Wikipedysta:Karolarolka/brudnopis7

Zelda Sayre Fitzgerald

Fotografia wykonana w 1919 roku
Data i miejsce urodzenia	24 lipca 1900 Montgomery
Data i miejsce śmierci	10 marca 1948 Asheville
Zawód, zajęcie	pisarka, poetka, malarka
Partner	F. Scott Fitzgerald

Zelda Sayre Fitzgerald (ur. 24 lipca 1900, zm. 10 marca 1948), urodzona jako Zelda Sayre w Montgomery w stanie Alabama, amerykańska pisarka i żona pisarza F. Scotta Fitzgeralda. Uznawano ją za ikonę lat dwudziestych, mąż nadał jej przydomek „pierwszej amerykańskiej chłopczycy”. Po sukcesie pierwszej powieści męża, Po tej stronie raju (1920), państwo Fitzgeraldowie stali się niezwykle popularni. Nowojorskie gazety okrzyknęły parę symbolem epoki jazzu i szalonych lat dwudziestych: młodzi, bogaci, piękni. Małżeństwo z Fitzgeraldem było złowieszczą, gotycką wersją wyśnionej przez parę bajki o życiu. Fitzgeraldowie zasłynęli jako „złota” para lat dwudziestych, jednak zyskali też złą sławę przez daremne zmagania z szarą rzeczywistością, alkoholizmem, chorobami psychicznymi, niewiernością i rywalizacją na polu literackim. Przyjaciel pary, Ring Lardner, opisał ich małżeństwo następująco: „pan Fitzgerald jest pisarzem, a pani Fitzgerald – pierwowzorem”.

Już od wczesnych lat młodzieńczych Zelda była postacią słynną w swojej okolicy, przyćmiewała inne południowe piękności umiejętnościami baletowymi i popularnością na lokalnych zabawach dla wyższych sfer. Krótko po skończeniu szkoły poznała F. Scotta Fitzgeralda na potańcówce, jednak nie była to miłość od pierwszego wejrzenia. Zelda i jej rodzina nie traktowały niezamożnego Scotta jako poważnego kandydata na męża. Po otwartym wyznaniu miłości ze strony Fitzgeralda delikatny flirt przerodził się w związek na odległość wspierany przez wysyłane co tydzień listy. Zelda jednak nadal widywała się z innymi mężczyznami i nie ukrywała tego przed Fitzgeraldem. Aby zdobyć bezpieczeństwo finansowe i dzięki temu serce Zeldy, Fitzgerald porzucił pisanie artykułów i poświęcił się pracy nad pierwszą książką. 20 marca 1920 roku wydawnictwo Scribner‘s Sons zgodziło się wydać jego powieść Po tej stronie raju. Fitzgerald natychmiast wysłał telegram do ukochanej, która zgodziła się przyjechać do Nowego Jorku i żyć z nim. Para wzięła ślub w Nowym Jorku 3 kwietnia 1920 roku. Pierwsze lata dekady spędzili jako gwiazdy literackiego światka Nowego Jorku. Później przenieśli się do Europy, gdzie odgrywali nową rolę słynnych ekspatriantów „straconego pokolenia”. Scott zdobył uznanie dzięki opowiadaniom i powieści Wielki Gatsby. Para obracała się w towarzystwie takich literackich sław jak Ernest Hemingway. Jednak sukcesy odcisnęły piętno na małżeństwie, które stało się plątaniną zazdrości, urazy i złości. Scott wykorzystał doświadczenia ich związku jako materiał dla swojej powieści, zapożyczając fragmenty z dziennika Zeldy i przypisując je powieściowym bohaterkom. Szukając własnej artystycznej drogi, Zelda pisała artykuły dla magazynów, opowiadania, a w wieku dwudziestu siedmiu lat skupiła wszystkie siły na nowej obsesji – na karierze baletnicy.

Burzliwe małżeństwo, alkoholizm Scotta i jej niestabilność emocjonalna były zapowiedzią przyjęcia Zeldy do szpitala psychiatrycznego Sheppard Pratt w 1930 roku. Zdiagnozowano u niej zaburzenia afektywne dwubiegunowe. W czasie pobytu w szpitalu Zelda napisała powieść z elementami autobiograficznymi Zarezerwuj mi walca, która została opublikowana w 1932 roku. Scott był wściekły, że żona wykorzystała doświadczenia z ich wspólnego życia jako materiał dla powieści, choć sam zrobił to samo w książce Czuła jest noc wydanej w 1934 roku. Obie powieści przedstawiają kontrastujące ze sobą obrazy rozpadającego się małżeństwa pary.

Po powrocie do Ameryki Scott udał się do Hollywood, gdzie próbował sił w scenopisarstwie i rozpoczął związek z dziennikarką filmową Sheilah Graham. W 1936 Zelda została przyjęta do szpitala psychiatrycznego Highland Mental Hospital w Asheville w Karolinie Północnej. Scott zmarł w Hollywood w 1940 roku. Ostatni raz spotkał się z Zeldą półtora roku wcześniej. Ostatnie lata życia Zelda spędziła, pracując nad swoją drugą powieścią, której nigdy nie ukończyła, i malując. W 1948 zmarła w wyniku pożaru, który wybuchł w szpitalu, gdzie była pacjentką. Zainteresowanie życiem państwa Fitzgerald odżyło krótko po jej śmierci. Para była tematem wielu popularnych książek, filmów i badań naukowych. Po życiu jako symbol epoki jazzu, szalonych lat dwudziestych i „straconego pokolenia” Zelda Fitzgerald pośmiertnie otrzymała nową rolę. Po ukazaniu się w 1970 roku popularnej biografii, która przedstawiła ją jako ofiarę apodyktycznego męża, Zelda stała się ikoną ruchu feministycznego. W 1992 roku przyjęto ją do grona kobiet w galerii sław stanu Alabama.

