Przejdź do zawartości

Wikipedysta:CFCF/brudnopis/Samobójstwo

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Samobójstwo
suicidium
Ilustracja
Le Suicidé (Édouard Manet 1877–1881)
Klasyfikacje
ICD-10

X60–X84

MedlinePlus

001554

MeSH

D013405

Samobójstwo (łac. suicidium, od sui caedere, „zabić się”) – celowe działanie mające na celu odebranie sobie życia. Samobójstwo wynika często z uczucia smutku, które w wielu przypadkach jest rezultatem zaburzeń psychicznych takich jak depresja, zaburzenia afektywne dwubiegunowe, schizofrenia, alkoholizm lub uzależnienie od środków odurzających[1]. Stresory takie jak problemy finansowe lub problemy w zakresie relacji międzyludzkich również odgrywają istotną rolę. Próby zapobiegnięcia samobójstwu obejmują ograniczenie dostępu do broni palnej, leczenie zaburzeń psychicznych oraz uzależnienia od środków odurzających, a także poprawę sytuacji ekonomicznej.

Popularność poszczególnych metod popełniania samobójstw może się różnić w zależności od kraju; ma to także związek z ich dostępnością. Częste metody to: powieszenie się, otrucie się pestycydami oraz wykorzystanie broni palnej. Od ok. 800 000 do miliona osób rocznie popełnia samobójstwo, co oznacza, że jest to dziesiąta najczęstsza przyczyna zgonu na świecie[1][2]. Odsetek samobójstw wśród mężczyzn jest wyższy niż w przypadku kobiet, ponieważ to właśnie mężczyźni trzy- lub czterokrotnie częściej decydują się popełnić samobójstwo[3]. Co roku dochodzi do około 10-20 milionów nieudanych prób samobójczych[4]. Próby samobójcze podejmują częściej osoby młode oraz kobiety.

Poglądy dotyczące samobójstwa wynikają z takich zagadnień, jak religia, honor oraz sens życia. Religie abrahamowe tradycyjnie uznają samobójstwo za grzech przeciwko Bogu w związku z poglądem dotyczącym świętości życia. W czasach samurajów w Japonii seppuku było uważane za możliwość odkupienia swoich win wynikających z porażki lub za formę sprzeciwu. Sati, obecnie zakazany hinduski zwyczaj pogrzebowy, wymagał od wdowy poświęcenia swojego życia na stosie pogrzebowym swojego męża – dobrowolnie lub pod wpływem nacisku ze strony rodziny i społeczeństwa[5].

Samobójstwo i próba samobójcza nie jest już, tak jak miało to miejsce w przeszłości, przestępstwem w krajach zachodnich. Wciąż jest ono przestępstwem w większości państw muzułmańskich. W XX i XXI w. samobójstwo polegające na poświęceniu życia było wykorzystywane jako metoda sprzeciwu, a piloci kamikaze oraz samobójcze zamachy bombowe były wykorzystywane jako taktyka wojskowa oraz terrorystyczna[6].

Definicje

[edytuj | edytuj kod]

Samobójstwo, znane również jako samobójstwo dokonane, to „działanie polegające na odebraniu sobie życia”[7]. Próba samobójcza lub zachowanie samobójcze to formy samookaleczenia mające na celu odebranie sobie życia, jednak nie są one próbami skutecznymi[8]. Zabójstwo na żądanie i pod wpływem współczucia to zachowanie polegające na udzieleniu pomocy w zakresie popełnienia samobójstwa poprzez działanie pośrednie np. przekazanie rad lub środków pozwalających odebrać sobie życie[9]. Różni się to od eutanazji, która polega na przyjęciu aktywnej roli w procesie odbierania życia[9]. Myśli samobójcze to myśli dotyczące zakończenia własnego życia[8].

Czynniki ryzyka

[edytuj | edytuj kod]

Czynniki zwiększające ryzyko samobójstwa obejmują zaburzenia psychiczne, uzależnienie od środków odurzających, stan psychiczny, sytuacje kulturowe, rodzinne i społeczne oraz uwarunkowania genetyczne[10]. Choroby psychiczne oraz uzależnienie od substancji odurzających często występują równocześnie[11]. Inne czynniki ryzyka to wcześniejsze próby samobójcze[12], dostęp do środków umożliwiających popełnienie samobójstwa, samobójstwo w rodzinie lub urazowe uszkodzenie mózgu[13]. Przykładowo, odsetek samobójstw jest wyższy w gospodarstwach domowych, w których obecna była broń palna[14]. Czynniki związane z ekonomią społeczną, takie jak bezrobocie, ubóstwo, bezdomność oraz dyskryminacja, mogą być również przyczyną myśli samobójczych[15]. Od 15 do 40% samobójców zostawia list samobójczy[16]. Uwarunkowania genetyczne mogą być odpowiedzialne za 38-55% zachowań samobójczych[17]. Weterani wojenni są w większym stopniu narażeni na samobójstwo w związku z tym, że cierpią często na choroby psychiczne oraz problemy zdrowotne związane z wojną[18].

Zaburzenia psychiczne

[edytuj | edytuj kod]

W zależności od różnych szacunków zaburzenia psychiczne towarzyszą samobójstwu w od 27% do ponad 90% przypadków[19][12]. W Polsce według danych Komendy Głównej Policji w roku 2010 jedynie w 14% (765 na 5456 samobójstw, w tym 4087 dokonanych) udało się potwierdzić „chorobę psychiczną” (według terminologii KGP), jako przyczynę zamachu samobójczego[20]. Pomimo że liczba rozpoznawanych zaburzeń depresyjnych wzrosła w Polsce 10-krotnie w ciągu ostatnich 18 lat, liczba samobójstw uległa jedynie niewielkim zmianom[21].

U osób przyjętych na oddział opieki psychiatrycznej ryzyko popełnienia samobójstwa wynosi 8,6%[12]. Połowa osób, które giną w rezultacie samobójstwa, cierpi na zaburzenia depresyjne. Obecność wspomnianych zaburzeń lub innych zaburzeń afektywnych, takich jak zaburzenia afektywne dwubiegunowe, zwiększa ryzyko popełnienia samobójstwa 20-krotnie[22]. Inne powiązane zaburzenia to schizofrenia (14%), zaburzenie osobowości (14%)[23], zaburzenia afektywne dwubiegunowe[22] oraz zespół stresu pourazowego[12]. Ok. 5% osób cierpiących na schizofrenię umiera w wyniku samobójstwa[24]. Zaburzenia odżywiania są innym istotnym czynnikiem zwiększającym to ryzyko[25].

Wcześniejsze próby samobójcze są często najistotniejszą zapowiedzią popełnienia samobójstwa[12]. Ok. 20% samobójców ma historię prób samobójczych, a 1% samobójstw następuje w ciągu roku od próby[12], podczas gdy 5% następuje po 10 latach[25]. Mimo, że samookaleczenie nie jest uważane za próbę samobójcza, występowanie zachowań mających na celu wyrządzenie sobie krzywdy jest uważane za czynnik ryzyka[26].

W przypadku 80% popełnionych samobójstw osoba była badana przez lekarza w ciągu roku poprzedzającego zgon[27], a 45% w ciągu poprzedzającego miesiąca[28]. Ok. 25–40% osób myślących o samobójstwie miało kontakt z pracownikami opieki psychiatrycznej w ciągu poprzedzającego roku[19][27].

Stosowanie środków odurzających

[edytuj | edytuj kod]
„Etapy pijackie” z 1846 r. obrazujące sposób, w jaki alkoholizm prowadzi do samobójstwa

Stosowanie substancji odurzających jest drugim w kolejności najczęściej spotykanym czynnikiem ryzyka związanym z samobójstwem, zaraz po zaburzeniach depresyjnych oraz zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym[29]. Nadużywanie środków odurzających oraz ostre zatrucie tymi środkami są często łączone z myślami samobójczymi[11][30]. W połączeniu z osobistym żalem, jak np. w przypadku żałoby, czynnik zagrożenia zostaje podniesiony[30]. Co więcej, nadużywanie środków odurzających wiąże się często z zaburzeniami psychicznymi[11].

Większość osób w chwili samobójstwa znajduje się pod wpływem środków uspokajająco lub nasennych (takich jak alkohol lub benzodiazepiny)[31], a w 15-61% przypadków stwierdza się alkoholizm[11]. Państwa, w których odsetek osób spożywających alkohol jest większy oraz z większą ilością barów, mają najczęściej również większy odsetek samobójstw[32], choć zależność ta dotyczy głównie mocnego alkoholu, a nie ogólnego spożycia alkoholu[11]. 2,2–3,4% osób leczonych w związku z alkoholizmem umiera na skutek samobójstwa[32]. Alkoholicy decydujący się na samobójstwo to zazwyczaj starsi mężczyźni z historią prób samobójczych[11]. Od 3 do 35% zgonów wśród osób zażywających heroinę jest rezultatem samobójstwa (ok. 14-krotnie więcej niż w przypadku osób nie zażywających narkotyku)[33].

Istnieje korelacja pomiędzy nadużywaniem kokainy i metamfetaminy a samobójstwami[11][34]. W przypadku osób zażywających kokainę zagrożenie jest szczególnie wysokie w czasie abstynencji[35]. Osoby przyjmujące wziewne środki odurzające są również w znacznym stopniu narażone na myśli samobójcze. W 20% wspomnianych przypadków dochodzi do próby samobójczej, a 60% osób rozważa samobójstwo[11]. Palenie papierosów jest również wiązane z zagrożeniem samobójstwem[36]. Brakuje dowodów świadczących o charakterze związku; jednak pojawiły się hipotezy, według których osoby predysponowane do palenia są również predysponowane do samobójstwa, ponieważ palenie jest przyczyną problemów zdrowotnych, które mogą być przyczyną podjęcia decyzji o zakończeniu życia. Palenie wpływa także na procesy chemiczne zachodzące w mózgu wywołując jednocześnie skłonności samobójcze[36]. Wydaje się jednak, że marihuana nie stanowi niezależnego czynnika zwiększającego ryzyko popełnienia samobójstwa[11].

Problemy z hazardem

[edytuj | edytuj kod]

Osoby uzależnione od hazardu często miewają myśli samobójcze oraz częściej niż reszta populacji podejmują próbę samobójczą[37]. Od 12 do 24% patologicznych hazardzistów podejmuje próbę samobójczą[38]. Odsetek samobójstw wśród żon hazardzistów jest trzykrotnie wyższy niż w przypadku pozostałych osób[38]. Inne czynniki, które stanowią dodatkowe zagrożenie dla hazardzistów, to choroby psychiczne oraz uzależnienie od alkoholu i środków odurzających[39].

Choroby

[edytuj | edytuj kod]

Istnieje związek pomiędzy samobójstwami a problemami w zakresie zdrowia, takimi jak[25]: ból przewlekły[40], urazowe uszkodzenie mózgu[41], nowotwór[42], stosowanie hemodializ, HIV, toczeń rumieniowaty układowy oraz inne[25]. Zdiagnozowany nowotwór w przybliżeniu podwaja prawdopodobieństwo popełnienia samobójstwa[42]. Podwyższone zagrożenie samobójstwem utrzymuje się po uwzględnieniu wpływu choroby wywołującej depresję oraz uzależnienia alkoholowego. U osób cierpiących na więcej niż jedną chorobę zagrożenie jest szczególnie wysokie. W Japonii główną przyczyną samobójstw są problemy zdrowotne[43].

Zaburzenia snu, takie jak bezsenność[44] oraz zespół bezdechu śródsennego, są czynnikami ryzyka związanymi z depresją i samobójstwami. W niektórych przypadkach zaburzenia snu mogą być czynnikiem ryzyka niezależnym od depresji[45]. Różne inne choroby mogą mieć objawy zbliżone do zaburzeń wpływających na nastrój: niedoczynność tarczycy, choroba Alzheimera, nowotwory ośrodkowego układu nerwowego, toczeń rumieniowaty układowy oraz efekty uboczne wielu leków (jak np. leki beta-adrenolityczne oraz steroidy)[12].

