Brukar:F.bendik/Tyfon (mytologi)

Tyfon (gresk: Τυφῶν, Tuphōn) var det farligste og meste dødelige uhyre i gresk mytologi. Han var den siste sønnen til Gaia, avlet med Tartaros, personliggjøringen av en del av underverden. Tyfon ble kalt for «alle monstres far» og hans make Ekidna ble likeledes kalt for «alle monstres mor».

Tyfon vart skildra i Pseudo-Apollodorus' Bibliotheke som det største og mest fryktelege av alle skapningar. Hans menneskelege overkropp nådde så høgt som til stjernekuppelen, og hans hende nådde aust og vest. I staden for eit menneskehovud var det hundre dragehoder som kom ut av nakken og skuldrene Hans nedre halvdel bestod av ein enormt stor slangekveil som kunne no toppen av hovudet hans når den strekte seg ut og heile tida kom det ein skummel vislelyd frå halen. Heile kroppen var dekt av vingar, og eld sprutte frå øyane, og skremde sjølv dei olympiske gudane.

Tyfon forsøkte å drepe Zevs på Gaias ønske ettersom Zevs hadde fengslet titanene. Tyfon var seierrik i det første slaget, og rev ut Zevs' muskler og sener, men Hermes greide å gjenfinne musklene og gjenopprette dem hos Zevs. Tyfon ble til sist beseiret av Zevs som deretter bant ham fast under fjellet Etna på Sicilia. Etna er den dag i dag fortsatt en aktiv vulkan.

Mytologiske forteljingar

Hesiod fortalde om Fødselen til tyfon i dette diktet:

Men då Zevs hadde drive titana frå Olympos,

mor Jord fødde hennes yngste barn Tyfoevs av kjærleiken til

Tartaros, med hjelp av den gylne Afrodite.

— Hesiod: Theogonien

I en alternativ redegjørelse av Tyfoves/Tyfons opprinnelse, den homeriske hymne til Apollon, gjør uhyret Tyfon ved Delfi til en sønn av en arkaisk Hera i hennes minoiske utgave, framskapt av henne selv uten mannlig sæd, som en vanskapt utgave av Hefaistos eller Ares, og var en valp i en grotte i Kilikia og sperret inne der i det gåtefulle Arima, eller landet til arimerne, en Arimois i henhold til Iliaden:

Markene drønte og skalv, som når Zevs, den lynglade herskar,

piskar i vrede med lynet den jorda som dekker Tyfoves

hist i arimernes land, der ein seier at jetten skal liggja.

Himmelguden drep dragen Illuyanka. Bak han sjåast hans son Sarruma. Den vridne kroppen til slangen er avbilda i bølgeformete linjer med menneskelege figurar som glir langsetter. Museum for anatoliske sivilisasjonar, Ankara, Tyrkia

Det var i Kilikia at Zevs kjempa mot uhyret og overvunne han i ein langt meir komplisert forteljing. Det var ingen enkel kamp, og Tyfon hadde mellombels nedlagt Zevs, skore ut musklane hans og etterlat han som ein «lêrsekk», det korukos som er det etymologiske opphavet til korukion andron, Korykian eller korykianske grotte der Zevs mellombels lei ein formørkelse som i Landet til dei daude. Regionen Kilikia i søraustlege Anatolia hadde mange høve for oldtidens grekarane langs kysten til å vera i kontakt med hettittane i nord. Frå dens første gjenopptreden har den hettittiske myten om Illuyanka vorte set på som ein prototype for slaget mellom Zevs og Tyfon.

Myteforskarane Walter Burkert og Calvert Watkins har kvar for seg merkt dei nære kontaktane mellom dei to mytane. Watkins' How to Kill a Dragon har rekonstruert i detaljar den fleksible indoeuropeiske poetiske formel som ligg under myten, episk og magisk trolldomstekstar om piskingen og bindinga av Tyfon.

Tyfon var kjend som eit stort menneskelignende udyr. Tyfon var det siste avkommet til Gaia. Etter at hans brør var overvunnen, gigantane, mant Gaia han til å hemna dem, omfram òg hans andre brør, titanane.

Avkom

Tyfon, teikning av Wenceslaus Hollar, midten av 1600-talet

Tyfon var far til fleire avkom med sin kusine og make Ekidna, dotter av Forkys og Keto:

• Orthos, ein frykteleg hund med to hovud. Orthos saman med sin her Eurytion, son av Ares og hesperiden Eryteia, vakta dei kjende rødkyrne til Geryon. Begge vart drepe, saman med Geryon, då Herakles stal kyrne.

• Sfinks vart send av Hera for å forpesta byen Theben. Ho var den dugelegaste av Avkommet til tyfon, og ville ha drepe alle som ikkje kunne svara på hennes gåter. Då Oidipus til sist kunne gje svaret på den, kasta ho seg i havet i raseri og drukna.

• Løven frå Nemea var ein veldig stor løve med ugjennomtrengelig hud. Ein anna legende hevda at udyret er ein son av Sela og Zeus. Herakles vart beordra til å drepa løven som den første av hans tolv stordåder. Første freista han å skyta piler mot den, deretter brukte han sin store klubba, og vart sist til tvinga til å kvela løven med henda. Han måtte bruka løvens eigne klør for å flå den, og deretter brukte han løvepelsen som sit ugjennomtrengelige rustning.

• Kerberos, ein annan av Avkommet til tyfon var ein hund med tre hovud som tilsett av Hades som vaktar av porten til og frå underverda. Hesiod meinte derimot at han var avkommet til Orthos og Ekidna.