Biografia

Rodzina i dzieciństwo

Nastoletnia Zelda Sayre w kostiumie tanecznym

Zelda Sayre urodziła się w Montgomery w stanie Alabama jako najmłodsza z szóstki dzieci. Matka, Minerva „Minnie” Buckner Machen (ur. 23 listopada 1860, zm. 13 stycznia 1958), nadała córce imię po bohaterach dwóch mało znanych opowiadań: Zelda: A Tale of the Massachusetts Colony (1866) autorstwa Jane Howard i Zelda's Fortune (1874) Roberta Edwarda Francillona. W obu opowiadaniach Zelda jest cyganką. Troskliwość matki sprawiła, że Zelda była rozpuszczonym dzieckiem, jednak jej ojciec Anthony Dickinson Sayre (ur. 29 kwietnia 1858, zm. 17 listopada 1931), sędzia Sądu Najwyższego stanu Alabama i wybitny jurysta, był surowym i zdystansowanym człowiekiem. Rodzina pochodzi od wczesnych osadników z Long Island, którzy przenieśli się do Alabamy przed wojną secesyjną. Już przed narodzinami Zeldy państwo Sayre byli szanowaną rodziną z południa kraju. Jej prawujek, John Tyler Morgan, zasiadał w amerykańskim senacie przez sześć kadencji; dziadek ze strony ojca redagował gazetę w Montgomery, a dziadek ze strony matki Willis Benson Machen przez część kadencji zasiadał w senacie stanu Kentucky. Zelda miała pięcioro rodzeństwa. Byli to: Anthony Dickinson Sayre, Jr. (1894–1933), Marjorie Sayre (żona Minora Williamsona Brinsona, 1886–1960), Rosalind Sayre (żona Newmana Smitha) (1889-1979) i Clothilde Sayre (żona Johna Palmera, 1891–1986).

Zelda Sayre była bardzo żywym dzieckiem. Tańczyła, uczestniczyła w zajęciach baletowych i spędzała dużo czasu na świeżym powietrzu. W 1914 zaczęła uczęszczać do szkoły średniej imienia Sidneya Laniera. Była bystrą uczennicą, ale niezainteresowaną nauką. Kontynuowała lekcje baletu i prowadziła barwne życie towarzyskie, a także piła alkohol, paliła papierosy i spędzała czas sam na sam z chłopcami. Jeden z artykułów prasowych opisujący jej występ taneczny zacytował jej wypowiedź, w której stwierdziła, że obchodzą ją tylko „chłopcy i pływanie”. Starała się zwracać na siebie uwagę innych i odważnie łamała konwenanse, czy to tańcząc charlestona, czy ubierając obcisły kostium kąpielowy w cielistych barwach, aby rozpuścić plotki, że pływała nago. Reputacja jej ojca działała jak siatka bezpieczeństwa i chroniła ją przed społecznym upadkiem. Ówcześnie na południu kraju funkcjonował stereotyp kobiety delikatnej, łagodnej i skorej do pomocy. Wyskoki panny Sayre oburzały jej otoczenie, więc razem z przyjaciółką z dzieciństwa, przyszłą gwiazdką Hollywood Tallulah Bankhead, stały się głównym źródłem plotek w Montgomery. Jej styl życia podsumowuje podpis pod zdjęciem z ukończenia szkoły:

Z pożyczką w kieszeni pieniądz nie gra roli.
Żyjmy chwilą, zmartwienia są dla starych ramoli.

(Why should all life be work, when we all can borrow.

Let's think only of today, and not worry about tomorrow.)

F. Scott Fitzgerald

Portret F. Scotta Fitzgeralda w 1921 roku autorstwa Gordona Bryanta dla magazynu Shadowland

Scott zaczął dzwonić do Zeldy codziennie i przyjeżdżać do Montgomery w swoje dni wolne. Snuł marzenia o sławie i przesłał jej rozdział z książki, nad którą pracował. Był tak oczarowany znajomością, że zmienił wizerunek Rosalindy Connage, bohaterki Po tej stronie raju, aby bardziej przypominała Zeldę. Napisał „wszelka krytyka Rosalindy kończy się na jej urodzie” i powiedział Zeldzie, że „bohaterka rzeczywiście przypomina Cię pod więcej niż czterema względami”. Zelda była kimś więcej niż muzą. Kiedy pokazała mu swój osobisty pamiętnik, Scott wykorzystał niezmienione fragmenty w swojej powieści. Na końcu Po tej stronie raju solilokwium wygłoszone przez główną bohaterkę, Amory Blaine, na cmentarzu jest zaczerpnięte bezpośrednio z pamiętnika Zeldy.

Scott nie był jednym mężczyzną ubiegającym się o względy Zeldy, a konkurencja sprawiała tylko, że pragnął jej jeszcze bardziej. W rejestrze, który skrupulatnie prowadził przez całe życie, siódmego września zapisał, że się zakochał. W końcu i ona odwzajemniła jego uczucie. Autorka biografii Zeldy, Nancy Milford, napisała: „Scott przemówił do tkwiącego w niej, a dotychczas przez nikogo nie zauważonego romantycznego poczucia własnej ważności, pokrewnego uczucia, jakie cechowało również i jego”.

Ich zaloty zostały na krótko przerwane, gdy w październiku Scott został wezwany na północ. Miał zostać wysłany do Francji, ale zamiast tego przydzielono go do Camp Mills na Long Island. W trakcie jego służby podpisano rozejm w Compiègne. Scott powrócił do bazy w pobliżu Montgomery i jeszcze przed końcem grudnia para była nierozłączna. Później pisarz określił ich zachowanie z tego okresu jako „seksualną lekkomyślność”. 14 lutego 1912 roku Scott został zwolniony ze służby wojskowej i wyjechał, aby osiąść w Nowym Jorku.

Często pisali do siebie listy, a na początku 1920 roku Scott wysłał Zeldzie pierścionek swojej matki i para się zaręczyła. Wielu przyjaciół i członków rodziny Zeldy podchodziło ostrożnie do ich związku. Nie pochwalali skłonności Scotta do alkoholu, a episkopalnej rodzinie dziewczyny nie podobało się, że wybranek był katolikiem.

Małżeństwo

We wrześniu Scott ukończył pierwszą powieść, Po tej stronie raju, a manuskrypt wkrótce zaakceptowano do publikacji. Na wieść o przyjęciu powieści autor napisał do wydawcy Maxwella Perkinsa, namawiając go do przyśpieszenia wydania książki: „Tak wiele zależy od jej powodzenia – oczywiście nie wyłączając dziewczyny”. W listopadzie wrócił do Montgomery, chwaląc się sukcesem. Zelda zgodziła się poślubić go zaraz po wydaniu powieści, a on w zamian obiecał jej Nowy Jork „cały mieniący się blaskiem początku świata”. Książka Po tej stronie raju ukazała się 26 marca, Zelda przybyła do Nowego Jorku 30 marca, a 3 kwietnia 1920 roku para wzięła ślub w katedrze św. Patryka w obecności niedużej grupy gości.

