvík og ved sidan av dei gamle færøyske trekyrkjene frå 1800-talet, bygdekyrkjene i Vágur, Fámjin, Gøtugjógv og Toftir.
I 1948 blei Bibelen omsettt til færøysk av Victor Danielsen frå brødremenigheiten og i 1961 av Jákup Dahl og Kristian Osvald Viderø (Folkekyrkja).
Næringsliv
Færøyane var fram til byrjinga av 1900-talet eit landbrukssamfunn, basert på saueavl, kystfiske og fuglefangst. I 1845 var 68 % av dei yrkesaktive sysselsette i landbruket.
Dette har no endra seg, og Færøyane er i dag ein fiskerinasjon med ein moderne flåte av trålarar og fiskeforedlingsindustri. Eksporten frå fiskerisektoren utgjer 98 % av den totale eksporten. Avhengigheita av fiskerinæringa er ikkje uproblematisk, fordi økonomien er sårbar for svingingar i fangst og prisar. Overfisking og innskrenkingar i kvoter er på sikt eit trugsmål mot samfunnet. Omsynet til fiskerinæringa vegde tungt då Færøyane valde å stå utanfor EU, og dermed ikkje vera underlagde den felles fiskeripolitikken til EU. Færøyane har eit tett samarbeid med Island i fiskerirelaterte spørsmål.
Færøyingane håpar at olje i framtida vil bli ein viktig industri. Åtte oljeselskap, inkludert det norske oljeselskapet Statoil, er tildelte leitelisensar i færøysk farvatn og vil starte leiting våren 2006. Til saman vil det i perioden fram til 2008 bli utført ti boreforsøk i området, fem på færøysk side og fem på britisk side. Tidlegare leiteboringar har ikkje gitt drivverdige funn.
Tradisjonell småkvalfangst
Den særeigne færøyske tradisjonen med grindadráp representerer eit langvarig samvirke i bygdenes utnytting av sjøbaserte næringsressursar, og ein går ut frå at kjøtet frå grindkvalane som vert drepne på denne måten, utgjer 25 % av kjøtforbruket på øyane.
Språk
Færøysk er språket som blir mest brukt i daglegtale på Færøyane. Færøysk er ein del av den vestnordiske språkfamilien, som omfattar islandsk, færøysk, det utdøydde språket norn og til dels norsk. Den norrøne språkfamilien høyrer til den germanske gruppa av dei indoeuropeiske språka.
Som islandsk har færøysk utvikla seg frå dei gammalnorske dialektane som nybyggarane i vikingtida hadde med seg frå det vestlege Noreg.
Færøysk blir snakka av 80 000 menneske, i fyrste rekkje på Færøyane, der det har vore offisiellt språk sidan 1937.
Færøysk er, saman med islandsk og nokre norske målføre, det einaste nordiske målet, som ennå har dei fire germanske kasusa: nominativ, akkusativ, dativ og genitiv. Genitiv blir i moderne færøysk for det meste berre brukt i faste uttrykk.
Tidslinje
- 625 – Irske munkar busette seg på Færøyane
- 825 – Norske vikingar, samt skottar og irar busette seg på øyane
- 900 – Det færøyske alltinget blei etablert for å oppretthalde lov og orden. (Seinare kjent som Lagtinget)
- 999 – Kristendommen blei innført på Færøyane av Sigmundur Brestisson
- 1035 – Leivur Øssursson gjorde Færøyane til eit norsk len
- 1111 – Bispedømmet Færøyane blei oppretta og underlagt Nidaros erkebispedømme
- 1151 – Kong Sverre blei født i Kirkjubøur
- 1274 – Den yngre Gulatingsloven trod i kraft. Lagmannen, som til då hadde vore folkevalt, blei frå då av kongeleg embetsmann. Alltinget blei omdanna til eit Lagting, som berre hadde rett til å dømme og ikkje utforme lover.
- 1380 – Noreg, og dermed au Færøyane, blei underlagt dansk herredømme
- 1469 – Kristian I pantsette Orknøyane og Shetland som medgift for dottera si, men held Færøyane utanfor
- 1524 – Kristian II var i pengeknipe og forsøker å låne pengar av Henrik VIII av England mot Færøyane og Island som pant. Henrik VIII avslo tilbudet
- 1536 – Borgerkrigen i Danmark blei avslutta, men hadde kosta Kristian III mykje og han var dermed komen i pengeknipe. Han prøvde å låne 100 000 pund hos Henrik VIII, mot Færøyane og Island i pant. Henrik VII avslo for andre gong tilbodet
- 1538 – Reformasjonen kom til Færøyane, som blei eit prosti under under biskopen i Bergen
- 1547 – Latinskulen blei grunnlagt
- 1579 – Den færøyske sjøhelten Magnus Heinason fekk handelsmonopol på all handel til og frå Færøyane
- 1573 – Magnus Heinason mista handelsmonopolet etter skuldingar om svindel og dårlege varer
- 1589 – Magnus Heinason blei dømt til døden ved avretting for sjørøveri i København til fordel for Nederland.
