Przejdź do zawartości

Aneks:Język łaciński - deklinacja III

Z Wikisłownika – wolnego słownika wielojęzycznego

Spis treści aneksu | Język łaciński | hasła w języku łacińskim

Deklinacja III obejmuje rzeczowniki, przymiotniki (w stopniu równym i wyższym) oraz imiesłowy (participium praesentis activi) wszystkich trzech rodzajów, które w Nom. sg. posiadają wiele różnych zakończeń, a w Gen. sg. mają temat nierzadko zmodyfikowany w stosunku do mianownika oraz sufiks -is. Charakterystyczne zakończenia rodzajowe rzeczowników III deklinacji:

  • rodzaj męski: -o, -or, -os, -er, -es (nierównozgłoskowe), -ex
  • rodzaj żeński: -do, -go, -io, -x (liczne wyjątki rodzaju męskiego), -as, -aus, -is (licznie wyjątki rodzaju męskiego), -s (po spółgłosce), -es (równozgłoskowe), -us
  • rodzaj nijaki: -l, -a, -n, -c, -e, -t, -ar, -ur, -us

Należy pamiętać, że istnieją wyjątki względem rodzaju gramatycznego rzeczownika (por. rex, regis m a lex, legis f), dlatego też prócz form podstawowych rzeczownika konieczna jest znajomość jego rodzaju (w słownikach podaje się ją obok tych form).

W deklinacji spółgłoskowej wyróżniamy trzy paradygmaty (inaczej typy):

  • paradygmat (typ) I – spółgłoskowy
  • paradygmat (typ) II – samogłoskowy
  • paradygmat (typ) III – mieszany

Wszystkie typy różnią się zakończeniami kilku przypadków: Abl. sg. i Gen. pl. oraz Nom., Acc. i Voc. pl. rzeczowników rodzaju nijakiego:

I spółgłoskowy II samogłoskowy III mieszany
Abl. sg. -e -i -e
Gen. pl. -um -ium -ium
Nom., Acc. i Voc. pl. neutri -a -ia -a

Wszystkie przypadki (prócz Nom. i V. sg.) tworzy się od tematu, którym jest forma Gen. sg. po odrzuceniu końcówki -is.

Rzeczowniki

[edytuj]

Paradygmat I spółgłoskowy

[edytuj]
Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III}} i {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N}}

W typie spółgłoskowym (zwanym również rzeczownikowym) odmieniają się dwie duże grupy rzeczowników:

  • rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) z tematem na jedną spółgłoskę,
  • tzw. familia cum cane (pol. rodzina z psem).

Pierwszą grupę rozpoznajemy po ilości spółgłosek po odrzuceniu zakończenia Gen. sg. -is, np. miles, militis m (temat milit-) ma przed zakończeniem -is tylko jedną spółgłoskę, więc będzie odmieniał się w paradygmacie I.

Druga grupa to zbiór kilku rzeczowników równozgłoskowych różnych rodzajów:

Odmiana sol, solis m oraz mater, matris f (należy pamiętać o odpowiednich zakończeniach przypadków zależnych):

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus
-
sol, mater
-es
soles, matres
dopełniacz
genetivus
-is
solis, matris
-um
solum, matrum
celownik
dativus
-i
soli, matri
-ibus
solibus, matribus
biernik
accusativus
-em
solem, matrem
-es
soles, matres
(ablatyw)
ablativus
-e
sole, matre
-ibus
solibus, matribus
wołacz
vocativus
-
sol, mater
-es
soles, matres

Paradygmat II samogłoskowy

[edytuj]
Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-sam}}, {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N-sam}}

W typie samogłoskowym (zwanym również przymiotnikowym) wyróżniamy cztery grupy rzeczowników:

  • neutra zakończone w Nom. sg. na -e, -al, -ar
  • zapożyczenia greckie zakończone w Nom. sg. na -asis, -esis, -isis, -osis, -ysis
  • feminina zakończone w Nom. sg. na -is z jednym wyjątkiem masculina
  • rzeczownik vis (nieregularny)

Pierwsza grupa to rzeczowniki rodzaju nijakiego, np. exemplar, exemplaris n.

Druga grupa obejmuje głównie terminologię naukową, np. analysis, analysis f. Te rzeczowniki są zawsze rodzaju żeńskiego. Jako, że są to zapożyczenia greckie, w Acc. sg. mamy oboczną końcówkę -in (rzadziej -im).

Trzecia grupa to liczne nazwy własne, m.in. rzek czy miast, np. Neapolis, Neapolis f. Wśród rzeczowników rodzaju żeńskiego występuje jeden rzeczownik rodzaju męskiego – Tiberis, Tiberis m i również odmienia się w typie samogłoskowym.