Scott i Zelda stali się gwiazdami Nowego Jorku nie tylko dzięki sukcesowi Po tej stronie raju, ale również przez szalony styl życia. Ze względu na nadużywanie alkoholu zostali zmuszeni do opuszczenia hoteli Biltmore i Commodore. Zelda raz wskoczyła do fontanny na Union Square. Innym przykładem ich szczególnego zachowania było pierwsze spotkanie z Dorothy Parker, gdy Zelda i Scott siedzieli na dachu taksówki. Parker powiedziała: „Oboje wyglądali tak, jakby dopiero co wyszli z blasku słońca; ich młodość robiła silne wrażenie. Każdy chciał zawrzeć z nimi znajomość”. Nieodłącznym elementem życia towarzyskiego pary był alkohol. Przed ludźmi starali się utrzymywać pozory, jednak prywatnie stało się to przyczyną gorzkich kłótni. Ku zachwytowi pary, na stronach nowojorskich gazet Zelda i Scott pojawiali się jako ikony młodości i sukcesu – enfants terribles epoki jazzu.

W walentynki roku 1921, gdy Scott pracował nad ukończeniem drugiej powieści zatytułowanej Piękni i przeklęci, Zelda odkryła, że jest w ciąży. W oczekiwaniu na dziecko postanowili przenieść się do domu Scotta w St. Paul w stanie Minnesota. 26 października 1921 roku Zelda urodziła Frances „Scottie” Fitzgerald. Gdy kobieta wybudziła się z narkozy, Scott zanotował jej słowa: „O Boże, Głupku, jestem pijana. Mark Twain. Czyż ona nie jest rozgarnięta – ma czkawkę. Mam nadzieję, że jest piękna i głupia – piękny mały dureń”. Scott wykorzystał wiele z jej słów w swoich powieściach. W Wielkim Gatsbym Daisy Buchanan wypowiada się w podobny sposób na temat swojej córeczki.

Zelda w 1922

Pani Fitzgerald nigdy nie przejawiała zainteresowania prowadzeniem domu. W 1922 państwo Fitzgeraldowie zatrudnili opiekunkę dla swojej córeczki, dwie sprzątaczki i praczkę. Gdy wydawnictwo „Harper & Brothers” zaprosiło Zeldę do uczestnictwa w projekcie Ulubione przepisy sławnych kobiet, kobieta napisała: „Sprawdź, czy jest jakiś kawałek boczku. Jeśli tak, to spytaj kucharza na jakiej patelni go usmażyć. Następnie spytaj, czy są jajka, a jeśli tak, to przekonaj kucharza, aby ugotował dwa «w koszulkach». Radzę nie opiekać, ponieważ można łatwo je spalić. Co do boczku, również nie smażyć na zbyt dużym ogniu, bo będziesz musiała wynieść się z domu na tydzień. Podawać na porcelanowych talerzach, ale złote lub drewniane też mogą być, jeśli takie są pod ręką”.

Na początku 1922 Zelda ponownie zaszła w ciążę. Prawdopodobnie zdecydowała się na aborcję. W marcu Scott zapisał w swoim rejestrze „Zelda i jej aborcjonista”. Nie wiadomo, jaka była opinia Zeldy na temat drugiej ciąży, ale w pierwszej wersji Pięknych i przeklętych, powieści, nad którą pracował Scott, była scena, w której główna kobieca bohaterka, Gloria, wierzy, że jest w ciąży, a Anthony radzi jej, żeby „porozmawiała z pewną kobietą i dowiedziała się jak najlepiej sobie z tym poradzić. Większość załatwia to w ten sposób”. Sugestia Anthony‘ego została usunięta z ostatecznej wersji powieści, przez co na pierwszy plan wyszło zmartwienie Glorii, że dziecko zrujnuje jej figurę, a nie sama decyzja o aborcji.

Pierwsze wydanie Pięknych i przeklętych. Okładka przedstawia głównych bohaterów, Glorię i Anthony‘ego narysowanych, aby przypominali Scotta i Zeldę

Gdy zbliżał się moment wydania Pięknych i przeklętych, Burton Rascoe, świeżo wybrany redaktor działu literackiego dziennika New York Tribune, skontaktował się z Zeldą i zaproponował jej napisanie ostrej recenzji nowej książki Scotta, która zwabiłaby czytelników. W swojej recenzji Zelda umieściła zabawne komentarze na temat wykorzystanego przez męża pamiętnika, jednak wybrane fragmenty artykułu stały się źródłem zawiści:

Każdy musi kupić tę książkę z następujących przyczyn natury estetycznej: po pierwsze, znalazłam śliczną złotą sukienkę za jedyne 300 dolarów w sklepie na 42. Ulicy, co więcej, jeśli wystarczająco ludzi kupi tę książkę, to jest jeszcze platynowy pierścionek z diademem, a i jeśli dość sporo ludzi ją kupi, to mój mąż potrzebuje nowego płaszcza na zimę, chociaż ten, który ma, całkiem dobrze mu służył przez ostatnie trzy lata... Zdaje mi się, że na jednej stronie rozpoznałam fragment z mojego starego pamiętnika, który zaginął w tajemniczych okolicznościach krótko po naszym ślubie, i jeszcze skrawki listów, choć starannie zredagowane, brzmią dość znajomo. Pan Fitzgerald – bo chyba tak pisze się jego nazwisko – uważa, że skłonności do plagiatu wynosi się z domu.

Recenzja ta przyniosła Zeldzie kolejne propozycje z innych magazynów. W czerwcu artykuł Zeldy Fitzgerald zatytułowany Pochwała chłopczycy (Eulogy on the Flapper) wydrukowano w Metropolitan Magazine. Choć na pierwszy rzut oka tematem artykułu był zmierzch epoki „Chłopczyc”, zdaniem autorki biografii Zeldy, Nancy Milford, był to esej „w obronie własnego kodeksu życiowego”. Zelda opisała chłopczycę:

Zrozumiawszy to Chłopczyca ocknęła się z przeddebiutanckiego letargu, podstrzygła włosy i uzbrojona w najładniejszą parę kolczyków, wielki zapas odwagi i różu ruszyła do walki. Flirtowała, bo zabawnie było flirtować, pływała w obcisłym kostiumie kąpielowym, bo miała dobrą figurę [...] Zdawała sobie sprawę, że robi to, co zawsze miała ochotę zrobić. Matki nie pochwalały tego, że ich synowie zabierają Chłopczycę na tańce, na herbatki, na basen, a przede wszystkim, że biorą ją sobie do serca.

