Va ô cuntinutu

Svìzzira

Dâ Wikipedia, la nciclupidìa lìbbira.
La bannera svìzzira

La Svìzzira, circa 7.500.000 (nu 2007) abbitanti è nu statu europeu cunfinanti a sud cu l'Italia, a ovest câ Francia, a nord câ Girmania e a est cu l'Austria e lu Liechtenstein è na cunfidirazzioni di 23 cantuna e 3 di chisti divisi nta 6 semicantuna. La capitali è Berna. Àutri cità mpurtanti sunnu Zuricu, capitali cummirciali e sedi dâ bursa, e Ginevra, sedi di diversi organizzazzioni ntirnazziunali.

Storia

La storia dâ Svìzzira accuminza cu l'attu funnaturi. Tri campagnoli di Svittu, Untervald e Uri, secunnu la liggenna chi si tramanna, si ncuntraru ô Grütli, nu spiazzu vicinu ô lacu dî quattru cantuna, lu primu austu 1291. Di st'èbbica è la liggenna di Guglielmu Tell, eroi ca s'appunìa ô putiri latifundista proto-austrìacu.

La storia muderna dâ Svìzzira accuminza mmeci ntô 1848 cu l'aduzzioni dâ custituzzioni muderna e lu mantinimentu dî frunteri di oggi.

Giografìa

La Svìzzira e li sò cantuna.

Siccomu la Svìzzira s'attrova n vallati siparati dî l'Alpi, la pupulazzioni svìzzira parra diversi lingui. Li lingui origginali dâ Svìzzira sunnu lu tudiscu ntê sò varianti switzerdutch, lu francisi, l'italianu, e lu rumanciu. Li 26 cantuna e semicantuna sunnu pi du terzi di lingua tudisca; 5 cantuna, Ginevra, Vaud, Giura e Neuchâtel sunnu di lingua francisa; unu di lingua italiana, lu Ticinu. Nta certi cantuna si pàrranu dui o tri lingui ufficiali, comu ntô cantuni dî Griggiuni, unni si parra lu tudiscu, l'italianu, e lu rumanciu oppuru ntô Vallisi, unni si parra tudiscu e francisi o puru comu ntô cantuni di Friburgu unni la lingua principali è lu francisi cu na pocu di cumuna chi sunnu girmanòfoni; ntô cantuni di Berna la lingua principali è lu tidescu e na pocu di cumuna sunnu francòfuni.

Lista dî cantuna svìzziri

Lu Cirvinu (4478m), sìmmulu di l'Alpi svìzziri, marca puru lu cunfini cu l'Italia.
  • Canton Argovia (AG) (ted. Aargau, fr. Argovie, rum. Argovia)
  • Appenzellu Sternu (AR) (ted. Appenzell-Ausserrhoden, fr. Appenzell-Rhôdes-Extérieur, rum. Appenzell dador)
  • Appenzellu Nternu (AI) (ted. Appenzell-Innerrhoden, fr. Appenzell-Rhôdes-Intérieur, rum. Appenzell dadens)
  • Basilea-Campagna (BL) (tud. Basel-Land, fr. Bâle-Campagne, rum. Basilea-Champagna)
  • Basilea-Cità (BS) (tud. Basel-Stadt, fr. Bâle-Ville, rum. Basilea-Citad)
  • Berna (BE) (tud. Bern, fr. Berne, rum. Berna)
  • Friburgu (FR) (fr. Fribourg, tud. Freiburg, rum. Friburg)
  • Ginevra (GE) (fr. Genève, tud. Genf, rum. Genevra)
  • Giura (JU) (fr. tud. Jura, rum. Giura)
  • Glarona (GL) (tud. Glarus, fr. Glaris, rum. Glaruna)
  • Griggiuni (GR) (tud. Graubünden, fr. Grisons, rum. Grischun)
  • Lucerna (LU) (tud. Luzern, fr. Lucerne, rum. Lucerna)
  • Neuchâtel (NE) (tud. Neuenburg, fr. rum. Neuchâtel)
  • San Gallu (SG) (tud St. Gallen, fr. St-Gall, rum. Son Gagl)
  • Sciaffusa (SH) (tud. Schaffhausen, fr. Schaffouse, rum. Schaffusa)
  • Soletta (SO) (tud. Solothurn, fr. Soleure, rum. Soloturn)
  • Svittu (SZ) (tud. Schwyz, fr. Schwytz, rum. Sviz)
  • Turgovia (TG) (tud. Thurgau, fr. Thurgovie, rum. Turgovia)
  • Ticinu (TI) (tud. fr. rum. Tessin)
  • Obvaldu (OW) (tud. Obwalden, fr. Obwald, rum. Sursilvania)
  • Nidvaldu (NW) (tud. Nidwalden, fr. Nidwald, rum. Sutsilvania)
  • Uri (UR) (tud. fr. rum. Uri)
  • Vallisi (VS) (fr. rum. Valais, tud. Wallis)
  • Vaud (VD) (fr. Vaud, ted. Waadt, rum. Vad)
  • Zugu (ZG) (tud. rum. Zug, fr. Zoug)
  • Zuricu (ZH) (tud. Zürich, fr. Zurich, rum. Turitg)

Pulìtica

Canusciuta pâ sò dimocrazzìa diretta, ca si manifesta ancora oggi câ Landsgemeinde, oggi la Svìzzira è nu statu fidirali. Ogni cantuni havi lu sò cuvernu, e a Berna si trova lu parlamentu fidirali, e lu cuvernu fidirali, ca cunta sempri 7 cunzigghieri fidirali (ministri).

A liveddu nternazziunali la Svìzzira havi aduttatu la niutralità comu duttrina. Grazzi a ssa niutralità havi pututu sviluppari l'econumìa, li banchi, e la ndustria.

Cucina e tradizzioni

Nun si pò parrari dâ Svìzzira senza parrari dî sò furmaggi, l'Emmental, lu Gruviera, lu Vacherin Friburgeois, lu Vacherin Mont D'Or, lu Tilsit, l'Appenzeller e tanti àutri. E senza parrari di la cioccolatta svìzzira, chî sò cioccolatteri, ca si diclina nta na quantitati enormi di marchi e di spicialitati.

Vidi puru

Àutri artìculi supra la Svìzzira