Stany psychospołeczne

[edytuj | edytuj kod]

Różne stany psychospołeczne mogą być przyczyną podwyższonego zagrożenia związanego z samobójstwem: poczucie beznadziejności, utrata przyjemności w życiu, depresja oraz lęk[22]. Brak umiejętności w zakresie rozwiązywania problemów, utrata wcześniej posiadanych umiejętności oraz brak umiejętności panowania nad własnym zachowaniem są również ważnymi czynnikami[22][46]. U starszych osób istotnym czynnikiem jest myślenie o sobie w kategorii ciężaru dla innych osób[47][47].

Przeżyty niedawno stres, np. utrata członka rodziny lub przyjaciela, utrata pracy lub izolacja społeczna (np. życie w samotności), również wpływają na podwyższone zagrożenie[22]. Osoby, które nigdy nie były w związku małżeńskim, również są znacznie częściej narażone na myśli samobójcze[12]. Religijna postawa pozwala obniżyć zagrożenie wynikające z samobójstwa[48]. Ma to prawdopodobnie związek z tym, że wiele wyznań negatywnie odnosi się do samobójstwa, oraz z tym, że wyznawcy religii odczuwają specyficzną, wynikająca z niej więź[48]. Szczególnie niski odsetek samobójstw jest wśród muzułmanów[49].

Niektóre osoby decydują się na samobójstwo, żeby uciec przed prześladowaniem lub uprzedzeniami[50]. Molestowanie seksualne w dzieciństwie[51] lub przebywanie pod opieką rodziny zastępczej są również czynnikami ryzyka[52]. Molestowanie seksualne stanowi ok. 20% ogólnego zagrożenia[17].

Wyjaśnienie ewolucyjne samobójstwa mówi, że pozwala ono zwiększyć dostosowanie łączne. Dochodzi do tego, gdy osoba popełniająca samobójstwo nie może już mieć dzieci, a zużywa zasoby swoich krewnych, aby utrzymać się przy życiu. Głosy sprzeciwu dotyczą tego, że śmierć zdrowego dorosłego nie zwiększa prawdopodobieństwa dostosowania łącznego. Adaptacja do znacznie innego środowiska może być równoznaczna z niedostosowaniem się do zmienionego środowiska potomków[46][53].

Ubóstwo jest również uważane za czynnik ryzyka związany z samobójstwem[54]. Rosnące ubóstwo relatywne w porównaniu z osobami żyjącymi dookoła zwiększa zagrożenie związane z samobójstwem[55]. Od 1997 r. ponad 200 000 rolników w Indiach zdecydowało się popełnić samobójstwo, częściowo z powodu zadłużenia[56]. W Chinach do samobójstw na wsi dochodzi trzykrotnie częściej niż w miastach, co może mieć związek z problemami finansowymi w wybranych obszarach państwa[57].

Środki masowego przekazu i efekt Wertera

[edytuj | edytuj kod]

Znaczącą rolę dla odbierania sobie życia odgrywają środki masowego przekazu, włączając Internet[10]. Sposób, w jaki pokazuje się w nich samobójstwo, może mieć negatywny wpływ, zwłaszcza jeżeli będzie ono przedstawiane w sposób intensywny, wyróżniający się oraz jeśli nada mu się wydźwięk romantyczny[58]. Szczegółowy opis sposobu popełnienia samobójstwa może być przyczyną popularyzacji wybranej metody popełnienia samobójstwa[59].

Popularyzacja samobójstwa znana jest także jako efekt Wertera, nazwanego tak ze względu na protagonistę w napisanej przez Goethego powieści Cierpienia młodego Wertera, który popełnia samobójstwo[60]. Ryzyko jest znacznie wyższe wśród nastolatków postrzegających samobójstwo w sposób romantyczny[61]. Choć serwisy informacyjne w znaczny sposób wpływają na postrzeganie samobójstwa, istotny znaczenie ma również branża rozrywkowa[62]. Przeciwieństwem efektu Wertera jest efekt Papageno, w ramach którego metody radzenia sobie z emocjami mogą mieć na wybraną osobę pozytywny wpływ. Nazwa pochodzi od postaci występującej w operze Mozarta Czarodziejski flet, która z obawy o utratę ukochanej osoby zamierza popełnić samobójstwo, jednak zostaje powstrzymana przez przyjaciela[60].

Wyniki badań potwierdzających korelację pomiędzy nagłośnieniem w mass mediach faktu popełnienia samobójstwa a wzrostem liczby popełnionych samobójstw opublikował socjolog David Philips w 1974 na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Diego (wprowadzając przy tym termin efekt Wertera)[63]. Philips wyjaśniał efekt Wertera jako skrajny przykład działania jednostki zgodnie z regułą społecznego dowodu słuszności — fakt popełnienia samobójstwa przez np. sławną osobę jest wystarczającym powodem, aby niektórzy ludzie doszli do wniosku, iż odebranie sobie życia jest właściwą decyzją. Dalsze badania, przeprowadzone na podstawie statystyk popełnionych samobójstw od 1947 do 1968 wykazały, że nagłośniony publicznie fakt popełnienia samobójstwa wywołał serię następnych 58 podobnych samobójstw naśladowczych[64] w czasie do 2 miesięcy po podaniu tej wiadomości przy czym wzrost liczby samobójstw był tym większy, im więcej czasu poświęcano w mass mediach na opisywanie i informowanie o popełnionym czynie. Interesujący jest także fakt, że w przypadku nagłaśniania samobójstw, w których ginie więcej niż jedna osoba (np. wskutek morderstwa dokonanego przez samobójcę), wzrasta liczba podobnych wypadków. Grupą najbardziej podatną na naśladowanie nagłośnionego samobójstwa są nastolatkowie i osoby podobne do samobójcy[64].

W świetle badań Philipsa problemem etycznym pozostaje, czy środki masowego przekazu powinny w ogóle informować o samobójstwach, gdyż oprócz potencjalnych samobójców na odebranie sobie życia decydują się także osoby które nigdy nie podjęłyby takiej decyzji. Analizy statystyczne[64] wykazały, iż nagłaśnianie w środkach masowego przekazu faktu popełnienia samobójstwa prowadzi do stałej nadwyżki samobójstw, ponieważ po początkowym gwałtownym wzroście ilości samobójstw nie zauważa się później spadku liczby samobójstw poniżej stałego poziomu dla danej populacji, który powinien być obserwowany, gdyby pod wpływem wrzawy medialnej samobójstwo popełniali tylko potencjalni samobójcy. Końcowym efektem nieumiejętnej działalności informacyjnej mediów w tym zakresie, jest trwały wzrost średniego poziomu popełnianych samobójstw dla danej populacji[64].

Wyniki powyższych badań spowodowały wydanie w 2003 przez Światową Organizację Zdrowia raportu: „Zapobieganie samobójstwom: Poradnik dla pracowników mediów”[65], w którym ostrzega się dziennikarzy przed skutkami informowania o samobójstwach. Światowa Organizacja Zdrowia wykazała w raporcie, iż niewłaściwe informowanie o samobójstwach przyczynia się do śmierci wielu młodych ludzi. W raporcie dowiedziono, na podstawie badań naukowych, że istotnymi czynnikami wpływającymi na powstanie „efektu Wertera” są podawane publicznie w mediach: szczegóły dotyczące okoliczności samobójstwa, fotografie zmarłych, dokładne opisy powodów oraz samego aktu odebrania sobie życia, posługiwanie się stereotypami religijnymi, przypisywanie komuś winy oraz przede wszystkim ukazywanie samobójstwa w formie atrakcyjnej medialnie sensacji i metody rozwiązywania problemów[65]. Gdy środki masowego przekazu postępują zgodnie z odpowiednimi procedurami, zagrożenie związane z samobójstwami może zostać obniżone[58]. Długoterminowe nawiązanie współpracy ze środkami masowego przekazu może być trudnym przedsięwzięciem[58].

Aresztowanie i osadzenie w zakładzie karnym

[edytuj | edytuj kod]

Samobójstwo osób tymczasowo aresztowanych i skazanych na karę pozbawienia wolności w aresztach śledczych i zakładach karnych jest jedną z najczęstszych przyczyn zgonów wśród osób osadzonych. Wskaźnik samobójstw u osób przebywających w aresztach śledczych jest dziesięciokrotnie, a w przypadku zakładów karnych trzykrotnie wyższy niż u osób przebywających na wolności. Pod względem płci więcej samobójstw popełniają mężczyźni, co ma związek z tym, iż stanowią oni większość wśród osadzonych. Kobiety tymczasowo aresztowane lub skazane na karę pozbawienia wolności podejmują nieudane próby samobójcze pięciokrotnie częściej, niż kobiety na wolności oraz dwukrotnie częściej, niż osadzeni mężczyźni o analogicznych cechach. Do grupy wysokiego ryzyka należą młodociani umieszczeni w zakładach karnych dla dorosłych[66].

Osoby tymczasowo aresztowane przed procesem sądowym, które popełniają samobójstwo, to najczęściej nieżonaci mężczyźni w przedziale wiekowym 20-25 lat. Jest to pierwszy konflikt z prawem dla takiej osoby i ma on najczęściej związek z substancjami psychoaktywnymi (na dodatek osoby takie w chwili aresztowania są pod wpływem owych substancji). Samobójstwo jest popełniane najczęściej w ciągu pierwszej doby od zatrzymania. Z kolei osoby skazane, które popełniają samobójstwo, to najczęściej mężczyźni w przedziale wiekowym 30-35 lat. Zostali oni skazani za przestępstwo z użyciem przemocy. Samobójstwo jest popełniane najczęściej po 4-5 latach pozbawienia wolności i ma związek z konfliktami ze współwięźniami lub funkcjonariuszami służby więziennej, rodzinnymi albo negatywnym postanowieniem sądu dotyczącym np. odrzucenia apelacji czy też odmowy zwolnienia warunkowego[66].

Wspólnymi cechami dla samobójstw wśród osadzonych jest przebywanie osadzonego w izolatce lub pojedynczej celi oraz popełnianie czynu w momencie, gdy personel aresztu/zakładu jest najmniej liczny (noc, weekend)[66].

Zachowania samobójcze u osób osadzonych mogą mieć związek z próbą manipulacji mającą na celu zdobycie maksymalnej kontroli nad otoczeniem, w jakim się znajdują. Kontrola taka może umożliwić ucieczkę lub zagrozić zdrowiu i życiu funkcjonariuszy służby więziennej, jak i współwięźniów. Innym motywem może być możliwość znalezienia się w mniej restrykcyjnych warunkach i pod mniejszą kontrolą (np. w szpitalu), co wykorzystywane jest przez osoby nie chcące lub nie potrafiące przystosować się do warunków panujących w aresztach śledczych i zakładach karnych. Wśród kobiet występowanie samookaleczenia ma głównie związek z reakcją na stres. Niekiedy zachowania samobójcze mające być próbą manipulacji otoczenia doprowadzają w istocie do niezamierzonej śmierci[66].

Racjonalizacja

[edytuj | edytuj kod]

Zracjonalizowane samobójstwo to samobójstwo popełnione w oparciu o przemyślenia dotyczące swojego życia[67], choć niektórzy uważają, że samobójstwo nie może być działaniem logicznym[67]. Odebranie sobie życia na rzecz innych nazywane jest samobójstwem altruistycznym[68]. Jednym z przykładów takiego działania jest popełnienie samobójstwa przez osobę w podeszłym wieku, która w ten sposób zamierza ułatwić osobom młodym w społeczności uzyskanie żywności[68]. W niektórych kulturach eskimoskich uważane jest to za działanie wykazujące szacunek, odwagę lub mądrość[69].