Zelda kontynuowała pisanie, sprzedała kilka opowiadań i artykułów. Pomagała mężowi w pisaniu dramatu The Vegetable, ale gdy sztuka nie odniosła sukcesu, państwo Fitzgeraldowie znaleźli się w kłopotach finansowych. Scott napisał w błyskawicznym tempie kilka opowiadań, aby opłacić rachunki, jednak wypalił się i popadł w przygnębienie. W kwietniu 1924 roku para wyjechała do Paryża.

Życie na emigracji

W Paryżu Fitzgeraldowie szybko przenieśli się do Antibes na Riwierze Francuskiej. Gdy Scott był pochłonięty pracą nad powieścią Wielki Gatsby, Zelda zakochała się w czarującym, młodym francuskim pilocie Edouardzie Jozanie. Popołudnia spędzała na plaży, a wieczorami chodziła na tańce z Jozanem. Po sześciu tygodniach Zelda poprosiła o rozwód. Na początku Scott chciał załatwić sprawę bezpośrednio z kochankiem, ale zamiast tego zdecydował się zamknąć Zeldę w domu, dopóki nie odwołała prośby. Jozan nie wiedział, że Zelda poprosiła o rozwód. Jeszcze tego samego roku opuścił Riwierę i państwo Fitzgerald nigdy więcej go nie zobaczyli. Później Jozan wyznał Milford, że romans był tylko wytworem wyobraźni Zeldy: „Ale oni oboje odczuwali potrzebę dramatycznego napięcia, wytwarzali je sami i być może padli ofiarą własnej niezrównoważonej i trochę niezdrowej wyobraźni”. Fitzgerald nawiązał do romansu żony w sierpniowym liście do Ludlowa Fowlera, pisał o zniszczonych marzeniach w Wielkim Gatsbym i straconym zaufaniu do Zeldy. Książka przedstawia udramatyzowane kluczowe aspekty związku Fitzgeraldów, ich zaloty, rozstanie, powrót umożliwiony przez sukces finansowy, romans z Jozanem: „Czuję się staro, tego lata... cały ciężar powieści – starta marzeń, które nadają szczególny kolor tej rzeczywistości, że nie obchodzi cię co jest jawą, a co snem, dopóki są częścią tej magicznej chwały”. Pierwszą wersja Wielkiego Gatsby‘ego powstała w czasie czerwcowego kryzysu z Jozanem w 1924 roku. Maszynopis został wysłany do wydawnictwa Scribners pod koniec października. Fitzgerald zanotował w swoich zapiskach: „Wiem, że we wrześniu 1924 stało się coś, czego nie można już naprawić”.

Lance Adell jako F. Scott Fitzgerald i Lauren Bloom jako Zelda Fitzgerald w Ostatnim Podlotku, dramacie na podstawie życia Zeldy

Po kryzysie w związku państwo Fitzgerald starali się utrzymać pozory przed swoimi przyjaciółmi. We wrześniu Zelda przedawkowała jednak leki nasenne. Para nigdy nie wymieniła ani jednego słowa na temat wypadku, a nawet nie starali się ustalić, czy była to próba samobójcza. Scott wrócił do pisania i w październiku skończył Wielkiego Gatsby'ego. Para chciała uczcić sukces wycieczką do Rzymu i na Capri, ale obydwoje czuli się nieszczęśliwi i mieli kłopoty ze zdrowiem. Po otrzymaniu korekty powieści, Scott miał problemy z wyborem tytułu: Trimalchio w West Egg, tylko Trimalchio lub Gatsby, Gatsby w złotym kapeluszu, lub Kochanek z temperamentem. Zeldzie najbardziej podobała się wersja Wielki Gatsby. Także w trakcie tej wycieczki Zelda, cierpiąca na zapalenie jelita grubego, zaczęła malować.

W kwietniu 1925 w Paryżu Scott spotkał Ernesta Hemingwaya i pomógł mu w rozwoju kariery. Hemingway i Scott Fitzgerald zostali dobrymi przyjaciółmi, ale Zelda i Hemingway pałali do siebie niechęcią od pierwszego spotkania. Nie ukrywała, że uważa go za osobę fałszywą, „pedała z włosami na piersiach” i „fałszywą jak podrobiony czek”. Według niej postawa despotycznego macho, którą prezentował Hemingway, była tylko pozą. Za to Hemingway mówił Scottowi, że Zelda jest wariatką. Scott nie pomagał żonie w ocieplaniu stosunków z przyjacielem, nalegając, aby Zelda opowiedziała Hemingwayowi i jego żonie Hadley o swoim romansie z Jozanem. Koloryzując całą historię, Fitzgeraldowie powiedzieli państwu Hemingway, że romans Zeldy zakończył się samobójstwem Jozana. Jednak to właśnie dzięki Hemingwayowi Fitzgeraldowie mieli okazję poznać wielu przedstawicieli „straconego pokolenia” ze środowiska emigracyjnego: Gertrudę Stein, Alice B. Toklas, Roberta McAlmona i innych.

Jeden z najbardziej poważnych kryzysów małżeńskich nastąpił, gdy Zelda powiedziała Scottowi, że ich życie erotyczne podupadło, ponieważ on jest „pedałem” i prawdopodobnie ma romans z Hemingwayem. Nie istnieją żadne dowody świadczące o homoseksualizmie Scotta, ten jednak zdecydował się skorzystać z usług prostytutki, aby udowodnić swoją męskość. Zelda znalazła prezerwatywy, które mąż zakupił przed spotkaniem. Było to przyczyną poważnej kłótni, która pozostawiła po sobie uczucie bolesnej zazdrości. Później, w trakcie przyjęcia, Zelda rzuciła się z marmurowych schodów, ponieważ mąż pogrążony w rozmowie z Isadorą Duncan, nie zwracał na nią uwagi.

Obsesja i choroba

Choć Scott czerpał inspirację z gwałtownego usposobienia żony, to główną przyczyną konfliktu między małżonkami była nuda i samotność, których doświadczała Zelda, gdy jej mąż zajęty był pisaniem. Często przeszkadzała mu w pracy, jednak oboje przeżywali coraz to większe trudności w latach dwudziestych. Scott stał się poważnie uzależniony od alkoholu, a reakcje Zeldy były coraz bardziej nieprzewidywalne. Żadne z nich nie zrobiło postępu w swoich artystycznych działaniach.