- 1619 – København overtok handelsmonopolet frå Bergen
- 1620 – Færøyane blei underlagt biskopen på Sjælland
- 1687 – Den nye norske lova blei innført på Færøyane
- 1814 – Færøyane blei verande ein del av Danmark når Noreg går ut av unionen med Danmark og over til ein union med Sverige
- 1816 – Det færøyske lagtinget blei nedlagt, og Færøyane blei eit dansk amt
- 1848 – Færøyane blei 24. november underlagt innanriksministeriets islandske departement
- 1850 – Den danske grunnloven frå 1849 blei gjeldande på Færøyane
- 1888 – Julemøtet i 1888 blei starten på ei nasjonal vekking
- 1906 – Stiftinga av dei to fyrste politiske partia på Færøyane, Sambandsflokkurin og Sjálvstýrisflokkurin
- 1938 – Færøysk erstatta dansk som undervisningsspråk i skolane
- 1940 – Storbritannia okkuperte Færøyane 12. april, mens Danmark er okkupert av Tyskland. Flagget til Færøyane (Merkið) blei tatt i bruk.
- 1943 – Lagtinget vedtok at færøyingane skal få færøyske pass, at berre færøysk kan brukast som retts- og lovspråk, og at berre det færøyske flagget skal vaie ved Tinghuset.
- 1946 – Fleirtal for lausriving (5656 for, 5490 mot) frå Danmark i ein folkerøysting. Den danske kongen løyser opp lagtinget
- 1948 – Ei heimestyrelov blei vedtatt for Færøyane, der Færøyane blei eit Selvstyrende Folkesamfund i Det Danske Rige
- 1951 – Danmarks Nationalbank trykte færøyske pengesetlar med same verdi som dei danske
- 1955 – Klaksvíkopprøret
- 1957 – 6. februar starta Færøyane radio (Útvarp Føroya) med sine fyrste regelmessige sendingar
- 1973 – Danmark og Grønland blei medlem av EF - mens Færøyane står utanfor
- 1975 – Utgiving av dei fyrste færøyske frimerka
- 1989 – Økonomisk krise. Bruttonasjonalproduktet fell med ein tredel
- 1989 – Frihandelsavtale med EF.
- 1990 – Kongsboka kjem tilbake frå Sverige. Den inneheld blant anna fårebrevet frå 1298.
- 1992 – Den restriktive alkohollova frå 1928 blei moderert. Mogleg å få kjøpt øl, vin og sprit utan rasjoneringskort.
- 1999 – Danmark og Færøyane inngjekk ein avtale med Storbritannia om havgrensene
- 2000 – Færøyane tildelte dei fyrste leiteløyva etter olje og gass. Statoil fekk som eit av tolv oljeselskap tildelt tilsaman sju leiteløyve
Sjå au
Referansar
- ↑ (ISBN 99918-0-383-1 Statistical Yearbook 2004 tabell 2.30)
Litteratur
Reisehandbøker
- (da) Steen Ulrik Johannesen: Turen går til Færøerne. ISBN 87-567-7087-1
- (en) James Proctor: Faroe Islands. ISBN 1-84162-107-2
Diverse
- (en) Liv Kjorsvik Schei. The Faroe Isles. ISBN 1-84158-242-5
- (en) James Miller. The North Atlantic Front. ISBN 1-84341-011-7
- (en) Tom Nauerby. No Nation Is an Island. ISBN 87-983424-5-2
- (en) Elisabeth Vestergaard. Fishing Communities. ISBN 87-983424-3-6
- Stove, Stein. «Færøyane i norsk litteratur : en bibliografi til belysning av Færøyenes historie : norske bøker og tidsskriftartiklar om Færøyane og færøyske emner : færøysk dikting oversatt til norsk : Færøyene som tema i norsk dikting». s 129-153. I: Færøyane - frendeland i vest. Oslo, Norsk-færøysk lag, 1981
Bakgrunnsstoff
Wikimedia Commons har multimedia som gjeld: Færøyane
Offisielle sider
- (da) (de) (en) Færøyanes turistbyrås side for turister
- (en) (fo) Færøyanes turistbyrå
- (en) (fo) Nasionalbiblioteket
Færøyske aviser
- (fo) Portal.fo (internettavis)
- (fo) Norðlýsið
- (fo) Sosialurin
- (fo) Dimmalætting