Atak samobójczy to działanie polityczne, w czasie którego atakujący używa przemocy wobec innych będąc świadomym tego, że oznacza to jego śmierć[70]. Niektórzy samobójcy dokonują zamachów bombowych w celu osiągnięcia męczeństwa[18]. Formacja kamikaze brała udział w misji w wyższym celu lub w związku ze zobowiązaniem moralnym[69]. Zabójstwo zakończone samobójstwem to zabójstwo, którego sprawca w ciągu tygodnia od czynu popełnia samobójstwo[71]. Masowe samobójstwo jest często popełniane pod wpływem presji społecznej, w wyniku którego członkowie poddają się woli przywódcy[72]. Masowe samobójstwa mogą obejmować zaledwie dwie osoby, co nazywane bywa umową samobójczą[73].

W uzasadnionych sytuacjach, gdy życie staje się nieznośne, niektóre osoby decydują się na samobójstwo stanowiące dla nich formę ucieczki[74]. Niektórzy więźniowie nazistowskich obozów koncentracyjnych popełniali samobójstwa poprzez celowe dotknięcie znajdujących się pod napięciem ogrodzeń[75].

Sposoby

[edytuj | edytuj kod]

Najczęstsze sposoby popełnienia samobójstwa są różne w poszczególnych państwach. Te najczęściej spotykane w różnych rejonach obejmują powieszenie się, zatrucie oraz wykorzystanie broni palnej[76]. Różnice w preferencji różnych metod wynikają częściowo z różnej ich dostępności[59]. Badanie przeprowadzone w 56 państwach wykazało, że powieszenie się jest najpopularniejszym sposobem popełnienia samobójstwa w większości państw[77] i jest wybierane przez 53% mężczyzn i 39% kobiet[78].

Na całym świecie 30% samobójstw dokonywanych jest przy użyciu trucizn, zwłaszcza pestycydów. Udział samobójstw wykonywanych za ich pomocą waha się od 4% w Europie do ponad 50% w rejonie Pacyfiku[79]. Zatrucie pestycydami jest częste w Ameryce Łacińskiej, co wynika z powszechnego dostępu do tych środków wśród ludności zajmującej się rolnictwem[59]. W wielu państwach 60% samobójstw wśród kobiet i 30% samobójstw wśród mężczyzn wynika z przedawkowania leków[80]. Wiele przypadków przedawkowania jest nieplanowanych i występuje w okresie nasilonej ambiwalentności uczuć[59]. Odsetek zgonów w zależności od sposobu popełnienia samobójstwa jest różny: dla broni palnej 80-90%, dla utonięcia 65-80%, dla powieszenia się 60-85%, dla otrucia spalinami samochodowymi 40-60%, dla skoku z wysokości 35-60%, dla zaczadzenia 40-50%, dla zatrucia pestycydami 6-75%, a dla przedawkowania leków 1,5-4%[59]. Najczęstsze sposoby popełnienia samobójstwa nie pokrywają się z najskuteczniejszymi, w wyniku czego 85% prób samobójczych w krajach rozwiniętych wiąże się z przedawkowaniem leków[25].

W USA 57% samobójstw wiąże się z użyciem broni palnej, przy czym częściej w taki sposób samobójstwo popełniają mężczyźni niż kobiety[12]. Kolejnymi powszechnymi metodami popełnienia samobójstwa jest powieszenie się w przypadku mężczyzn i zatrucie w przypadku kobiet[12]. Po podliczeniu przypadków okazało się, że metody te wykorzystywane są w 40% samobójstw w USA[81]. W Szwajcarii, gdzie prawie każdy posiada broń palną, najwięcej samobójstw dokonywanych jest przez powieszenie się[82]. Samobójstwo poprzez skok jest częste w Hongkongu oraz Singapurze i stanowi przyczynę odpowiednio 50% i 80% samobójstw[59]. Najczęstszym sposobem popełnienia samobójstwa w Chinach jest spożycie pestycydów[83]. W Japonii samobójstwo popełnia się poprzez rozpłatanie wnętrzności, znane jako seppuku lub hara-kiri[83], jednak najpowszechniejszym sposobem jest powieszenie się[84].

Patofizjologia

[edytuj | edytuj kod]

Nie stwierdzono żadnych zmian w zakresie patofizjologii w przypadku samobójstw ani depresji[12]. Uważa się jednak, że samobójstwo jest związane z wzajemnym oddziaływaniem czynników społecznych, środowiskowych oraz psychicznych[59].

Niski poziom neurotopowego czynnika pochodzenia mózgowego (BDNF) jest bezpośrednio związany z samobójstwem[85] oraz pośrednio z depresją, zaburzeniami pourazowymi, schizofrenią oraz zaburzeniami obsesyjno-kompulsyjnymi[86]. Sekcje zwłok wykazały obniżenie poziomu BDNF w hipokampie i korze przedczołowej u osób zdrowych jak i cierpiących na zaburzenia psychiczne[87]. Uważa się, że poziom serotoniny, neuroprzekaźnika występującego w mózgu, jest niski u samobójców. Opiera się to częściowo na odkryciu podwyższonych poziomów receptorów 5-HT2A stwierdzonych po śmierci[88]. Inne dowody obejmują obniżenie poziomu kwasu 5-hydroksyindolooctowego, produktu rozpadu serotoniny, w płynie mózgowo-rdzeniowym[89]. Zdobycie bezpośrednich dowodów jest jednak trudne[88]. Epigenetyka, nauka dotycząca zmian ekspresji genów w związku z czynnikami środowiskowymi, które nie zmieniają kodu DNA, również uważana jest za istotne źródło wiedzy w ustalaniu zagrożenia samobójstwem[90].

Zapobieganie

[edytuj | edytuj kod]
Tabliczka umieszczona na moście Golden Gate z numerem specjalnej infolinii stanowiącej telefon zaufania.

Zapobieganie samobójstwom to pojęcie używane do określenia działań mających na celu zmniejszenie liczby samobójstw poprzez działania prewencyjne. Zmniejszenie dostępności środków samobójczych, jak np. dostępu do broni palnej oraz toksyn, pozwala zmniejszyć zagrożenie[59][91]. Inne środki obejmują zmniejszenie dostępu do węgla drzewnego oraz montowanie barierek na mostach i peronach metra[59]. Skuteczne jest też leczenie uzależnienia od alkoholu oraz środków odurzających, depresji oraz terapia osób, które dokonywały próby samobójczej[91]. Niektórzy proponują ograniczenie dostępu do alkoholu w ramach strategii prewencyjnej (np. zmniejszenie liczby barów)[11]. Choć telefony zaufania są środkiem powszechnie stosowanym, nie udowodniono dotychczas ich skuteczności[92][93]. W przypadku osób młodych, które zaczęły mieć myśli samobójcze niedawno, skutecznym działaniem wydaje się być psychoterapia behawioralna[94]. Rozwój ekonomiczny mający na celu ograniczenie ubóstwa pozwala również zmniejszyć odsetek samobójstw[54]. Innym skutecznym działaniem, zwłaszcza w przypadku starszych mężczyzn, jest próba rozwinięcia więzi społecznych[95].

Badania przesiewowe

[edytuj | edytuj kod]

Brakuje danych dotyczących skuteczności badań przesiewowych ludności na ostateczny odsetk samobójstw[96]. W związku z wysokim odsetkiem osób, których wynik jest pozytywny, a które nie są zagrożone samobójstwem, pojawiają się zastrzeżenia, że działania przesiewowe mogą prowadzić do nadmiernego wykorzystania zasobów ochrony zdrowia psychicznego[97]. Zalecana jest jednak ocena osób zagrożonych[12]. Wydaje się, że zapytanie o myśli samobójcze nie zwiększa zagrożenia[12].

Choroby psychiczne

[edytuj | edytuj kod]

W przypadku osób cierpiących na zaburzenia psychiczne różne rodzaje terapii mogą pomóc zmniejszyć zagrożenie związane z samobójstwem. Osoby w aktywny sposób próbujące popełnić samobójstwo mogą zostać przyjęte do ośrodka psychiatrycznego, dobrowolnie lub nie[12]. Przedmioty stanowiące zagrożenie są zazwyczaj rekwirowane[25]. Niektórzy klinicyści nakłaniają pacjentów do podpisania umowy zapobiegającej samobójstwu, w ramach której pacjent stwierdza, że nie będzie próbował się zranić po wypisaniu[12]. Nie udowodniono jednak skuteczności takiego działania[12]. Jeżeli osoba nie jest szczególnie zagrożona, możliwe jest prowadzenie terapii psychicznej ambulatoryjnie[25]. W przypadku osób o osobowości chwiejnej emocjonalnie typu borderline, które zazwyczaj miewają myśli samobójcze krótkoterminowa hospitalizacja nie jest skuteczniejszą metodą niż opieka w ramach społeczności[98][99].

Przedstawiono niepotwierdzone dowody świadczące o tym, że psychoterapia, zwłaszcza dialektyczna terapia behawioralna, pozwala zmniejszyć zagrożenie samobójstwem u młodzieży[100] oraz u osób o osobowości chwiejnej typu borderline[101]. Nie znaleziono jednak jednoznacznych dowodów na zmniejszenie liczby popełnianych samobójstw[100].

Stosowanie leków przeciwdepresyjnych jest kontrowersyjne ze względu na działania niepożądane[10]. U osób młodych nowe leki przeciwdepresyjne, jak SSRI, wydają się zwiększać zagrożenie samobójcze z 25 do nawet 40 osób na 1000[102]. W przypadku starszych osób wspomniane leki mogą zmniejszać zagrożenie[12]. Lit wydaje się być skutecznym środkiem zmniejszającym zagrożenie u osób z zaburzeniami afektywnymi dwubiegunowymi oraz z depresją jednobiegunową, ponieważ pozwala zmniejszyć zagrożenie samobójcze do poziomu identycznego, jak u reszty ludności[103][104].

Epidemiologia

[edytuj | edytuj kod]
Liczba zgonów w wyniku samobójstw na 100 000 osób w 2004[105]

     nieznane

     <3

     3–6

     6–9

     9–12

     12–15

     15–18

     18–21

     21–24

     24–27

     27–30

     30–33

     >33

Ok. 0,5%-1,4% osób umiera w wyniku samobójstwa[2][12]. Zgodnie ze stanem na 2008/2009 r. na całym świecie samobójstwo było dziesiątą najczęstszą przyczyną śmierci[1] stanowiąc przyczynę zgonu od ok. 800 000 do miliona osób rocznie, przez co współczynnik umieralności z tej przyczyny wynosił 11,6 na 100 000 osób rocznie[2]. Odsetek samobójstw wzrósł o 60% od lat 60. XX wieku do 2012 r.[91] przy czym wzrost ten jest szczególnie zauważalny w krajach rozwijających się[1]. Na jedną udaną próbę samobójczą przypada od 10 do 40 prób nieudanych[12].

Odsetek samobójstw jest różny w zależności od państwa[2]. W 2008 r. samobójstwo stanowiło następujący odsetek wszystkich zgonów: Afryka – 0,5%, Azja Południowo-Wschodnia – 1,9% Ameryki – 1,2% oraz Europa – 1,4%[2]. Współczynnik umieralności na 100 tysięcy osób w przypadku samobójstw wynosił: Australia – 8,6, Kanada – 11,1, Chiny – 12,7, Indie – 23,2, Wielka Brytania – 7,6, USA – 11,4[106]. W USA samobójstwo jest wymieniane jako dziesiąta najczęstsza przyczyna zgonu w 2009 r., powodując śmierć 36 tysięcy osób w ciągu roku[107]. Co więcej, ok. 650 tysięcy osób rocznie trafia na pogotowie w wyniku prób samobójczych[12]. Odsetek samobójstw jest najwyższy na Litwie, w Japonii i na Węgrzech[2]. Państwa o największej liczbie samobójstw to Chiny i Indie; popełnia się w nich ponad połowę wszystkich samobójstw[2]. Samobójstwo jest piątą najczęstszą przyczyną zgonu w Chinach[108].