Obserwując rozwój kariery pisarskiej i sukces męża, Zelda miała głęboko skrywane pragnienie odnalezienia swojego własnego talentu. W wieku 27 lat dostała obsesji na punkcie baletu, którym zajmowała się jako mała dziewczynka. W dzieciństwie podziwiano jej umiejętności taneczne. Przyjaciele mieli zróżnicowane opinie co do jej umiejętności, ale można przyznać, że nie była pozbawiona talentu. Scott lekceważył marzenie żony o karierze baletnicy, uważając jej wysiłki za stratę czasu.

Powrót do marzeń o karierze baletowej nastąpił zbyt późno, ale mimo to Zelda obsesyjnie uczestniczyła w ciężkich codziennych treningach (nawet do ośmiu godzin dziennie), czego konsekwencją było zmęczenie fizyczne i psychiczne. We wrześniu 1929 została zaproszona do szkoły baletowej San Carlo Opera Ballet Company w Naples, i choć był to niemalże sukces, którego tak bardzo pragnęła, odmówiła. Podczas gdy większość ludzi utożsamiała Fitzgeraldów z życiem pełnym blichtru, przyjaciele pary zauważyli, że bywanie na modnych przyjęciach miało na oboje destrukcyjny wpływ. Nie byli już mile widziani w towarzystwie.

W kwietniu 1930 roku Zeldę przyjęto do szpitala psychiatrycznego we Francji, gdzie po miesiącach obserwacji, leczenia i konsultacji z czołowym europejskim psychiatrą, Eugenem Bleulerem, zdiagnozowano u niej schizofrenię. Na początku przyjęto ją do szpitala w pobliżu Paryża, ale później przeniesiono do kliniki w Montreux w Szwajcarii. Placówka zajmowała się głównie leczeniem chorób układu pokarmowego. Ze względu na poważne zaburzenia psychiczne pacjentki przeniesiono ją do szpitala psychiatrycznego w Prangins nad Jeziorem Genewskim. Zelda została wypisana we wrześniu 1931 roku i para wróciła do Montgomery, gdzie ojciec kobiety, sędzia Sayre, był umierający. Wśród cierpiących bliskich Scott oświadczył, że wyjeżdża do Hollywood. Teść zmarł już po wyjeździe zięcia, a stan Zeldy znacznie się pogorszył. W lutym 1932 roku wróciła do szpitala psychiatrycznego.

Zarezerwuj mi walca

W 1932 roku, przebywając w klinice Phipps przy szpitalu Johnsa Hopkinsa w Baltimore, Zelda miała przypływ natchnienia. Przez pierwsze sześć tygodni pobytu napisała całą powieść i wysłała ją do wydawcy Scotta, Maxwella Perkinsa.

Po przeczytaniu książki, tydzień po tym jak Zelda wysłała ją do Perkinsa, Scott wpadł w furię. Powieść zawierała elementy autobiograficzne zaczerpnięte z ich małżeństwa. W listach Scott wyrażał swoją złość, że dzieło żony zawiera materiały wzięte z ich życia, które on zamierzał wykorzystać w Czuła jest noc, powieści, nad którą pracował od lat. Książka została wydana w 1934 roku.

Scott zmusił Zeldę do usunięcia fragmentów opisujących ich wspólne doświadczenia, które chciał wykorzystać w swojej powieści. W dobie wielkiego kryzysu w Ameryce wydawnictwo Scribner zgodziło się wydać książkę w nakładzie 3010 egzemplarzy, które trafiły do sprzedaży 7 października 1932 roku.

Nawiązania to małżeństwa Fitzgeraldów były oczywiste. Główna bohaterka powieści Alabama Beggs, która podobnie jak Zelda była córką sędziego z południa kraju, poślubia Davida Knighta, obiecującego malarza, który nagle staje się popularny dzięki swojej twórczości. Prowadzą szalone życie w Connecticut, a później przenoszą się do Francji. Rozczarowana małżeństwem Alabama poświęca się całkowicie baletowi. Choć nikt nie wierzy w jej wielką karierę, bohaterka nie poddaje się i po trzech latach staje się główną tancerką w grupie operowej. Jednak ceną sukcesu Alabamy jest zmęczenie i utrata zdrowia. Powieść kończy się, gdy para wraca do rodzinnych stron na południu kraju, ponieważ ojciec bohaterki jest umierający.

Powieść przedstawia zmagania Alabamy (i Zeldy), aby zerwać z wizerunkiem „aktorki drugiego planu”, zyskać szacunek za własne osiągnięcia i uniezależnić się od męża. Styl Zeldy różnił się stylu Scotta. Język powieści Zarezerwuj mi walca charakteryzuje się dużą ilością kwiecistych zwrotów i skomplikowanych metafor. Powieść odwołuje się do głębokich wrażeń zmysłowych. W 1979 roku literaturoznawca Jacqueline Tavernier-Courbin napisała: „Źródłem sensualizmu jest świadome pragnienie życia Alabmy, jej świadomość własnego ciała, wyrażanie emocji, ale również prostych faktów przez naturalne obrazy, dominująca rola zmysłów, w szczególności dotyku i zapachu, w opisie”.

Niestety książka nie cieszyła się uznaniem wśród krytyków. Powieść sprzedała się jedynie w 1392 egzemplarzach, za które załamana Zelda zarobiła tylko 120 dolarów i 73 centy. Niepowodzenie Zarezerwuj mi walca i złośliwa krytyka Scotta, który zarzucił jej plagiat i nazwał „trzeciorzędną pisarką”, stały się przyczyną załamania Zeldy. Była to jej jedyna wydana powieść.

Ostatnie lata

Od połowy lat trzydziestych Zelda zmagała się z chorobą psychiczną. Część obrazów, które namalowała w trakcie poprzednich wizyt w szpitalach, wystawiono w 1934 roku. Zelda była rozczarowana, że podobnie jak chłodno przyjęta książka, również jej sztuka nie wzbudziła zainteresowania. The New Yorker określił ją jako „Obrazy niemal mitycznej Zeldy Fitzgerald; ze wszelkimi uczuciowymi akcentami czy skojarzeniami, które mogły przetrwać z tak zwanego Wieku Jazzu”. Tygodnik nie zamieścił żadnego konkretnego opisu obrazów. Zelda miała bardzo zmienne nastroje, raz zachowywała się bardzo agresywnie, by potem izolować się od ludzi. W 1936 Scott umieścił żonę w szpitalu Highland w Asheville w Karolinie Północnej. Pełen żalu napisał do przyjaciół:

Zelda twierdzi teraz, że nawiązała bezpośredni kontakt z Chrystusem, Wilhelmem Zdobywcą, Marią Stuart, Apollem. Powtarza cały repertuar dowcipów za szpitala wariatów. […] Kiedy jestem trzeźwy, co noc spłacam w ciemnościach posępną godzinną daninę za to, co istotnie wycierpiała. W dziwny sposób, być może dla Was niepojęty, zawsze była moim dzieckiem (ale nie na odwrót, jak to często w małżeństwie bywa) […]. Byłem jej prawdziwą rzeczywistością, często jedynym łącznikiem, dzięki któremu świat stawał się dla niej namacalny.