• Ladon var en slangeaktig drage, kjent som en drakon. I henhold til Hesiod var Ladon sønn av Forkys og Keto framfor av Tyfon og Ekidna. Uansett hans opphav tvinnet Ladon seg rundt treet til hesperidene på befaling av Hera som gjorde ham til stedets vokter. Han ble til sist drept av Herakles.

• Hydra frå Lerna, ein annan av Døtrene til tyfon, terroriserte ei kjelde ved innsjøen Lerna, i nærleiken av Argos, drap alt og alle som nærma seg hennes bol med sin farlege gift, bortsedd frå ei frykteleg krabbe som var hennes selskap. Ho vart opphavleg framstelt med ni hovud, og viss desse vart hoggen av ville det veksa ut to nye. Hennes niande hovud var udøyeleg. Både ho sjølv som krabba vart drepe av Herakles som hans andre storverk. Han kappa av hovuda og brann stumpane slik at nye ikkje voks ut, og knuste hennes niande under ein stein. Krabba vart knust under Herakles' hæl då den freista å blanda seg inn.

• Det siste avkommet til tyfon var hans dotter var uhyret kimæren. Den minte om ein stor, ildsprutende løve med hovud til ei geit på ryggen, og halen enda i eit slangehovud. Den herja rundt i det gamle området i Lykia, særleg ved fjellet Kimæra, moglegvis ved den staden som i dag er tyrkiske Yanartaş, førde med seg dårlege varsel og øydeleggingar inntil den vart drepe av Bellerofon og Pegasus på vegne av kong Iobates.

Kampen med Zevs

Zevs i kamp med Tyfon, gresk vasemåleri.

Tyfon ligg fengselet under fjellet Etna.

Tyfon begynte med å ødelegge byer og slynge seg rundt i fjellene i et raseriutbrudd. Alle de olympiske gudene flyktet, og kun Zevs sto fast tilbake. Kampen raste til Zevs slynget et hundre av sine lyn mot Tyfon og naglet ham.

Den farlege fienden til dei olympiske gudane er skildra i detaljar av Hesiod som eit umåteleg gyselig monster med hundre slangehovud «med mørke blafrande tunger» med flammande eld frå øyane og ein buldrande larm av stemmar og eit hundre slangebein, eit trekk som er delt av mange opphavelige monster i greske mytar. Dei er gjerne ei blanding av slangar eller skjellformet slangekveil frå midjen og ned. Den valdsame kampen skapte jordskjelv og oversvømmelser.

Straks Tyfon var erobra med Zevs lynstråler vart Tyfon kasta ned Tartaros, eit vanleg stad for mange av slike arkaiske udyr, eller han vart fengsla under fjellet Aitna (Etna på Sicilia) i samsvar med Pindaros, der «hans seng rispa og hakka heile lengda av hans rygg strekt ut på den», eller i andre vulkanske regionar der han førde til utbrot. Tyfon er såleis den ktonske manifestasjonen av vulkanske krefter slik Hefaistos (romerske Vulkan) er det i den meir siviliserte olympiske manifestasjonen.

Opprinnelse til navnet

#Tyfon kan avleiast frå greske τύφειν (typhein), «å røykja», derav er det vurdert som ein mogleg etymologi for ordet tyfon, moglegvis lånt frå perserne som طوفان, tufân for å skildra syklonar og stormar. Grekarane representerte figuren Tyfon som ein stormdemon, særleg i versjonar der han stal Zevs' torekile og øydela jorda med stormar, jamfør Hesiods Theogonien og Nonnos' Dionysiaka

Nærskylde konsept og mytar

• Sjå artikkel Urindoeuropeisk religion, avsnittet mytologi: slange/dra

Sidan Herodotos har Tyfon vorte identifisert eller i det minste samanlikna med den egyptiske guden Set. I orfisk tradisjon er Tyfon leiaren av titana då dei angreip og drap Dionysos, akkurat som Set var ansvarleg for drapet på Osiris. Drapet på Tyfon ved Zevs har likskapar med drapet på Vritra av Indra, ein indisk guddom som var knytt til torekilen og lynstråler, og stormar. Det er òg to andre forteljingar som til sist er avleidd frå ein felles indoeuropeisk bakgrunn. Likskapar kan òg finnast i kampen mellom den norrøne guden Tor og Midgardsormen (Jormundgand, «den veldige staven»), og kanskje òg ei hending i irske metriske Dindsenchas der Dagda («dei gode gudane») kjempa mot ein valdsam stor blekksprut.

Mytologen Joseph Campbell har òg fremja parallellar til drapet av Leviatan av Jahve innanfor jødisk mytologi og litteratur. Leviatan er i jødisk tradisjon framstil som eit kjempestort sjøuhyre oppfatta som ein mellomting mellom ein slange og ein dra. Ordet finst seks gonger i Bibelen.

Samanlikningar kan òg gjerast til det mesopotamiske uhyret Tiamat og dets drap av den babylonske hovedgud Marduk. Likskapane mellom den greske myten og dens tidlegare mesopotamiske motpart synest ikkje å vera utelukkande tilfeldig. Ei mengd vestsemittiske ( Ras Shamra) og hettittiske kjelder synest å understøtte teorien om ein genetisk slektskap mellom dei to mytane.

Litteratur

• Burkert, Walter (1985): Greek Religion
• Gravast, Robert ([1955] 1960): The Greek Myths, , §36.1–3
• Kerenyi, Karl (1951): The Gods of the Greeks
• Watkins, Calvert (1995): How to Kill a Dragon, 448–459

[[Kategori:Drakar]] [[Kategori:Greske mytologiske vesen]]