W Polsce w latach 1991–2013 popełnianych było średnio 4835 samobójstw każdego roku. W latach 1992–1998 śmierć zadawało sobie co roku średnio 5,5 tys. osób. W kolejnych latach do 2012 średnia wyniosła 4,4 tys. osób. W 2013 zarejestrowano jednak największą od początku lat 90. XX wieku liczbę tego typu zdarzeń – 6097[109].

Płeć

[edytuj | edytuj kod]
Przypadki samobójstw na 100 tys. mężczyzn (u góry) i kobiet (u dołu) w latach 1978-2008

     brak danych

     < 1

     1–5

     5–5,8

     5,8–8,5

     8,5–12

     12–19

     19–22,5

     22,5–26

     26–29,5

     29,5–33

     33–36,5

     >36,5

W krajach zachodnich mężczyźni umierają na skutek samobójstwa trzy lub cztery razy częściej niż kobiety, choć kobiety decydują się na próbę samobójczą nawet cztery razy częściej[2][12]. Dzieje się tak, ponieważ mężczyźni stosują skuteczniejsze metody zakończenia własnego życia[110]. Różnica ta jest widoczna wyraźniej w grupie osób powyżej 65 roku życia, w której mężczyźni dziesięciokrotnie częściej popełniają samobójstwo niż kobiety[110]. Chiny są państwem o najwyższym odsetku samobójstw wśród kobiet i są jedynym państwem, w którym kobiety popełniają je częściej niż mężczyźni (stosunek 0,9)[2][108]. We wschodniej części basenu Morza Śródziemnego odsetek samobójstw wśród kobiet i mężczyzn jest niemal równy[2]. Największy odsetek samobójstw wśród kobiet odnotowano w Korei Południowej i wynosi on 22 osoby na 100 tysięcy, jest on jednak ogólnie wysoki w Azji Południowo-Wschodniej i zachodniej części Pacyfiku[2]. W Polsce kobiety stanowiły w latach 1991–2013 17% ofiar samobójstw[109].

Wiek

[edytuj | edytuj kod]

W wielu państwach odsetek samobójstw jest najwyższy w grupie osób w średnim wieku[111] lub wśród starszych osób[59]. Całkowita liczba samobójstw jest jednak największa w grupie osób w wieku od 15 do 29 roku życia w porównaniu z całkowitą liczbą osób należących do grupy[2]. W USA do największej liczby samobójstw dochodzi wśród białych mężczyzn w wieku powyżej 80 roku życia, mimo że młodsze osoby częściej decydują się na próbę samobójczą[12]. Samobójstwo jest drugą najczęstszą przyczyną zgonu wśród młodzieży[10] i młodych mężczyzn, zaraz po śmierci w wypadku[111]. W przypadku młodych mężczyzn w krajach rozwiniętych samobójstwo jest przyczyną prawie 30% zgonów[111]. W krajach rozwijających się odsetek jest podobny, ale stanowi mniejszą część wszystkich zgonów, w związku z tym, że dochodzi tam do większej liczby zgonów w wyniku innego rodzaju urazów[111]. W przeciwieństwie do reszty świata, w Azji Południowo-Wschodniej do samobójstw dochodzi częściej wśród młodych, a nie starszych kobiet[2].

Historia

[edytuj | edytuj kod]
Samobójstwo Decebala z Kolumny Trajana

W starożytnych Atenach osoba popełniająca samobójstwo bez zgody państwa nie mogła liczyć na normalny pogrzeb. Samobójca był chowany samotnie poza miastem, bez mogiły ani nagrobka[112]. W starożytnej Grecji oraz Rzymie samobójstwo było uważane za dopuszczalną metodę radzenia sobie z porażką militarną[113]. Mimo tego, że samobójstwo było początkowo dopuszczalne w starożytnym Rzymie, potem zostało uznane za przestępstwo, co wynikało z kosztów dla ekonomii[114]. Rozporządzenie dotyczące wymiaru sprawiedliwości wydane przez Ludwika XIV w 1670 r. było znacznie bardziej surowe: ciało samobójcy było przeciągane po ulicach, twarzą do ziemi, lub wyrzucane na stos śmieci. Co więcej, mienie samobójcy było konfiskowane[115][116]. W przeszłości chrześcijanie, którzy zdecydowali się na próbę samobójczą, byli ekskomunikowani, a osoby, które zmarły w wyniku samobójstwa, były chowane poza poświęconym cmentarzem[117]. W XIX w. w Wielkiej Brytanii próba popełnienia samobójstwa była traktowana na równi z usiłowaniem zabójstwa i mogła wiązać się z karą śmierci przez powieszenie[117]. W XIX w. w Europie za przyczynę samobójstwa przestano uważać grzech, a zaczęto winić za nie szaleństwo[116].

Społeczeństwo i kultura

[edytuj | edytuj kod]

Prawodawstwo

[edytuj | edytuj kod]
Sztylet tantō przygotowany do seppuku.

W większości zachodnich państw samobójstwo nie jest już przestępstwem[118], jednak było nim od okresu średniowiecza do początku XIX w.[119] W wielu państwach muzułmańskich samobójstwo stanowi przestępstwo[49].

W Australii samobójstwo nie jest przestępstwem[120], jednak doradzanie, podżeganie lub pomoc w samobójstwie innej osoby stanowi przestępstwo, a prawo przewiduje możliwość użycia wobec osoby „siły koniecznej” w celu zapobiegnięcia samobójstwu[121]. W północnej Australii w latach 1996-1997 dopuszczalne było samobójstwo przy pomocy lekarza[122].

Współcześnie żadne państwo europejskie nie uznaje samobójstwa lub próby samobójczej za przestępstwo[117]. W Anglii i Walii dekryminalizacja samobójstwa nastąpiła w oparciu o ustawę o samobójstwach z 1961 r., podczas gdy Irlandia zrobiła to w 1993 r.[117] Słowo „popełnić” było używane w odniesieniu do nielegalności samobójstwa, jednak wiele organizacji przestało go używać w tym kontekście w związku z jego negatywną konotacją[123][124].

W Indiach samobójstwo jest nielegalne, a rodzinę samobójcy mogą spotkać problemy prawne[125]. W Niemczech aktywna eutanazja jest nielegalna, a każda osoba obecna w czasie popełnienia samobójstwa może zostać oskarżona o nieudzielenie pomocy w sytuacji zagrożenia życia[126]. Szwajcaria podjęła działania mające na celu legalizację eutanazji (zabójstwa na żądanie i pod wpływem współczucia) dla osób przewlekle chorych psychicznie. W wyroku wydanym w 2006 r. Sąd Najwyższy w Lozannie przyznał nieznanej osobie cierpiącej na problemy psychiczne prawo do odebrania sobie życia[127].

W USA samobójstwo nie jest nielegalne, ale może wiązać się z karą dla osoby próbującej je popełnić[117]. Samobójstwo w asyście lekarza jest legalne w stanie Oregon[128] oraz Waszyngton[129].

Samobójstwo w prawie polskim

W polskim prawie nigdy nie uznawano samobójstwa za czyn zabroniony, nie jest czynem zabronionym również próba samobójcza.

Ponieważ jednak samobójstwo jest z punktu widzenia polskiego prawodawcy czynem społecznie niepożądanym, przestępstwem jest w Polsce nakłanianie do samobójstwa lub udzielenie pomocy w popełnieniu samobójstwa przez inną osobę, nawet na jej życzenie. Ten typ przestępstwa przewiduje przepis art. 151 Kodeksu karnego, który stanowi: „kto namową lub przez udzielenie pomocy doprowadza człowieka do targnięcia się na własne życie, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5”[130].

Podobnie jak artykuł 151 k.k. problematykę samobójstw reguluje art. 207 kodeksu. W § 3 przewidziano karę pozbawienia wolności dla sprawcy, którego ofiara (osoba najbliższa lub nad inna osoba pozostająca w stałym lub przemijającym stosunku zależności od sprawcy albo małoletni lub osoba nieporadna ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny), w wyniku znęcania się psychicznego lub fizycznego dokonuje targnięcia się na własne życie. Analogiczny przepis znajduje się w części wojskowej kodeksu[130].

Przepisy kodeksu cywilnego wyłączają możliwość wypłaty odszkodowania za śmierć osoby, która targnęła się na własne życie w okresie 6 miesięcy od zawarcia umowy ubezpieczenia jednak wyłączenie nie ma zastosowania po 2 latach od daty zawarcia umowy ubezpieczenia (art. 833 kodeksu cywilnego)[131].

Poglądy religijne

[edytuj | edytuj kod]
Hinduska wdowa płonąca wraz z ciałem swojego męża, ok. 1820 r.

W większości odłamów chrześcijaństwa samobójstwo uznawane jest za grzech głównie w oparciu o nauki wpływowych myślicieli chrześcijańskich z czasów średniowiecza, jak np. św. Augustyna z Hippony i św. Tomasza z Akwinu, ale samobójstwo nie było uznawane za grzech przez chrześcijan bizantyjskich np. w świetle kodeksu Justyniana[132][133]. Zgodnie z doktryną katolicką powodem takiego postrzegania jest przykazanie „Nie zabijaj” (w ramach Nowego Przymierza przez Jezusa w Ewangelii św. Mateusza 19,18) oraz przekonanie, że życie jest darem od Boga, który nie może zostać odtrącony, a samo samobójstwo jest działaniem przeciwko „naturalnemu porządkowi rzeczy”, w związku z czym narusza boski plan[134].

Uważa się jednak, że choroba psychiczna i strach przed cierpieniem zmniejsza odpowiedzialność osoby popełniającej samobójstwo[135]. Kontrargumenty stanowią następujące fakty: szóste przykazanie może być dosłownie przełożone jako „nie dopuszczaj się morderstwa”, co niekoniecznie odnosi się do samego siebie. Bóg dał ludziom wolną wolę; odebranie sobie życia nie narusza boskiego porządku rzeczy w stopniu większym niż leczenie choroby, a samobójstwa wyznawców Boga wymienione są w Biblii bez potępienia[136].

Judaizm skupia się na istocie wartości życia i w związku z tym jego wyznawcy uważają, że samobójstwo jest sprzeciwem wobec boskości świata. Mimo tego, w ekstremalnych warunkach, w przypadku, gdy Żyd zostaje postawiony przed wyborem porzucenia religii lub samobójstwa, dochodziło do indywidualnych lub masowych samobójstw (np. Masada). W liturgii żydowskiej smutnym przypomnieniem takich wydarzeń jest modlitwa „gdy nóż znajduje się przy gardle” dla osób umierających „w celu uświęcenia imienia bożego” (patrz: męczeństwo). Działania takie spotykają się z mieszanym odzewem żydowskich władz – niektórzy uważają je za bohaterskie męczeństwo, podczas gdy inni twierdzą, że odebranie sobie życia w celu uzyskania męczeństwa jest złym czynem[137].

W Islamie samobójstwo nie jest dopuszczalne[49]. W hinduizmie samobójstwo jest zasadniczo aktem krytykowanym we współczesnym społeczeństwie hinduskim i uznawanym za grzech podobny do zabicia innej osoby. Święte księgi hinduizmu stwierdzają, że osoba popełniająca samobójstwo stanie się częścią świata duchowego i będzie wędrować po ziemi do czasu, gdy osoba taka umarłaby, gdyby nie popełniła samobójstwa[138]. W hinduizmie uznawane jest prawo do odebrania sobie życia poprzez niebrutalne zagłodzenie się, znane jako Prajopawesa[139]. Jednak Prajopawesa jest aktem zarezerwowanym dla osób, które nie mają już chęci do życia, ambicji ani żadnych zobowiązań w swoim życiu[139]. W dźinizmie spotykane jest podobne działanie znane jako Santara. Ceremonia Sati, czyli poświęcenie własnego życia na stosie przez wdowę, było popularną ceremonią występującą w społeczności hinduistów w czasie średniowiecza.