Zelda pozostała w szpitalu, a Scott w czerwcu 1937 roku wrócił do pracy w Hollywood, w wytwórni filmowej MGM za tysiąc dolarów tygodniowo. Scott rozpoczął w tajemnicy przed żoną poważny związek z dziennikarką filmową Sheilah Graham. Mimo podniecenia wywołanego romansem Scott był zgorzkniały i wypalony. Kiedy w 1938 roku córkę pary, Scottie, wyrzucono ze szkoły z internatem, pisarz za porażkę wychowawczą obwiniał Zeldę. Chociaż Scottie została później przyjęta do Vassar College, jego uraza do Zeldy była silniejsza niż kiedykolwiek. Milford napisała o nastawieniu Scotta: „Mimo to niewątpliwie żywił do żony namiętną urazę. To ona doprowadziła go do ruiny; przez nią wyczerpał swój talent. […] Zelda podstępnie odarła go z marzenia”.

Po ostrej pijackiej kłótni z Graham w 1938 roku Scott wrócił do Asheville. Grupa ze szpitala Zeldy planowała wycieczkę na Kubę, Zelda jednak nie wzięła w niej udziału. Fitzgeraldowie zdecydowali się pojechać sami. Podróż skończyła się fiaskiem nawet według ich standardów: Scotta pobito, gdy próbował zatrzymać walkę kogutów. Pisarz wrócił do Stanów tak pijany i wyczerpany, że trafił do szpitala. To było ostatnie spotkanie Fitzgeraldów.

Scott wrócił do Hollywoodu i do Graham, a Zelda po raz kolejny trafiła do szpitala. Niemniej jednak w Asheville jej stan się poprawił i po czterech latach pobytu – w 1940 roku – została wypisana. Zbliżała się już do czterdziestki, przyjaciele dawno ją opuścili, a Fitzgeraldowie mieli już mało pieniędzy. Scott był rozgoryczony ciągłymi porażkami i wielkim sukcesem starego przyjaciela Hemingwaya. Prowadzili częstą korespondencję do grudnia 1940 roku, gdy stan zdrowia Scotta gwałtownie się pogorszył. Zmarł 21 grudnia 1940 roku. Zelda nie mogła być obecna na pogrzebie męża w Rockville w stanie Maryland.

Zelda przeczytała niedokończony manuskrypt powieści Ostatni z wielkich, nad którą Scott pracował przed śmiercią. Rozmyślając nad dziedzictwem męża, skontaktowała się z krytykiem literackim Edmundem Wilsonem, który zgodził się zredagować książkę. Według Milford Zelda wierzyła, że dzieło jej zamarłego męża zawiera „amerykański temperament, oparty na wierze w siebie i «woli przetrwania», którego wyrzekli się rówieśnicy Scotta. Scott, jak stanowczo twierdziła, tego nie zrobił. Jego utwory cechuje żywotność i wigor płynące z niezachwianej wiary w siebie”.

Po przeczytaniu Ostatniego z wielkich Zelda rozpoczęła pracę nad swoją kolejną powieścią – To, co cesarskie. Nie była obecna na pogrzebie Scotta ani na ślubie córki. W sierpniu 1943 roku wróciła do szpitala Highland. Resztę życia spędziła, pisząc książkę oraz wychodząc i wracając do szpitala. Jej stan nie uległ już poprawie, a powieści nigdy nie skończyła. W nocy 10 marca 1948 roku wybuchł pożar w szpitalnej kuchni. Zelda była zamknięta w pokoju, oczekując na terapię elektrowstrząsową. Ogień rozprzestrzenił się przez wyciąg pionowy, zajmując kolejno wszystkie piętra. Schody ewakuacyjne wykonane były z drewna i szybko zajęły się ogniem. Dziewięć kobiet, w tym Zelda, poniosło śmierć.

Grób Zeldy i Scotta w Rockville w stanie Maryland

Po śmierci rodziców Scottie napisała: „Sądzę (nie znalazłszy wielu dowodów świadczących przeciw), że jeśli ludzie są normalni, to są w stanie wyjść z nienormalnych sytuacji. Nigdy nie przyjęłam do wiadomości faktu, że alkoholizm mojego ojca mógł doprowadzić ją do szpitala psychiatrycznego. Tak jak nigdy nie uwierzyłam, że ona doprowadziła go do alkoholizmu”.

Fitzgeraldowie zostali pochowani w Rockville w stanie Maryland na Rockville Union Cemetery, z dala od rodzinnego grobowca Scotta. Jednak w 1975 roku Scottie podjęła próbę przeniesienia rodziców do wspólnego grobowca rodzinny Fitzgeraldów na katolickim cmentarzu Najświętszej Maryi Panny, która zakończyła się sukcesem. Na nagrobku wyryto ostatnie zdanie z Wielkiego Gatsby’ego: „Tak oto dążymy naprzód, kierując łodzie pod prąd, który nieustannie znosi nas w przeszłość”.

Dziedzictwo

W chwili śmierci Scott uważał się za nieudacznika. Śmierć Zeldy również nie wywołała większego poruszenia. Krótko po śmierci Fitzgeraldów zainteresowanie ich życiem jednak powróciło. W 1950 roku scenarzysta Budd Schulberg, który znał Scotta z czasów jego pracy w Hollywood, napisał Rozczarowanych (The Disenchanted), sztukę, w której postać inspirowana Scottem Fitzgeraldem jest życiowym nieudacznikiem zmagającym się z alkoholizmem. W 1951 roku Arthur Mizener, profesor z Uniwersytetu Cornella, napisał biografię Fitzgeralda Po dalekiej stronie raju (The Far Side of Paradise), która na nowo rozpaliła zainteresowanie życiem pary w kręgach akademickich. Biografia Mizenera publikowana była w odcinkach w The Atlantic Monthly, a historia tej książki opublikowana została w „Life”, jednym z najbardziej popularnych magazynów w Stanach Zjednoczonych. Scott był postrzegany jako fascynujący przypadek życiowej klęski. Za główną przyczynę jego upadku uznano stan psychiczny Zeldy.

