Wikipedysta:Kerty258/Książęce Hrabstwo Tyrolu

(Książęce) Hrabstwo Tyrolu

(Gefürstete) Grafschaft Tirol (niem.)
Contea (principesca) del Tirolo (wł.)
Contea (da prinz) dl Tirol (język ladyński)

1140-1919
Godło Flaga
Ustrój polityczny	Monarchia, od 1804 kraj koronny
Stolica	Merano (formalnie do 1848), Innsbruck (od 1420)
Władca	Karol I
Narody i grupy etniczne	Niemcy, Włosi
Język urzędowy	Powszechnie używane: Dialekt bawarski, język wenecki, język ladyński, język lombardzki

Hrabstwo Tyrolu, od 1493 Książęce Hrabstwo Tyrolu - powstały około 1140 roku kraj Świętego Cesarstwa Rzymskiego, a później kraj koronny Cesarstwa Austrii.

Historia

Przynajmniej od czasu, gdy król Niemiec Otton I podbił Królestwo Włoch w 961 r. i sam koronował się na cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego w Rzymie, główne przełęcze Alp Wschodnich stały się ważnym obszarem tranzytowym. Niemieccy monarchowie regularnie podróżowali przez przełęcz Brenner lub Reschen podczas swoich włoskich wypraw mających na celu koronację papieską lub konsolidację władzy cesarskiej.

W 1004 r. król Niemiec Henryk II oddzielił posiadłości Trydentu od północnowłoskiej Marchii Werony i nadał biskupstwu Trydentu prawa miejskie. W 1027 r. następca Henryka II, cesarz Konrad II, przyznał biskupom trydenckim dalsze posiadłości wokół Bozen i w regionie Vinschgau; w tym samym czasie nadał biskupowi Brixen zwierzchnictwo w Etschtal i Inntal, części niemieckiego Księstwa Bawarii pod panowaniem syna Konrada, Henryka III. Zwłaszcza biskupi Brixen pozostali lojalnymi zwolennikami salickich władców w sporze o inwestyturę, a w 1091 r. otrzymali także dolinę Puster z rąk cesarza Henryka IV.

Zamek Tyrol był siedzibą hrabiów Tyrolu i nadał regionowi jego nazwę.

Udokumentowana od około 1140 r. dynastia rezydująca w zamku Tyrol w pobliżu Meranu sprawowała urząd Vogtów (komorników) w diecezji trydenckiej. Rozszerzyli swoje terytorium na znaczną część regionu i zaczęli przewyższać władzę biskupów, którzy nominalnie byli ich panami feudalnymi. Po obaleniu księcia Welfów Henryka X z Bawarii w 1138 r., hrabiowie Tyrolu wzmocnili swoją niezależność. Kiedy Henryk Lew został ponownie wcielony do księstwa bawarskiego przez cesarza Fryderyka Barbarossę na sejmie cesarskim w Goslar w 1154 r., jego posiadłości nie obejmowały już ziem tyrolskich. Hrabiowie utrzymali tę niezależność pod rządami rosnącej w siłę bawarskiej dynastii Wittelsbachów. W 1210 r. hrabia Albert IV z Tyrolu przejął również urząd Vogta w biskupstwie Brixen, wygrywając z rywalizującymi hrabiami Andechs.

Gorycja-Tyrol

W 1253 r. hrabia Meinhard z Gorycji odziedziczył tyrolskie ziemie po małżeństwie z Adelheid, córką ostatniego hrabiego Alberta IV z Tyrolu. Kiedy ich synowie podzielili majątek w 1271 r., starszy Meinhard II przejął Tyrol, za co został uznany za bezpośredniego władcę. Wspierał niemieckiego króla Rudolfa Habsburga przeciwko jego rywalowi, królowi Czech Ottokarowi II. W nagrodę otrzymał księstwo Karyntii wraz z Marchią Karnijską w 1286 roku.

W 1307 r. syn Meinharda, Henryk, został wybrany na króla Czech. Po jego śmierci miał jedną żyjącą córkę, Małgorzatę Maultasch, która mogła uzyskać władzę tylko nad Tyrolem. W 1342 r. poślubiła Ludwika V z Wittelsbach, ówczesnego margrabiego Brandenburgii. Czerwony orzeł w herbie Tyrolu może pochodzić od orła brandenburskiego w czasie, gdy ona i jej mąż rządzili Tyrolem i Brandenburgią w unii personalnej, chociaż tyrolski orzeł pojawił się już w XIII wieku.

Zamek Tyrol

Ludwik V zmarł w 1361 r., a dwa lata później syn Małgorzaty, Meinhard III. Nie mając potomków, którzy mogliby ją zastąpić, w 1363 r. zapisała hrabstwo Rudolfowi IV Habsburgowi, księciu Austrii. Został on uznany przez ród Wittelsbachów w 1369 roku. Od tego czasu Tyrol był rządzony przez różne linie austriackiej dynastii Habsburgów, którzy posiadali tytuł hrabiego.