Filozofia

[edytuj | edytuj kod]
The Way Out, or Suicidal Ideation, George Grie, 2007 r.

Filozofowie zadają wiele pytań związanych z samobójstwem, m.in. czym jest samobójstwo, czy może być ono racjonalnym wyborem oraz pytania dotyczące moralności samobójstwa[140]. Filozoficzne argumenty dotyczące tego, czy samobójstwo może być moralnie dopuszczalne, są różne – od zdecydowanego sprzeciwu (samobójstwo jako akt nieetyczny i niemoralny) aż do postrzegania samobójstwa za uświęcone prawo każdej osoby (nawet w przypadku osób młodych i zdrowych), która uważa, że podjęła decyzję o zakończeniu życia w wyniku racjonalnego i świadomego przemyślenia sytuacji.

Przeciwnicy samobójstwa to m.in filozofowie chrześcijańscy, tacy jak Augustyn z Hippony oraz Tomasz z Akwinu[140]; Immanuel Kant[141] oraz, choć to dyskusyjne, John Stuart Mill. Zainteresowanie Milla istotą wolności oraz autonomii oznaczało, że odrzucał on wszelkie wybory, które odbierały osobie możliwość podejmowania samodzielnych decyzji[142]. Inni uważają samobójstwo za kwestię indywidualnego wyboru. Zwolennicy tej postawy uważają, że nikt nie powinien cierpieć wbrew własnej woli, zwłaszcza w wyniku nieuleczalnej choroby, choroby psychicznej oraz podeszłego wieku, ponieważ poprawa sytuacji jest w takich przypadkach niemożliwa. Odrzucają oni pogląd, że samobójstwo jest zawsze działaniem irracjonalnym, uważając, że może stanowić ono ostatnią deskę ratunku dla osób odczuwających znaczny ból lub cierpiących w wyniku urazu[143]. Bardziej radykalny pogląd mówi, że każdy powinien mieć możliwość samodzielnego zadecydowania o śmierci niezależnie od tego, czy cierpi czy też nie. Najbardziej znanymi zwolennikami tej szkoły naukowej jest szkocki empirysta David Hume[140] oraz amerykański bioetyk Jacob Appel[127][144].

Orędownictwo

[edytuj | edytuj kod]
Na obrazie Alexandra-Gabriela Decampsa paleta barw, pistolet oraz list leżący na podłodze świadczą o zdarzeniu – artysta odebrał sobie życie[145]

Poparcie dla samobójstwa obecne jest w wielu kulturach i subkulturach. Cesarska Armia Japońska w czasie II wojny światowej zachęcała do ataków kamikaze, w których pod koniec kampanii na Pacyfiku piloci japońskiego imperium uderzali w okręty aliantów. Japońskie społeczeństwo jest zasadniczo opisywane jako „tolerancyjne” wobec samobójstw[146].

Rezultaty wyszukiwania związane z samobójstwem obejmują strony internetowe spośród których 10-30% zachęca do samobójstwa lub zapewnia informacje pozwalające przeprowadzić próbę samobójczą. Uważa się, że takie strony mogą nakłonić osoby narażone do popełnienia samobójstwa. Niektórzy wchodzą za pośrednictwem Internetu w umowę samobójczą z przyjaciółmi lub obcymi poznanymi na czacie lub za pośrednictwem forum dyskusyjnego. Jednak Internet może również zapobiegać samobójstwom zapewniając grupę społeczną osobom wyalienowanym[147].

Miejsca popełniania samobójstw

[edytuj | edytuj kod]

Niektóre znane miejsca są popularnym punktem przeprowadzania prób samobójczych[148]. Wśród nich znajduje się most Golden Gate w San Francisco, las Aokigahara w Japonii[149], urwisko Beachy Head w Anglii[148] oraz wiadukt Bloor Street w Toronto[150].

Od chwili ukończenia budowy w 1937 r. do 2010 r. most Golden Gate był miejscem 1300 zarejestrowanych samobójstw w wyniku skoku[151]. Wiele miejsc, w których popełniano samobójstwa, zostało wyposażonych w barierki uniemożliwiające wykonanie skoku[152]. Jedną z nich jest Luminous Veil w Toronto[150] oraz barierki na wieży Eiffla w Paryżu i Empire State Building w Nowym Jorku[152]. W 2011 r. rozpoczęto montaż barierek na moście Golden Gate[153]. Barierki wydają się bardzo skutecznym sposobem zapobiegania samobójstwom[153].

Samobójstwo u innych gatunków zwierząt

[edytuj | edytuj kod]

Ponieważ samobójstwo jest działaniem dobrowolnym, niektórzy uważają, że do samobójstw nie dochodzi wśród zwierząt[113]. Działania prowadzące do uśmiercenia się zostały stwierdzone u bakterii z rodzaju Salmonella, które próbują pokonać rywalizujące z nimi bakterie poprzez wywołanie reakcji układu odpornościowego przeciwko sobie[154]. Samobójcze mechanizmy obronne obserwowane są również wśród robotników brazylijskich mrówek Forelius pusillus, spośród których niewielka grupa opuszcza każdego wieczoru bezpieczne mrowisko po zablokowaniu wejścia od zewnątrz[155].

Mszyca grochowa Acyrthosiphon pisum w czasie zagrożenia ze strony biedronki może eksplodować rozrzucając swoje szczątki i chroniąc tym samym swoje towarzyszki, a czasami zabijając biedronkę[156]. Niektóre gatunki termitów posiadają żołnierzy, którzy eksplodując pokrywają swoich wrogów lepką substancją[157][158].

Istnieje wiele anegdotycznych doniesień, w których psy, konie i delfiny popełniają samobójstwo, choć nie znaleziono przekonujących dowodów na takie działania[159]. Temat samobójstw wśród zwierząt nie jest zresztą w zasadzie podejmowany przez naukowców[160].

Znane przypadki

[edytuj | edytuj kod]

Przykładem masowego samobójstwa jest zdarzenie z 1978 r. W Jonestown w Gujanie doszło do samobójstwa wyznaniowego, w którym życie straciło 918 członków Świątyni Ludu, amerykańskiej sekty prowadzonej przez Jima Jonesa. Wyznawcy sekty odebrali sobie życie wypijając napój Flavor Aid zawierający cyjanek[161][162][163]. Ponad 10 tysięcy japońskich cywilów popełniło samobójstwo podczas ostatnich dni bitwy o Saipan w 1944 r., niektórzy z nich skoczyli z „klifu samobójców” oraz „klifu Banzai”[164].

Strajk głodowy z 1981 r., prowadzony w Irlandii przez Bobby’ego Sandsa, zakończył się śmiercią 10 osób. Przyczyną śmierci stwierdzoną przez koronera było „dobrowolne zagłodzenie”, a nie samobójstwo; po sprzeciwie ze strony rodzin strajkujących informacja na aktach zgonów została zmieniona na „zagłodzenie”[165]. W czasie II wojny światowej Erwin Rommel został uznany za osobę świadomą planu zamachu 20 lipca wymierzonego w Hitlera, po czym został zastraszony wizją publicznego procesu, egzekucją i represjami wobec jego rodziny, chyba że zdecyduje się odebrać sobie życie[166]. Samobójstwa popełniane były przez wielu Niemców w obliczu klęski w II wojnie światowej. W ten sposób skończyli swe życie m.in. w Führerbunker Joseph Goebbels z rodziną i Adolf Hitler wraz z Evą Braun[167].

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]
Informacje w projektach siostrzanych
 Multimedia w Wikimedia Commons
 Cytaty w Wikicytatach
 Definicje słownikowe w Wikisłowniku


Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b c d Hawton K, van Heeringen K. Suicide. „Lancet”. 373 (9672), s. 1372–81, April 2009. DOI: 10.1016/S0140-6736(09)60372-X. PMID: 19376453. (ang.). 
  2. ↑ a b c d e f g h i j k l m P Värnik. Suicide in the world.. „International journal of environmental research and public health”. 9 (3), s. 760–71, 2012 Mar. DOI: 10.3390/ijerph9030760. PMID: 22690161. (ang.). 
  3. ↑ Marshall B. Clinard, Robert F. Meier: Sociology of deviant behavior. Wyd. 14th ed. Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning, 2008, s. 169. ISBN 978-0-495-81167-1. (ang.).
  4. ↑ Bertolote JM, Fleischmann A. Suicide and psychiatric diagnosis: a worldwide perspective. „World Psychiatry”. 1 (3), s. 181–5, October 2002. PMID: 16946849. (ang.). 
  5. ↑ Indian woman commits sati suicide. Bbc.co.uk, 2002-08-07. [dostęp 2010-08-26]. (ang.).
  6. ↑ N Aggarwal. Rethinking suicide bombing.. „Crisis”. 30 (2), s. 94–7, 2009. DOI: 10.1027/0227-5910.30.2.94. PMID: 19525169. (ang.). 
  7. ↑ Stedman's medical dictionary. Wyd. 28th ed. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2006. ISBN 978-0-7817-3390-8. (ang.).
  8. ↑ a b Etienne Krug: World Report on Violence and Health (Vol. 1). Genève: World Health Organization, 2002, s. 185. ISBN 978-92-4-154561-7. (ang.).
  9. ↑ a b Gullota Thomas P., Bloom, Martin (red.): The encyclopedia of primary prevention and health promotion. New York: Kluwer Academic/Plenum, 2002, s. 1112. ISBN 978-0-306-47296-1. (ang.).
  10. ↑ a b c d K Hawton, Saunders, KE; O'Connor, RC. Self-harm and suicide in adolescents.. „Lancet”. 379 (9834), s. 2373–82, 2012 Jun 23. DOI: 10.1016/S0140-6736(12)60322-5. PMID: 22726518. (ang.). 
  11. ↑ a b c d e f g h i j L Vijayakumar, Kumar, MS; Vijayakumar, V. Substance use and suicide.. „Current opinion in psychiatry”. 24 (3), s. 197–202, 2011 May. DOI: 10.1097/YCO.0b013e3283459242. PMID: 21430536. (ang.). 
  12. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v B Chang, Gitlin, D; Patel, R. The depressed patient and suicidal patient in the emergency department: evidence-based management and treatment strategies.. „Emergency medicine practice”. 13 (9), s. 1–23; quiz 23–4, 2011 Sep. PMID: 22164363. (ang.). 
  13. ↑ G Simpson, Tate, R. Suicidality in people surviving a traumatic brain injury: prevalence, risk factors and implications for clinical management.. „Brain injury : [BI]”. 21 (13–14), s. 1335–51, 2007 Dec. DOI: 10.1080/02699050701785542. PMID: 18066936. (ang.). 
  14. ↑ M Miller, Azrael, D; Barber, C. Suicide mortality in the United States: the importance of attending to method in understanding population-level disparities in the burden of suicide.. „Annual review of public health”. 33, s. 393–408, 2012 Apr. DOI: 10.1146/annurev-publhealth-031811-124636. PMID: 22224886. (ang.). 
  15. ↑ Qin P, Agerbo E, Mortensen PB. Suicide risk in relation to socioeconomic, demographic, psychiatric, and familial factors: a national register-based study of all suicides in Denmark, 1981–1997. „Am J Psychiatry”. 160 (4), s. 765–72, April 2003. DOI: 10.1176/appi.ajp.160.4.765. PMID: 12668367. (ang.). 
  16. ↑ Richard K. James, Burl E. Gilliland: Crisis intervention strategies. Wyd. 7th ed. Belmont, CA: Brooks/Cole, s. 215. ISBN 978-1-111-18677-7. (ang.).
  17. ↑ a b DA Brent, Melhem, N. Familial transmission of suicidal behavior.. „The Psychiatric clinics of North America”. 31 (2), s. 157–77, 2008 Jun. DOI: 10.1016/j.psc.2008.02.001. PMID: 18439442. (ang.). 
  18. ↑ a b V Rozanov, Carli, V. Suicide among war veterans.. „International journal of environmental research and public health”. 9 (7), s. 2504–19, 2012 Jul. DOI: 10.3390/ijerph9072504. PMID: 22851956. (ang.). 
  19. ↑ a b University of Manchester Centre for Mental Health and Risk: The National Confidential Inquiry into Suicide and Homicide by People with Mental Illness. [dostęp 25 lipca 2012]. (ang.).
  20. ↑ Samobójstwa 2010. [w:] Statystyka [on-line]. Komenda Główna Policji. [dostęp 2014-07-19].
  21. ↑ Joanna Cieśla. Rozmowa z psychiatrą, o tym, jak zarażamy się zbrodnią. Efekt Wertera. „Polityka.pl”, 21 sierpnia 2011. 
  22. ↑ a b c d e Stan Kutcher, Sonia Chehil: Suicide Risk Management A Manual for Health Professionals.. Wyd. 2nd ed. Chicester: John Wiley & Sons, 2012, s. 30–33. ISBN 978-1-119-95311-1. (ang.).
  23. ↑ JM Bertolote, Fleischmann, A; De Leo, D; Wasserman, D. Psychiatric diagnoses and suicide: revisiting the evidence.. „Crisis”. 25 (4), s. 147–55, 2004. PMID: 15580849. (ang.). 
  24. ↑ Jim van Os, Kapur S.. Schizophrenia. . 374, 9690, s. 635–645, 2009. DOI: 10.1016/S0140-6736(09)60995-8. PMID: 19700006. 
  25. ↑ a b c d e f g Tintinalli, Judith E.: Emergency Medicine: A Comprehensive Study Guide (Emergency Medicine (Tintinalli)). New York: McGraw-Hill Companies, 2010, s. 1940–1946. ISBN 0-07-148480-9. (ang.).
  26. ↑ Whitlock J, Knox KL. The relationship between self-injurious behavior and suicide in a young adult population. „Arch Pediatr Adolesc Med”. 161 (7), s. 634–40, July 2007. DOI: 10.1001/archpedi.161.7.634. PMID: 17606825. (ang.). 
  27. ↑ a b J Pirkis, Burgess, P. Suicide and recency of health care contacts. A systematic review.. „The British journal of psychiatry : the journal of mental science”. 173, s. 462–74, 1998 Dec. PMID: 9926074. (ang.). 
  28. ↑ JB Luoma, Martin, CE; Pearson, JL. Contact with mental health and primary care providers before suicide: a review of the evidence.. „The American Journal of Psychiatry”. 159 (6), s. 909–16, 2002 Jun. PMID: 12042175. (ang.). 
  29. ↑ Jerome D. Levin, Joseph Culkin, Richard S. Perrotto: Introduction to chemical dependency counseling. Northvale, N.J.: Jason Aronson, 2001, s. 150–152. ISBN 978-0-7657-0289-0. (ang.).
  30. ↑ a b Barbara Fadem: Behavioral science in medicine. Philadelphia: Lippincott Williams & Wilkins, 2004, s. 217. ISBN 978-0-7817-3669-5. (ang.).
  31. ↑ Youssef NA, Rich CL. Does acute treatment with sedatives/hypnotics for anxiety in depressed patients affect suicide risk? A literature review. „Ann Clin Psychiatry”. 20 (3), s. 157–69, 2008. DOI: 10.1080/10401230802177698. PMID: 18633742. (ang.). 
  32. ↑ a b L Sher. Alcohol consumption and suicide.. „QJM : monthly journal of the Association of Physicians”. 99 (1), s. 57–61, 2006 Jan. DOI: 10.1093/qjmed/hci146. PMID: 16287907. (ang.). 
  33. ↑ Darke S, Ross J. Suicide among heroin users: rates, risk factors and methods. „Addiction”. 97 (11), s. 1383–94, November 2002. DOI: 10.1046/j.1360-0443.2002.00214.x. PMID: 12410779. (ang.). 
  34. ↑ S Darke, Kaye, S; McKetin, R; Duflou, J. Major physical and psychological harms of methamphetamine use.. „Drug and alcohol review”. 27 (3), s. 253–62, 2008 May. DOI: 10.1080/09595230801923702. PMID: 18368606. (ang.). 
  35. ↑ Frank J. Ayd, Jr: Lexicon of psychiatry, neurology, and the neurosciences. Wyd. 2nd ed. Philadelphia [u.a.]: Lippincott Williams & Wilkins, 2000, s. 256. ISBN 978-0-7817-2468-5. (ang.).
  36. ↑ a b JR Hughes. Smoking and suicide: a brief overview.. „Drug and alcohol dependence”. 98 (3), s. 169–78, 2008 Dec 1. DOI: 10.1016/j.drugalcdep.2008.06.003. PMID: 18676099. (ang.). 
  37. ↑ 11. Pathological Gambling. W: Stefano Pallanti, Nicolò Baldini Rossi, Eric Hollander: Clinical manual of impulse-control disorders. American Psychiatric Pub, 2006, s. 253. ISBN 978-1-58562-136-1. (ang.).
  38. ↑ a b MP Oliveira, Silveira, DX; Silva, MT. [Pathological gambling and its consequences for public health].. „Revista de saude publica”. 42 (3), s. 542–9, 2008 Jun. PMID: 18461253. (ang.). 
  39. ↑ M Hansen, Rossow, I. [Gambling and suicidal behaviour].. „Tidsskrift for den Norske laegeforening : tidsskrift for praktisk medicin, ny raekke”. 128 (2), s. 174–6, 2008 Jan 17. PMID: 18202728. (ang.). 
  40. ↑ J Manthorpe, Iliffe, S. Suicide in later life: public health and practitioner perspectives.. „International journal of geriatric psychiatry”. 25 (12), s. 1230–8, 2010 Dec. DOI: 10.1002/gps.2473. PMID: 20104515. (ang.). 
  41. ↑ Simpson GK, Tate RL. Preventing suicide after traumatic brain injury: implications for general practice. „Med. J. Aust.”. 187 (4), s. 229–32, August 2007. PMID: 17708726. (ang.). 
  42. ↑ a b L Anguiano, Mayer, DK; Piven, ML; Rosenstein, D. A literature review of suicide in cancer patients.. „Cancer nursing”. 35 (4), s. E14-26, 2012 Jul–Aug. DOI: 10.1097/NCC.0b013e31822fc76c. PMID: 21946906. (ang.). 
  43. ↑ Yip Paul S.F. (red.): Suicide in Asia : causes and prevention. Hong Kong: Hong Kong University Press, 2008. ISBN 978-962-209-943-2. (ang.).
  44. ↑ JD Ribeiro, Pease, JL; Gutierrez, PM; Silva, C; Bernert, RA; Rudd, MD; Joiner TE, Jr. Sleep problems outperform depression and hopelessness as cross-sectional and longitudinal predictors of suicidal ideation and behavior in young adults in the military.. „Journal of Affective Disorders”. 136 (3), s. 743–50, 2012 Feb. DOI: 10.1016/j.jad.2011.09.049. PMID: 22032872. (ang.). 
  45. ↑ RA Bernert, Joiner TE, Jr; Cukrowicz, KC; Schmidt, NB; Krakow, B. Suicidality and sleep disturbances.. „Sleep”. 28 (9), s. 1135–41, 2005 Sep. PMID: 16268383. (ang.). 
  46. ↑ a b Jr Joiner TE, Brown, JS; Wingate, LR. The psychology and neurobiology of suicidal behavior.. „Annual review of psychology”. 56, s. 287–314, 2005. DOI: 10.1146/annurev.psych.56.091103.070320. PMID: 15709937. (ang.). 
  47. ↑ a b K Van Orden, Conwell, Y. Suicides in late life.. „Current psychiatry reports”. 13 (3), s. 234–41, 2011 Jun. DOI: 10.1007/s11920-011-0193-3. PMID: 21369952. (ang.). 
  48. ↑ a b HG Koenig. Research on religion, spirituality, and mental health: a review.. „Canadian journal of psychiatry. Revue canadienne de psychiatrie”. 54 (5), s. 283–91, 2009 May. PMID: 19497160. (ang.). 
  49. ↑ a b c D Lester. Suicide and islam.. „Archives of suicide research : official journal of the International Academy for Suicide Research”. 10 (1), s. 77–97, 2006. DOI: 10.1080/13811110500318489. PMID: 16287698. (ang.). 
  50. ↑ William T. L. Cox, Lyn Y. Abramson, Patricia G. Devine, Steven D. Hollon. Stereotypes, Prejudice, and Depression: The Integrated Perspective. „Perspectives on Psychological Science”. 7 (5), s. 427–449, 2012. DOI: 10.1177/1745691612455204. (ang.). 