Dramat Rozczarowani wystawiono po raz pierwszy na Broadwayu w 1958 roku. W tym samym roku kochanka Scotta, Sheilah Graham, wydała pamiętnik zatytułowany Ukochany niewierny (Beloved Infidel), przedstawiający ostatnie lata życia pisarza. Ukochany niewierny został bestsellerem, a później na jego podstawie nakręcono film, w którym Gregory Peck wcielił się w postać Scotta, a Deborah Kerr zagrała Graham. Zarówno książka, jak i film przedstawiły Scotta z cieplejszej strony niż wcześniejsze publikacje. W 1970 roku historia małżeństwa Scotta i Zeldy przeżyła renesans. Nancy Milford, absolwentka Uniwersytetu Columbia, wydała wówczas książkę Zelda. Biografia, pierwszą, która skupiała się na życiu Zeldy. Publikację nominowano do nagrody Pulitzera i National Book Award. Przez wiele tygodni utrzymywała się na liście bestsellerów dziennika The New York Times. Książka przedstawiła Zeldę w zupełnie nowym świetle: jako samodzielną artystkę, której talent został zlekceważony przez despotycznego męża. W latach siedemdziesiątych Zelda została ikoną ruchu feministycznego – kobietą, której niedoceniony potencjał stłumiło patriarchalne społeczeństwo.

Zelda była inspiracją dla „Witchy Woman”, piosenki o uwodzicielskiej kusicielce skomponowanej przez Dona Henleya i Berniego Leadona dla zespołu Eagles. Henley znalazł inspirację po przeczytaniu biografii Zeldy, historii muzy i genialnego umysłu stojącego w części za sukcesem F. Scotta Fitzgeralda, dziki, czarujący, hipnotyzujący pierwowzór Podlotka epoki jazzu i szalonych lat dwudziestych uwieczniony w Wielkim Gatsbym jako śmiała i lekkomyślna Daisy Buchanan. Zachowanie Zeldy opisane w „Witchy Woman” nawiązuje do jej imprezowych wyskoków, które miały druzgocący wpływ na jej psychikę: „Doprowadziła siebie do szaleństwa za pomocą srebrnej łyżeczki”. Zdanie to odwołuje się do pobytu Zeldy w szpitalu psychiatrycznym i srebrnej łyżeczki używanej do rozpuszczania kostek cukru z absyntem, napojem alkoholowym popularnym w latach dwudziestych, uzyskiwanym w procesie destylacji piołunu i nazywanym „zieloną wróżką” ze względu na wywoływanie halucynacji u wielu pijących.

W latach osiemdziesiątych Tennessee Williams przeniósł życie pary na deski teatru w sztuce Clothes for a Summer Hotel, napisanej na podstawie książki Milford. Dramat przedstawia karykaturalny obraz Scotta i Zeldy jako symboli kultu młodości epoki jazzu, przedstawicieli „straconego pokolenia” i przestrogi przed ciemną stroną popularności. Legenda Scotta i Zeldy stała się częścią kultury masowej: w 1979 roku Woody Allen wyreżyserował film Manhattan, w którym przyjaciel Allena zwierza mu się, że planuje porzucić żonę dla kochanki (eksdziewczyny postaci granej przez samego reżysera). Allen pyta z niedowierzaniem, czy jego przyjaciel planuje „uciec ze zwyciężczynią Nagrody dojrzałości emocjonalnej imienia Zeldy Fitzgerald”.

Biografka Sally Cline napisała na temat dziedzictwa Zeldy w kulturze masowej: „Ostatnimi czasy mit Zeldy został połączony z innymi ikonami dwudziestego wieku, takimi jak Marilyn Monroe i księżna Diana. Te trzy postaci są sobie bliskie przez bunt wobec konwenansów, głęboką wrażliwość, przeklętą urodę, nieustanne zmagania ku znalezieniu poważnej tożsamości, krótkie tragiczne życie i lekko nieznośny charakter”. W 1989 roku otworzono w Montgomery w stanie Alabama muzeum Scotta i Zeldy Fitzgeraldów. Muzeum znajduje się w domu, który para wynajmowała przez krótki czas od 1931 do 1932 roku. Jest to jedno z niewielu miejsc, gdzie można podziwiać kilka obrazów Zeldy.

Brytyjski musical zatytułowany Piękni i Przeklęci (libretto Kit Hesketh Harvey, muzyka i słowa Les Reed) otworzył sezon 2004 na londyńskim West Endzie. W rolę Zeldy wcieliła się Helena Anker.

W 2005 roku kompozytor Frank Wildhorn i autor tekstów piosenek Jack Murphy po raz pierwszy zaprezentowali swój musical pod tytułem Waiting For The Moon w Marlton w stanie New Jersey. Rolę Zeldy zagrała Lauren Kennedy. Przedstawienie skupiło się głównie na perspektywie Zeldy i zawierało wiele sekwencji tanecznych. Prace nad musicalem, który wystawiono na krótko od 20 do 31 lipca 2005 roku, wciąż trwają w celu przeniesienia go na deski Broadwayu.

Czarujący wizerunek Zeldy zainspirował również Shigeru Miyamoto, który nazwał bohaterkę serii gier komputerowych The Legend of Zelda, księżniczkę Zeldę, imieniem artystki. Miyamoto wyjaśnił: „Imię Zelda nosiła żona sławnego pisarza F. Scotta Fitzgeralda. Była sławną i piękną kobietą pod każdym względem. Spodobał mi się także dźwięk jej imienia, a więc pozwoliłem sobie je wykorzystać i nazwać tak pierwszy tytuł z serii gier o Zeldzie”.

Francuski autor Gilles Leroy napisał fikcyjną autobiografię pod tytułem Alabama Song (2007). Książka zdobyła nagrodę Goncourtów, najważniejszą francuską nagrodę literacką. Pisarz zawsze podkreślał, że jest to powieść, a nie biografia, jednak wsparta dużą liczbą sprawdzonych faktów.

Tom Hiddleston i Alison Pill wcielili się w postacie Scotta i Zeldy Fitzgeraldów w pełnometrażowym filmie w reżyserii Woody‘ego Allena z 2011 roku pod tytułem O północy w Paryżu.

Zelda Road w Montgomery w stanie Alabama została nazwana na pamiątkę Zeldy Fitzgerald.