Neutra -e, -al, -ar:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus
-
mare, animal, exemplar
-ia
maria, animalia, exemplaria
dopełniacz
genitivus
-is
maris, animalis, exemplaris
-ium
marium, animalium, exemplarium
celownik
dativus
-i
mari, animali, exemplari
-ibus
maribus, animalibus, exemplaribus
biernik
accusativus
-
mare, animal, exemplar
-ia
maria, animalia, exemplaria
(ablatyw)
ablativus
-i
mari, animali, exemplari
-ibus
maribus, animalibus, exemplaribus
wołacz
vocativus
-
mare, animal, exemplar
-ia
maria, animalia, exemplar

Zapożyczenia greckie -asis, -esis, -isis, -osis, -ysis:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus
-
sclerosis, analysis
-es
scleroses, analyses
dopełniacz
genitivus
-is
sclerosis, analysis
-ium
sclerosium, analysium
celownik
dativus
-i
sclerosi, analysi
-ibus
sclerosibus, analysibus
biernik
accusativus
-in
sclerosin, analysin
-es
scleroses, analyses
(ablatyw)
ablativus
-i
sclerosi, analysi
-ibus
sclerosibus, analysibus
wołacz
vocativus
-
sclerosis, analysis
-es
scleroses, analyses

Feminina -is:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus
-
turris
-es
turres
dopełniacz
genitivus
-is
turris
-ium
turrium
celownik
dativus
-i
turri
-ibus
turribus
biernik
accusativus
-im
turrim
-es
turres
(ablatyw)
ablativus
-i
turri
-ibus
turribus
wołacz
vocativus
-
turris
-es
turres

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego zakończone w Nom. sg. na -is mają w Acc. sg. końcówkę -im zamiast -em.

Nieregularny rzeczownik vis (pol. siła) odmienia się w nieco inny sposób – w singularis występuje tylko Nom., Acc. i Abl., natomiast w pluralis formy tworzy się od zmienionego tematu vir-. Odmiana rzeczownika vis f:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus

vis
-es
vires
dopełniacz
genitivus
-ium
virium
celownik
dativus
-ibus
viribus
biernik
accusativus

vim
-es
vires
(ablatyw)
ablativus

vi
-ibus
viribus
wołacz
vocativus
-es
vires

Paradygmat III mieszany

[edytuj]
Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-m}} i {{odmiana-rzeczownik-łaciński-III-N-m}}

W typie mieszanym odmieniają się trzy grupy rzeczowników rodzaju męskiego i żeńskiego:

  • rzeczowniki nierównozgłoskowe (imparisyllaba) z tematem na dwie spółgłoski
  • rzeczowniki równozgłoskowe (parisyllaba) zakończone w Nom. sg. na -is albo -es
  • wyjątki neutra (4 rzeczowniki)

Pierwszą grupę rzeczowników rozpoznajemy podobnie, jak w paradygmacie I – poprzez odrzucenie końcówki Gen. sg. -is od rzeczownika, np. mens, mentis f (temat ment-) posiada przed zakończeniem -is dwie spółgłoski, zatem będzie odmieniał się w typie mieszanym.

W trzeciej grupie rzeczowników występują:

Imparisyllaba z tematem na dwie spółgłoski:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus

mens
-es
mentes
dopełniacz
genetivus
-is
mentis
-ium
mentium
celownik
dativus
-i
menti
-ibus
mentibus
biernik
accusativus
-em
mentem
-es
mentes
(ablatyw)
ablativus
-e
mente
-ibus
mentibus
wołacz
vocativus
-
mens
-es
mentes

Parisyllaba na -is lub -es:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus

civis
-es
cives
dopełniacz
genetivus
-is
civis
-ium
civium
celownik
dativus
-i
civi
-ibus
civibus
biernik
accusativus
-em
civem
-es
cives
(ablatyw)
ablativus
-e
cive
-ibus
civibus
wołacz
vocativus
-
civis
-es
cives

Wyjątki neutra:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
mianownik
nominativus

cor
-a
corda
dopełniacz
genetivus
-is
cordis
-ium
cordium
celownik
dativus
-i
cordi
-ibus
cordibus
biernik
accusativus
-
cor
-a
corda
(ablatyw)
ablativus
-e
corde
-ibus
cordibus
wołacz
vocativus
-
cor
-a
corda

Przymiotniki

[edytuj]
Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-3E}}, {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-2E}}, {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-1E}}

Według III deklinacji odmienia się:

  1. część przymiotników w stopniu równym (o trzech, dwóch lub jednym zakończeniu rodzajowym) w typie samogłoskowym i kilka wyjątków rzeczownikowo – w typie spółgłoskowym,
  2. wszystkie przymiotniki w stopniu wyższym – w typie spółgłoskowym.