  51. ↑ HL Wegman, Stetler, C. A meta-analytic review of the effects of childhood abuse on medical outcomes in adulthood.. „Psychosomatic Medicine”. 71 (8), s. 805–12, 2009 Oct. DOI: 10.1097/PSY.0b013e3181bb2b46. PMID: 19779142. (ang.). 
  52. ↑ SH Oswald, Heil, K; Goldbeck, L. History of maltreatment and mental health problems in foster children: a review of the literature.. „Journal of pediatric psychology”. 35 (5), s. 462–72, 2010 Jun. DOI: 10.1093/jpepsy/jsp114. PMID: 20007747. (ang.). 
  53. ↑ Jaime C. Confer, Easton, Judith A.; Fleischman, Diana S.; Goetz, Cari D.; Lewis, David M. G.; Perilloux, Carin; Buss, David M.. Evolutionary psychology: Controversies, questions, prospects, and limitations.. „American Psychologist”. 65 (2), s. 110–126, 1 stycznia 2010. DOI: 10.1037/a0018413. PMID: 20141266. (ang.). 
  54. ↑ a b CR Stark, Riordan, V; O'Connor, R. A conceptual model of suicide in rural areas.. „Rural and remote health”. 11 (2), 2011. PMID: 21702640. (ang.). 
  55. ↑ Mary Daly. Relative Status and Well-Being: Evidence from U.S. Suicide Deaths. „Federal Reserve Bank of San Francisco Working Paper Series”, Sept 2012. (ang.). 
  56. ↑ George Lerner: Activist: Farmer suicides in India linked to debt, globalization. Jan 5,2010. [dostęp 13 lutego 2013]. (ang.).
  57. ↑ S Law, Liu, P. Suicide in China: unique demographic patterns and relationship to depressive disorder.. „Current psychiatry reports”. 10 (1), s. 80–6, 2008 Feb. PMID: 18269899. (ang.). 
  58. ↑ a b c I Bohanna, Wang, X. Media guidelines for the responsible reporting of suicide: a review of effectiveness.. „Crisis”. 33 (4), s. 190–8, 2012. DOI: 10.1027/0227-5910/a000137. PMID: 22713977. (ang.). 
  59. ↑ a b c d e f g h i j PS Yip, Caine, E; Yousuf, S; Chang, SS; Wu, KC; Chen, YY. Means restriction for suicide prevention.. „Lancet”. 379 (9834), s. 2393–9, 2012 Jun 23. DOI: 10.1016/S0140-6736(12)60521-2. PMID: 22726520. (ang.). 
  60. ↑ a b M Sisask, Värnik, A. Media roles in suicide prevention: a systematic review.. „International journal of environmental research and public health”. 9 (1), s. 123–38, 2012 Jan. DOI: 10.3390/ijerph9010123. PMID: 22470283. (ang.). 
  61. ↑ Stack S. Suicide in the media: a quantitative review of studies based on non-fictional stories. „Suicide Life Threat Behav”. 35 (2), s. 121–33, April 2005. DOI: 10.1521/suli.35.2.121.62877. PMID: 15843330. (ang.). 
  62. ↑ Pirkis J. 72X Suicide and the media. „Psychiatry”. 8 (7), s. 269–271, July 2009. DOI: 10.1016/j.mppsy.2009.04.009. (ang.). 
  63. ↑ Philips D.P. (1974). The influence of suggestion on suicide: Substantive and theoretical implications of the Werther effect. American Sociological Review (39), str. 340–354
  64. ↑ a b c d Robert Cialdini: Wywieranie wpływu na ludzi. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, 2004, s. 132-140. ISBN 83-87957-52-6.
  65. ↑ a b Zapobieganie samobójstwom. Poradnik dla pracowników mediów. Genewa-Warszawa: Światowa Organizacja Zdrowia, 2003.
  66. ↑ a b c d Światowa Organizacja Zdrowia: Zapobieganie samobójstwom : poradnik dla funkcjonariuszy służby więziennej. Polskie Towarzystwo Suicydologiczne. Genewa ; Warszawa: Folia, 2003. ISBN 83-918777-0-1. [dostęp 2010-03-28].
  67. ↑ a b Sana Loue: Encyclopedia of aging and public health : with 19 tables. New York, NY: Springer, 2008, s. 696. ISBN 978-0-387-33753-1. (ang.).
  68. ↑ a b Harry R. Moody: Aging : concepts and controversies. Wyd. 6th ed. Los Angeles: Pine Forge Press, 2010, s. 158. ISBN 978-1-4129-6966-6. (ang.).
  69. ↑ a b Hales Robert I. Simon, Robert E. (red.): The American Psychiatric Publishing textbook of suicide assessment and management. Wyd. 2nd ed. Washington, DC: American Psychiatric Pub., s. 714. ISBN 978-1-58562-414-0. (ang.).
  70. ↑ Tarek Sobh, editor: Innovations and advances in computer sciences and engineering. Wyd. Online-Ausg. Dordrecht: Springer Verlag, 2010, s. 503. ISBN 978-90-481-3658-2. (ang.).
  71. ↑ S Eliason. Murder-suicide: a review of the recent literature.. „The journal of the American Academy of Psychiatry and the Law”. 37 (3), s. 371–6, 2009. PMID: 19767502. (ang.). 
  72. ↑ William Kornblum in collaboration with Carolyn D. Smith: Sociology in a changing world. Wyd. 9e [9th ed]. Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning, s. 27. ISBN 978-1-111-30157-6. (ang.).
  73. ↑ Robert Jean Campbell: Campbell's psychiatric dictionary. Wyd. 8th ed. Oxford: Oxford University Press, 2004, s. 636. ISBN 978-0-19-515221-0. (ang.).
  74. ↑ ed. by Robert M. Veatch: Medical ethics. Wyd. 2. ed. Sudbury, Mass. [u.a.]: Jones and Bartlett, 1997, s. 292. ISBN 978-0-86720-974-7. (ang.).
  75. ↑ Yisrael Gutman, editors, Michael Berenbaum,: Anatomy of the Auschwitz death camp. Wyd. 1st pbk. ed. Bloomington: Publ. in association with the United States Holocaust Memorial Museum, Washington, D.C. by Indiana University Press, 1998, s. 400. ISBN 978-0-253-20884-2. (ang.).
  76. ↑ Ajdacic-Gross V, Ring M, U Hepp i inni. Methods of suicide: international suicide patterns derived from the WHO mortality database. „Bull. World Health Organ.”. 86 (9), s. 726–32, September 2008. DOI: 10.2471/BLT.07.043489. PMID: 18797649. (ang.). 
  77. ↑ Ajdacic-Gross, Vladeta, et al.: Methods of suicide: international suicide patterns derived from the WHO mortality database. [w:] Bulletin of the World Health Organization 86 (9): 726–732 [on-line]. [dostęp 2014-07-19]. [zarchiwizowane z tego adresu].
  78. ↑ International Handbook of Suicide Prevention: Research, Policy and Practice. John Wiley and Sons, 1 czerwca 2011, s. 34. ISBN 978-1-119-99856-3. (ang.).
  79. ↑ Gunnell D, Eddleston M, Phillips MR, Konradsen F. The global distribution of fatal pesticide self-poisoning: systematic review. „BMC Public Health”. 7, 2007. DOI: 10.1186/1471-2458-7-357. PMID: 18154668. (ang.). 
  80. ↑ John Geddes, Price, Jonathan; Gelder, Rebecca McKnight ; with Michael; Mayou, Richard: Psychiatry. Wyd. 4th ed. Oxford: Oxford University Press, s. 62. ISBN 978-0-19-923396-0. (ang.).
  81. ↑ U.S. Suicide Statistics (2005). [dostęp 2008-03-24]. (ang.).
  82. ↑ Eshun Sussie, Gurung, Regan A.R. (red.): Culture and mental health sociocultural influences, theory, and practice. Chichester, U.K.: Wiley-Blackwell, 2009, s. 301. ISBN 978-1-4443-0581-4. (ang.).
  83. ↑ a b Etienne Krug: World Report on Violence and Health, Volume 1. Genève: World Health Organization, 2002, s. http://books.google.ca/books?id=db9OHpk-TksC&pg=PA196. ISBN 978-92-4-154561-7. (ang.).
  84. ↑ Diego de Leo (editor): Suicide and euthanasia in older adults : a transcultural journey. Toronto: Hogrefe & Huber, 2001, s. 121. ISBN 978-0-88937-251-1. (ang.).
  85. ↑ M Pjevac, Pregelj, P. Neurobiology of suicidal behaviour.. „Psychiatria Danubina”. 24 Suppl 3, s. S336-41, 2012 Oct. PMID: 23114813. (ang.). 
  86. ↑ L Sher. The role of brain-derived neurotrophic factor in the pathophysiology of adolescent suicidal behavior.. „International journal of adolescent medicine and health”. 23 (3), s. 181–5, 2011. PMID: 22191181. (ang.). 
  87. ↑ L Sher. Brain-derived neurotrophic factor and suicidal behavior.. „QJM : monthly journal of the Association of Physicians”. 104 (5), s. 455–8, 2011 May. DOI: 10.1093/qjmed/hcq207. PMID: 21051476. (ang.). 
  88. ↑ a b Yogesh Dwivedi: The neurobiological basis of suicide. Boca Raton, FL: Taylor & Francis/CRC Press, 2012, s. 166. ISBN 978-1-4398-3881-5. (ang.).
  89. ↑ Stein George, Wilkinson, Greg (red.): Seminars in general adult psychiatry. Wyd. 2. ed. London: Gaskell, 2007, s. 145. ISBN 978-1-904671-44-2. (ang.).
  90. ↑ AE Autry, Monteggia, LM. Epigenetics in suicide and depression.. „Biological Psychiatry”. 66 (9), s. 812–3, 2009 Nov 1. DOI: 10.1016/j.biopsych.2009.08.033. PMID: 19833253. (ang.). 
  91. ↑ a b c Suicide prevention. [w:] WHO Sites: Mental Health [on-line]. World Health Organization, Aug 31,2012. [dostęp 2013-01-13]. (ang.).
  92. ↑ I Sakinofsky. The current evidence base for the clinical care of suicidal patients: strengths and weaknesses. „Canadian Journal of Psychiatry”. 52 (6 Suppl 1), s. 7S–20S, 2007 Jun. PMID: 17824349. (ang.). 
  93. ↑ Suicide. [w:] The United States Surgeon General [on-line]. [dostęp 4 września 2011]. (ang.).
  94. ↑ J Robinson, Hetrick, SE; Martin, C. Preventing suicide in young people: systematic review.. „The Australian and New Zealand journal of psychiatry”. 45 (1), s. 3–26, 2011 Jan. DOI: 10.3109/00048674.2010.511147. PMID: 21174502. (ang.). 
  95. ↑ MM Fässberg, van Orden, KA; Duberstein, P; Erlangsen, A; Lapierre, S; Bodner, E; Canetto, SS; De Leo, D; Szanto, K; Waern, M. A systematic review of social factors and suicidal behavior in older adulthood.. „International journal of environmental research and public health”. 9 (3), s. 722–45, 2012 Mar. DOI: 10.3390/ijerph9030722. PMID: 22690159. (ang.). 
  96. ↑ SB Williams, O'Connor, EA; Eder, M; Whitlock, EP. Screening for child and adolescent depression in primary care settings: a systematic evidence review for the US Preventive Services Task Force.. „Pediatrics”. 123 (4), s. e716-35, 2009 Apr. DOI: 10.1542/peds.2008-2415. PMID: 19336361. (ang.). 
  97. ↑ LM Horowitz, Ballard, ED; Pao, M. Suicide screening in schools, primary care and emergency departments.. „Current Opinion in Pediatrics”. 21 (5), s. 620–7, 2009 Oct. DOI: 10.1097/MOP.0b013e3283307a89. PMID: 19617829. (ang.). 
  98. ↑ J Paris. Is hospitalization useful for suicidal patients with borderline personality disorder?. „Journal of personality disorders”. 18 (3), s. 240–7, June 2004. DOI: 10.1521/pedi.18.3.240.35443. PMID: 15237044. (ang.). 
  99. ↑ M Goodman, Roiff, T; Oakes, AH; Paris, J. Suicidal risk and management in borderline personality disorder.. „Current psychiatry reports”. 14 (1), s. 79–85, 2012 Feb. DOI: 10.1007/s11920-011-0249-4. PMID: 22113831. (ang.). 
  100. ↑ a b (CADTH) Canadian Agency for Drugs and Technologies in Health. Dialectical behaviour therapy in adolescents for suicide prevention: systematic review of clinical-effectiveness.. „CADTH technology overviews”. 1 (1), s. e0104, 2010. PMID: 22977392. (ang.). 
  101. ↑ JM Stoffers, Völlm, BA; Rücker, G; Timmer, A; Huband, N; Lieb, K. Psychological therapies for people with borderline personality disorder.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 8, s. CD005652, 2012 Aug 15. DOI: 10.1002/14651858.CD005652.pub2. PMID: 22895952. (ang.). 