Nowa ocena krytyków

Po przełomowej biografii Milford badacze i krytycy zaczęli analizować dorobek Zeldy pod nowym kątem. W wydaniu Zarezerwuj mi walca z 1968 roku Matthew Bruccoli, badacz życia F. Scotta Fitzgeralda, napisał: „Zarezerwuj mi walca jest pozycją wartą przeczytania, ponieważ wszystko, co dotyczy kariery F. Scotta Fitzgeralda, jest warte przeczytania. Co więcej, jest to książka napisana przez odważną i utalentowaną kobietę, która utrwaliła się w naszej pamięci głównie przez swoje porażki”. Lektura Zarezerwuj mi walca coraz częściej towarzyszyła czytaniu biografii Milford, dzięki czemu pojawił się nowy sposób interpretacji życia artystki. W 1979 roku Jacqueline Tavernier-Courbin obaliła argumenty Bruccoliego, pisząc: „Zarezerwuj mi walca to poruszająca i fascynująca powieść, która powinna być traktowana jako samodzielne dzieło i czytane na równi z Czuła jest noc. Książka ta nie potrzebuje innego uzasadnienia niż jej względna doskonałość”.

Zarezerwuj mi walca stał się obiektem zainteresowania literaturoznawców, którzy badali różne aspekty dzieła artystki: jak powieść kontrastuje z obrazem małżeństwa przedstawionym przez Scotta w Czuła jest noc; jaka jest pozycja kobiety w konsumpcyjnym stylu życia, który ukształtował się w latach dwudziestych; jak tego typu postawy prowadzą do powstania fałszywego obrazu „chorób psychicznych” u kobiet.

W 1991 roku wydano kolekcję dzieł autorstwa Zeldy Fitzgerald, w której znajduje się także powieść Zarezerwuj mi walca, zredagowana przez Matthew J. Bruccoliego. Krytyk literacki z dziennika New York Times, Michiko Kakutani, napisała: „Ta powieść napisana w zaledwie dwa miesiące jest niesamowita. Pomimo swoich wad jest w stanie oczarować, rozweselić i poruszyć czytelnika. W swojej powieści Zelda Fitzgerald zdoła zawrzeć własne heroiczne zmagania w celu osiągnięcia samodzielnego sukcesu. Co więcej, jako pisarka wyróżniła się czymś, co Edmunda Wilson zauważyła u własnego męża – «talent przemiany języka w byt pełen blasku i niespodzianek»”.

Badacze wciąż spierają się w kwestii, czy Scott i Zelda wzajemnie ograniczali własną kreatywność. Autorka biografii Zeldy, Sally Cline, napisała, że oba obozy „mają tak diametralnie odmienne poglądy jak literackie obozy Plath i Hughesa” – nawiązując do małżeństwa pary poetów, Teda Hughesa i Sylvii Plath.

Obrazy Zeldy również poddano ponownej krytyce i uznano za interesujące w swoisty sposób. Po latach spędzonych na rodzinnym strychu – matka Zeldy zdecydowała się nawet spalić część obrazów córki, ponieważ nie podobały jej się – badacze po raz kolejny ocenili jej prace. Wystawy obrazów Zeldy organizowano w Stanach Zjednoczonych i Europie. Everl Adair, autor recenzji wystawy i kustosz, dostrzegł wpływy Vincenta Van Gogha i Georgii O‘Keeffe w jej malarstwie i podsumował twórczość Zeldy następująco: „przedstawia utalentowaną i wizjonerską kobietę, która wzniosła się ponad wszelkie przeciwności i stworzyła fascynujące dzieła sztuki, inspirujące nas do celebrowania życia, które mogło się wydarzyć”.

Przypisy

• EverlE. Adair EverlE., The Art of Zelda Fitzgerald, „Alabama Heritage”, University of Alabama, 2005 [dostęp 2008-05-26] . Brak numerów stron w czasopiśmie
• Matthew JosephM.J. Bruccoli Matthew JosephM.J., Some Sort of Epic Grandeur: The Life of F. Scott Fitzgerald, wyd. 2nd rev., University of South Carolina Press, 2002, ISBN 1-57003-455-9 . Brak numerów stron w książce
• Jackson R.J.R. Bryer Jackson R.J.R., Cathy W. (eds.)C.W.() Barks Cathy W. (eds.)C.W.(), Dear Scott, Dearest Zelda: The Love Letters of F. Scott and Zelda Fitzgerald, St. Martin's Press, 2002, ISBN 0-312-26875-0 . Brak numerów stron w książce
• SallyS. Cline SallyS., Zelda Fitzgerald: Her Voice in Paradise, Arcade Publishing, 2003, ISBN 1-55970-688-0 . Brak numerów stron w książce
• Kirk (ed.)K.() Curnutt Kirk (ed.)K.(), A Historical Guide to F. Scott Fitzgerald, Oxford University Press, 2004, ISBN 0-19-515302-2 . Brak numerów stron w książce
• Simone WeilS.W. Davis Simone WeilS.W., The Burden of Reflecting': Effort and desire in Zelda Fitzgerald's ''Save Me the Waltz'', „Modern Language Quarterly”, 3 (56), 1995, s. 327–362, DOI: 10.1215/00267929-56-3-327 .
• MichikoM. Kakutani MichikoM., Books of The Times; That Other Fitzgerald Could Turn a Word, Too, „The New York Times”, 1991 [dostęp 2008-05-26] .
• Arnold M.A.M. Ludwig Arnold M.A.M., The Price of Greatness: Resolving the Creativity and Madness Controversy, Guilford Press, 1995, ISBN 978-0-89862-839-5 . Brak numerów stron w książce
• NancyN. Milford NancyN., Zelda: A Biography, Harper & Row, 1970 . Brak numerów stron w książce
• Ruth (ed.)R.() Prigozy Ruth (ed.)R.(), The Cambridge Companion to F. Scott Fitzgerald, Cambridge University Press, 2002, ISBN 0-521-62447-9 . Brak numerów stron w książce
• JacquelineJ. Tavernier-Courbin JacquelineJ., Art as Woman's Response and Search: Zelda Fitzgerald's ''Save Me the Waltz'', „Southern Literary Journal”, 2 (11), 1979, s. 22–42 .
• Mary E.M.E. Wood Mary E.M.E., A Wizard Cultivator: Zelda Fitzgerald's ''Save Me the Waltz'' as Asylum Autobiography, „Tulsa Studies in Women's Literature”, 2 (11), University of Tulsa, 1992, s. 247–264, DOI: 10.2307/464300, JSTOR: 464300 .
• AgnesA. Michaux AgnesA., Zelda, Flammarion, 2006, ISBN 2-08-068777-8 . Brak numerów stron w książce

pl:Zelda Fitzgerald