Temat przymiotnika uzyskujemy z formy Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego, np. celer, celeris, celere po odcięciu od Gen. sg. dla rodzaju żeńskiego celeris daje temat celer-.

Przymiotniki w stopniu równym

[edytuj]

Zakończenia rodzajowe przymiotników w stopniu równym w typie samogłoskowym

  • przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych -er, -is, -e w Nom. sg.
  • przymiotniki o dwóch zakończeniach rodzajowych -is, -e w Nom. sg., przy czym -is to zakończenia zarówno przymiotników rodzaju męskiego, jak i żeńskiego, a -e to zakończenie przymiotników rodzaju nijakiego
  • przymiotniki o jednym zakończeniu rodzajowym dla wszystkich rodzajów, przy czym występują różne formy Nom. sg., dlatego w słownikach podaje się formę mianownika jak i dopełniacza liczby pojedynczej (Gen. sg. zawsze -is)

Przykłady:

Kilka przymiotników w ramach wyjątku odmienia się rzeczownikowo, a więc według typu spółgłoskowego, są to:

Przymiotniki o trzech zakończeniach rodzajowych -er, -is, -e:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
m f n m f n
mianownik
nominativus
-er
celer
-is
celeris
-e
celere
-es
celeres
-ia
celeria
dopełniacz
genitivus
-is
celeris
-ium
celerium
celownik
dativus
-i
celeri
-ibus
celeribus
biernik
accusativus
-em
celerem
-e
celere
-es
celeres
-ia
celeria
(ablatyw)
ablativus
-i
celeri
-ibus
celeribus
wołacz
vocativus
-er
celer
-is
celeris
-e
celere
-es
celeres
-ia
celeria

Przymiotniki o dwóch zakończeniach rodzajowych -is, -e:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
m, f n m, f n
mianownik
nominativus
-is
brevis
-e
breve
-es
breves
-ia
brevia
dopełniacz
genitivus
-is
brevis
-ium
brevium
celownik
dativus
-i
brevi
-ibus
brevibus
biernik
accusativus
-em
brevem
-e
breve
-es
breves
-ia
brevia
(ablatyw)
ablativus
-i
brevi
-ibus
brevibus
wołacz
vocativus
-is
brevis
-e
breve
-es
breves
-ia
brevia

Przymiotniki o jednym zakończeniu rodzajowym (Nom. sg. różne końcówki, Gen. sg. -is):

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
m, f n m, f n
mianownik
nominativus

felix
-es
felices
-ia
felicia
dopełniacz
genitivus
-is
felicis
-ium
felicium
celownik
dativus
-i
felici
-ibus
felicibus
biernik
accusativus
-em
felicem

felix
-es
felices
-ia
felicia
(ablatyw)
ablativus
-i
felici
-ibus
felicibus
wołacz
vocativus

felix
-es
felices
-ia
felicia

Wyjątki odmieniające się w paradygmacie I spółgłoskowym o jednym zakończeniu rodzajowym (Nom. sg. różne końcówki, Gen. sg. -is):

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
m, f n m, f n
mianownik
nominativus

vetus
-es
veteres
-a
vetera
dopełniacz
genitivus
-is
veteris
-um
veterum
celownik
dativus
-i
veteri
-ibus
veteribus
biernik
accusativus
-em
veterem

vetus
-es
veteres
-a
vetera
(ablatyw)
ablativus
-e
vetere
-ibus
veteribus
wołacz
vocativus

vetus
-es
veteres
-a
vetera

Przymiotniki w stopniu wyższym

[edytuj]
Zob. szablony odmiany używane w hasłach: {{odmiana-przymiotnik-łaciński-III-compar}}

Przykład:

liczba pojedyncza
singularis
liczba mnoga
pluralis
m, f n m, f n
mianownik
nominativus
-or
melior

melius
-es
meliores
-a
meliora
dopełniacz
genitivus
-is
melioris
-um
meliorum
celownik
dativus
-i
meliori
-ibus
melioribus
biernik
accusativus
-em
meliorem

melius
-es
meliores
-a
meliora
(ablatyw)
ablativus
-e
meliore
-ibus
melioribus
wołacz
vocativus
-is
melior

melius
-es
meliores
-a
meliora