  102. ↑ SE Hetrick, McKenzie, JE; Cox, GR; Simmons, MB; Merry, SN. Newer generation antidepressants for depressive disorders in children and adolescents.. „Cochrane database of systematic reviews (Online)”. 11, s. CD004851, 2012 Nov 14. DOI: 10.1002/14651858.CD004851.pub3. PMID: 23152227. (ang.). 
  103. ↑ RJ Baldessarini, Tondo, L; Hennen, J. Lithium treatment and suicide risk in major affective disorders: update and new findings.. „The Journal of clinical psychiatry”. 64 Suppl 5, s. 44–52, 2003. PMID: 12720484. (ang.). 
  104. ↑ A Cipriani, Pretty, H; Hawton, K; Geddes, JR. Lithium in the prevention of suicidal behavior and all-cause mortality in patients with mood disorders: a systematic review of randomized trials.. „The American Journal of Psychiatry”. 162 (10), s. 1805–19, 2005 Oct. DOI: 10.1176/appi.ajp.162.10.1805. PMID: 16199826. (ang.). 
  105. ↑ WHO Disease and injury country estimates. [w:] World Health Organization [on-line]. 2009. (ang.).
  106. ↑ Deaths estimates for 2008 by cause for WHO Member States. World Health Organization. [dostęp 10 lutego 2013]. (ang.).
  107. ↑ EM Haney, O'Neil, ME; Carson, S; Low, A; Peterson, K; Denneson, LM; Oleksiewicz, C; Kansagara, D. Suicide Risk Factors and Risk Assessment Tools: A Systematic Review. , 2012 Mar. PMID: 22574340. (ang.). 
  108. ↑ a b C Weiyuan. Women and suicide in rural China.. „Bulletin of the World Health Organization”. 87 (12), s. 888–9, 2009 Dec. DOI: 10.2471/BLT.09.011209. PMID: 20454475. (ang.). 
  109. ↑ a b Samobójstwa. Komenda Główna Policji. [dostęp 2014-07-19].
  110. ↑ a b David Sue, Derald Wing Sue, Diane Sue, Stanley Sue: Understanding abnormal behavior. Wyd. Tenth ed., [student ed.]. Belmont, CA: Wadsworth/Cengage Learning, s. 255. ISBN 978-1-111-83459-3. (ang.).
  111. ↑ a b c d A Pitman, Krysinska, K; Osborn, D; King, M. Suicide in young men.. „Lancet”. 379 (9834), s. 2383–92, 2012 Jun 23. DOI: 10.1016/S0140-6736(12)60731-4. PMID: 22726519. (ang.). 
  112. ↑ Thomas Szasz: Fatal freedom : the ethics and politics of suicide. Westport, Conn.: Praeger, 1999, s. 11. ISBN 978-0-275-96646-1. (ang.).
  113. ↑ a b Ronald Maris: Comprehensive textbook of suicidology. New York [u.a.]: Guilford Press, 2000, s. 97–103. ISBN 978-1-57230-541-0. (ang.).
  114. ↑ Michael R. Leming, George E. Dickinson: Understanding dying, death, and bereavement. Wyd. 7th ed. Belmont, CA: Wadsworth Cengage Learning, s. 290. ISBN 978-0-495-81018-6. (ang.).
  115. ↑ Durkheim's Suicide : a century of research and debate. Wyd. 1. publ. London [u.a.]: Routledge, 2000, s. 69. ISBN 978-0-415-20582-5. (ang.).
  116. ↑ a b Ronald Maris: Comprehensive textbook of suicidology. New York [u.a.]: Guilford Press, 2000, s. 540. ISBN 978-1-57230-541-0. (ang.).
  117. ↑ a b c d e Columba McLaughlin: Suicide-related behaviour understanding, caring and therapeutic responses. Chichester, England: John Wiley & Sons, 2007, s. 24. ISBN 978-0-470-51241-8. (ang.).
  118. ↑ Tony White: Working with suicidal individuals : a guide to providing understanding, assessment and support. London: Jessica Kingsley Publishers, 2010, s. 12. ISBN 978-1-84905-115-6. (ang.).
  119. ↑ Irina Paperno: Suicide as a cultural institution in Dostoevsky's Russia. Ithaca: Cornell university press, 1997, s. 60. ISBN 978-0-8014-8425-4. (ang.).
  120. ↑ Criminal laws in Australia. Annandale, N.S.W.: The Federation Press, 2006, s. 229. ISBN 978-1-86287-558-6. (ang.).
  121. ↑ Michael Costa, Mark Duffy: Labor, prosperity and the nineties : beyond the bonsai economy. Wyd. 2nd ed. Sydney: Federation Press, 1991, s. 315. ISBN 978-1-86287-060-4. (ang.).
  122. ↑ Constance E. Putnam ; foreword by Timothy E. Quill: Hospice or hemlock? : searching for heroic compassion. Westport, Conn.: Praeger, 2002, s. 143. ISBN 978-0-89789-921-5. (ang.).
  123. ↑ Holt, Gerry."When suicide was illegal". BBC News. 3 August 2011. Accessed 11 August 2011.
  124. ↑ Guardian & Observer style guide. [w:] Guardian website [on-line]. The Guardian. [dostęp 29 listopada 2011]. (ang.).
  125. ↑ editors, Nitish Dogra, Sangeet Srivastava: Climate change and disease dynamics in India. New Delhi: The Energy and Resources Institute, s. 256. ISBN 981-7993-412-8. (ang.).
  126. ↑ "German politician Roger Kusch helped elderly woman to die"Times Online July 2, 2008
  127. ↑ a b Appel, JM. A Suicide Right for the Mentally Ill? A Swiss Case Opens a New Debate. „Hastings Center Report”. 37 (3), s. 21–23, May 2007. DOI: 10.1353/hcr.2007.0035. PMID: 17649899. (ang.). 
  128. ↑ Chapter 127.800–995 The Oregon Death with Dignity Act. Oregon State Legislature. (ang.).
  129. ↑ Chapter 70.245 RCW, The Washington death with dignity act. [w:] Washington State Legislature [on-line]. (ang.).
  130. ↑ a b Kodeks karny. [w:] Polskie Kodeksy [on-line]. [dostęp 2014-07-19].
  131. ↑ Kodeks cywilny. [w:] Polskie Kodeksy [on-line]. [dostęp 2014-07-19].
  132. ↑ Dr. Ronald Roth, D.Acu.: Suicide & Euthanasia – a Biblical Perspective. Acu-cell.com. [dostęp 2009-05-06]. (ang.).
  133. ↑ Norman N. Holland, Literary Suicides: A Question of Style. Clas.ufl.edu. [dostęp 2009-05-06]. (ang.).
  134. ↑ Catechism of the Catholic Church – PART 3 SECTION 2 CHAPTER 2 ARTICLE 5. Scborromeo.org, 1941-06-01. [dostęp 2009-05-06]. (ang.).
  135. ↑ Catechism of the Catholic Church – PART 3 SECTION 2 CHAPTER 2 ARTICLE 5. Scborromeo.org, 1941-06-01. [dostęp 2009-05-06]. (ang.).
  136. ↑ The Bible and Suicide. Religioustolerance.org. [dostęp 2009-05-06]. (ang.).
  137. ↑ Euthanasia and Judaism: Jewish Views of Euthanasia and Suicide. ReligionFacts.com. [dostęp 2008-09-16]. (ang.).
  138. ↑ Hindu Website. Hinduism and suicide
  139. ↑ a b Hinduism –Euthanasia and Suicide. BBC, 2009-08-25. (ang.).
  140. ↑ a b c Suicide (Stanford Encyclopedia of Philosophy). Plato.stanford.edu. [dostęp 2009-05-06]. (ang.).
  141. ↑ Kant, Immanuel. (1785) Kant: The Metaphysics of Morals, M. Gregor (trans.), Cambridge: Cambridge University Press, 1996. ISBN 978-0-521-56673-5. p177.
  142. ↑ Safranek John P. Autonomy and Assisted Suicide: The Execution of Freedom. „The Hastings Center Report”. 28 (4), 1998. (ang.). 
  143. ↑ Raymond Whiting: A natural right to die: twenty-three centuries of debate, pp. 13–17; Praeger (2001) ISBN 0-313-31474-8
  144. ↑ Wesley J. Smith, Death on Demand: The assisted-suicide movement sheds its fig leaf, The Weekly Standard, June 5, 2007
  145. ↑ The Suicide. The Walters Art Museum. (ang.).
  146. ↑ C Ozawa-de Silva. Too lonely to die alone: internet suicide pacts and existential suffering in Japan.. „Culture, medicine and psychiatry”. 32 (4), s. 516–51, 2008 Dec. DOI: 10.1007/s11013-008-9108-0. PMID: 18800195. (ang.). 
  147. ↑ T Durkee, Hadlaczky, G; Westerlund, M; Carli, V. Internet pathways in suicidality: a review of the evidence.. „International journal of environmental research and public health”. 8 (10), s. 3938–52, 2011 Oct. DOI: 10.3390/ijerph8103938. PMID: 22073021. (ang.). 
  148. ↑ a b edited by David Picard, Mike Robinson: Emotion in motion : tourism, affect and transformation. Farnham, Surrey: Ashgate, s. 176. ISBN 978-1-4094-2133-7. (ang.).
  149. ↑ ed. by Peter Robinson, Heitmann, Sine; Dieke, Peter: Research themes for tourism. Oxfordshire [etc.]: CABI, 2010, s. 172. ISBN 978-1-84593-684-6. (ang.).
  150. ↑ a b Richard Dennis: Cities in modernity : representations and productions of metropolitan space, 1840 – 1930. Wyd. Repr. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 2008, s. 20. ISBN 978-0-521-46841-1. (ang.).
  151. ↑ Tim McDougall, Armstrong, Marie; Trainor, Gemma: Helping children and young people who self-harm : an introduction to self-harming and suicidal behaviours for health professionals. Abingdon, Oxon: Routledge, 2010, s. 23. ISBN 978-0-415-49913-2. (ang.).
  152. ↑ a b John Bateson: Building hope : leadership in the nonprofit world. Westport, Conn.: Praeger, 2008, s. 180. ISBN 978-0-313-34851-8. (ang.).
  153. ↑ a b David Miller: Child and Adolescent Suicidal Behavior: School-Based Prevention, Assessment, and Intervention. 2011, s. 46. ISBN 978-1-60623-997-1. (ang.).
  154. ↑ Chang, Kenneth. In Salmonella Attack, Taking One for the Team. , 25 sierpnia, 2008. New York Times. (ang.). 
  155. ↑ Tofilski,Adam; Couvillon, MJ;Evison, SEF; Helantera, H; Robinson, EJH; Ratnieks, FLW. Preemptive Defensive Self-Sacrifice by Ant Workers. „The American Naturalist”. 172 (5), s. E239–E243, 2008. DOI: 10.1086/591688. PMID: 18928332. (ang.). 
  156. ↑ Larry O'Hanlon. Animal Suicide Sheds Light on Human Behavior. , Mar 10, 2010. Discovery News. (ang.). 
  157. ↑ <Please add first missing authors to populate metadata.>. Life In The Undergrowth. . BBC. (ang.). 
  158. ↑ Bordereau, C, A. Robert, V. Van Tuyen, A. Peppuy. Suicidal defensive behaviour by frontal gland dehiscence in Globitermes sulphureus Haviland soldiers (Isoptera). „Insectes Sociaux”. 44 (3), August, 1997. Birkhäuser Basel. DOI: 10.1007/s000400050049. (ang.). 
  159. ↑ Nobel, Justin. Do Animals Commit Suicide? A Scientific Debate. , Mar. 19, 2010. Time. (ang.). 
  160. ↑ Stoff, David, J. John Mann. Suicide Research. „Annals of the New York Academy of Sciences”. 836 (Neurobiology of Suicide, The : From the Bench to the Clinic), s. 1–11, 1997. Annals of the New York Academy of Sciences. DOI: 10.1111/j.1749-6632.1997.tb52352.x. Bibcode: 1997NYASA.836....1S. (ang.). 
  161. ↑ Hall 1987, p.282
  162. ↑ Alternative Considerations of Jonestown and Peoples Temple. [w:] San Diego State University [on-line]. 2011-01-24.
  163. ↑ MassSuicide Leaves 900 Dead. [w:] bbc.co.uk [on-line]. [dostęp 2014-07-10].
  164. ↑ John Toland, The Rising Sun: The Decline and Fall of the Japanese Empire 1936–1945, Random House, 1970, p. 519
  165. ↑ Suicide and Self-Starvation, Terence M. O'Keeffe, Philosophy, Vol. 59, No. 229 (Jul., 1984), pp. 349–363
  166. ↑ Bruce Watson: Exit Rommel: The Tunisian Campaign, 1942–43. Stackpole Books, 2007, s. 170. ISBN 978-0-8117-3381-6. (ang.).
  167. ↑ Uwe Bahnsen, James O’Donnel: Katakumba; Ostatnie Dni w Bunkrze Hitlera. Adamski i Bieliński, 2003. ISBN 83-89187-36-1.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Wikipedysta:CFCF/brudnopis/Samobójstwo&oldid=72983052”