Austria

Po podziale dziedzicznych ziem Habsburgów na mocy traktatu z Neubergu z 1379 r., Tyrolem rządzili potomkowie księcia Leopolda III Austriackiego. Po drugim podziale w ramach linii Leopoldyńskiej w 1406 r. rządził nimi książę Fryderyk IV z Pustych Kieszeni. W 1420 r. uczynił Innsbruck tyrolską rezydencją. W 1490 r. jego syn i spadkobierca Zygmunt zrzekł się Tyrolu i dalszej Austrii na rzecz swojego kuzyna, niemieckiego króla Maksymiliana I Habsburga. Do tego czasu Maksymilian I ponownie zjednoczył wszystkie ziemie Habsburgów pod swoimi rządami. W 1500 r. nabył również pozostałe terytoria Gorycji wokół Lienz i doliny Puster.

Srebrna moneta Tyrolska, 1 talar z 1621

Kiedy cesarz Ferdynand I Habsburg zmarł w 1564 r., przekazał rządy nad Tyrolem i dalszą Austrią swojemu drugiemu synowi arcyksięciu Ferdynandowi II. Oba terytoria przypadły następnie młodszym synom cesarzy Habsburgów: Arcyksięcia Macieja w 1608 roku i Maksymiliana III w 1612 roku. Po śmierci arcyksięcia Zygmunta Franciszka w 1665 r. wszystkie ziemie Habsburgów ponownie znalazły się pod zjednoczonymi rządami cesarza Leopolda I.

Od czasów Marii Teresy z Austrii (1740-1780) Tyrol był zarządzany przez centralny rząd monarchii habsburskiej w Wiedniu we wszystkich najważniejszych sprawach. W 1803 r. ziemie biskupstw Trent i Brixen zostały sekularyzowane i włączone do hrabstwa.

Wojny napoleońskie

Po klęsce Napoleona w 1805 r. Austria została zmuszona do cesji Tyrolu, który został podzielony między Królestwo Bawarii i Królestwo Włoch w pokoju w Pressburgu. Tyrol jako część Bawarii stał się członkiem Konfederacji Renu w 1806 roku. Tyrolczycy powstali przeciwko władzy bawarskiej i trzykrotnie udało im się pokonać wojska bawarskie i francuskie próbujące odbić kraj.

Austria przegrała wojnę Piątej Koalicji przeciwko Francji i otrzymała surowe warunki w traktacie z Schönbrunn w 1809 roku. Gloryfikowany jako bohater narodowy Tyrolu, Andreas Hofer, przywódca powstania, został stracony w 1810 roku w Mantui. Jego siły przegrały czwartą i ostatnią bitwę z siłami francuskimi i bawarskimi. Tyrol pozostawał pod panowaniem Bawarii i napoleońskiego Królestwa Włoch przez kolejne cztery lata.

W 1814 r., na mocy decyzji Kongresu Wiedeńskiego, Tyrol został zjednoczony i zwrócony Austrii. Został zintegrowany z Cesarstwem Austriackim. Począwszy od 1867 r. Tyrol był krajem koronnym Przedlitawii.

Koniec istnienia

Po I wojnie światowej zwycięzcy ustalili zmiany granic. Traktat z Saint-Germain z 1919 r. stanowił, zgodnie z paktem londyńskim z 1915 r., że południowa część austriackiego Tyrolu musi zostać przekazana Królestwu Włoch, w tym terytorium dawnego biskupstwa trydenckiego, w przybliżeniu odpowiadającego współczesnemu Trydentowi, a także południowej części średniowiecznego hrabstwa Tyrolu, dzisiejszej prowincji Południowego Tyrolu. W ten sposób Włochy przejęły kontrolę nad strategicznie ważnym alpejskim działem wodnym na przełęczy Brenner oraz nad południową częścią Tyrolu z jego znaczną niemieckojęzyczną większością. Od 1949 r. obie części tworzą autonomiczny włoski region Trydent-Górna Adyga/Südtirol. Północna część Tyrolu zachowana przez Pierwszą Republikę Austriacką tworzy dziś austriacki kraj związkowy Tyrol z eksklawą Tyrolu Wschodniego.

W 1945 r., po II wojnie światowej, austriackie próby i petycje Południowego Tyrolu o zjednoczenie Południowego Tyrolu z Austrią nie powiodły się. Włochy utrzymały kontrolę. Od 1972 r. Republika Włoska przyznała dalszą autonomię prowincji Trydent-Górna Adyga/Südtirol.

Lista władców

Zobacz: Władcy Tyrolu Kategoria:Kraje koronne Austro-Węgier Kategoria:Tyrol Kategoria:Historia Włoch Kategoria:Historia Austrii Kategoria:Kraje Świętego Cesarstwa Rzymskiego Kategoria:Państwa historyczne w Europie