Izvorni kod stranice Sveti Sava

{{drugo značenje|drugu osobu|[[Sava (razvrstavanje)]]}}
{{Verski poglavar
| ime                 = Sava Nemanjić
| slika               = Sava Ljeviska.jpg
| širina_slike        = 200px
| opis_slike          = Freska iz [[Bogorodica Ljeviška|Bogorodice Ljeviške]] u [[Prizren]]u ([[UNESKO]]).
| pravo_ime           = Rastko Nemanjić
| datum_rođenja        = oko  [[1174]].
| mesto_rođenja        = [[Ras]]
| država_rođenja       = 
| datum_smrti         = [[14. januar]] [[1236]].
| mesto_smrti         = [[Trnovo (Bugarska)|Trnovo]]
| država_smrti        = [[Bugarska]]
| sahranjen            = 
| zvanje               = [[Arhiepiskop | Arhiepiskop srpski]]
| godine              = 1219-1233.
| redosled            = 
| prethodnik          = 
| naslednik           = [[Arsenije I]]
}}

'''Sava Nemanjić''' (po rođenju '''Rastko Nemanjić''',<ref>[http://www.znanje.org/i/i26/06iv01/06iv0122/biografija.htm Sveti Sava, arhiepiskop srpski]</ref><ref>[http://www.spcportal.org/index.php?pg=1143&lang=srl Sveti Sava]{{Dead link|date=May 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[1174]].<ref name="EN">'' [[Narodna enciklopedija]], St. Stanojević, Zagreb, 1925.- 1929.''</ref> - [[1236]].) je bio [[raška|raški]] [[plemić]] iz vladarske obitelji [[Nemanjići|Nemanjića]], uticajni [[diplomata]] i prvi srpski [[arhiepiskop]].<ref name="Vasić"/> [[Srpska pravoslavna crkva]] ga slavi kao '''svetog Savu'''.

Bio je najmlađi sin velikog župana [[Stefan Nemanja|Stefana Nemanje]] i brat kraljeva [[Vukan Nemanjić|Vukana]] i [[Stefan Prvovenčani|Stefana]]. Uz podršku [[vaseljenski patrijarh|vaseljenskog patrijarha]] je proglasio [[autokefalnost|samostalnost]] raške crkve od [[Ohridska arhiepiskopija|Ohridske arhiepiskopije]] [[1219]]. godine i postavio temelje današnje [[Srpska pravoslavna crkva|Srpske pravoslavne crkve]]. Od [[rim]]skog [[Papa|Pape]] je isposlovao kraljevsku [[kruna|krunu]] i suverenitet za [[Historija srednjovjekovne Srbije|tadašnju Srbiju]].<ref name="Vasić"/> Nakon krunisanja brata [[Stefan Prvovenčani|Stefana]] [[1221]]. godine, radio je na jačanju crkvene organizacije, [[Pokrštavanje|pokrštavanju]] "[[neznaboštvo|neznabožaca]]" i "[[jeretik]]a" i iskorenjivanju [[Bogumili u srednjovekovnoj Srbiji|raških bogumila]].

Napisao je ili priredio nekoliko dela poglavito namenjenih organizaciji [[Hrišćanska crkva|crkve]]. Najznačajnija su: ''[[Zakonopravilo]]'', ''[[Hilandarski tipik]]'', ''[[Studenički tipik]]'' i ''[[Žitije svetog Simeona]]''. Na Svetoj Gori je, zajedno sa ocem Nemanjom, obnovio manastir [[Hilandar]], a uz njegovo ime pominje se i osnivanje manastira [[Žiča]] u Srbiji.

Dan svetog Save, [[Savindan]], obeležava se [[27. januar]]a po gregorijanskom, odnosno 14. januara po julijanskom kalendaru, kao crkveni praznik, i kao "školska [[slava]]" u [[Srbija|Srbiji]] i [[Republika Srpska|Republici Srpskoj]].

Zbog jakog Savinog kulta, srpsko [[pravoslavlje]] se nekad naziva i [[svetosavlje]].

== Mladost i monaštvo ==

Rastko Nemanjić se rodio [[1174]]. u mjestu [[Ras]], u blizini današnjeg [[Novi Pazar|Novog Pazara]]. Bio je najmlađi sin velikog župana [[Stefan Nemanja|Stefana Nemanje]] i njegove supruge Ane. Pripada uticajnoj vladarskoj lozi [[Nemanjići]], porijeklom iz današnje Hercegovine. Vladali su dugi niz godina manjim prostorom Balkana između [[Jadransko more|Jadranskog mora]] i [[Bosna|Bosne]] na zapadu, današnje [[Albanija|Albanije]] na jugu. Okosnica tadašnje Srbije je današnji [[Sandžak]] ([[Raška]]).

[[1190]]. godine, Savu je sa petnaestak godina otac postavio za [[Zahumlje|humskog]] [[župan]]a, no tu ostaje manje od godinu dana. Hum je bio oduzet Nemanjinom bratu [[Miroslav Zavidović|Miroslavu]].

[[Datoteka:Χελανδαρίου.jpg|thumb|Manastir [[Hilandar]] na [[Atos]]u.]]
Godine [[1191]], kad je imao oko sedamnaest godina (ili oko 22), Rastko je otišao na [[Sveta Gora|Svetu Goru]] (u današnjoj [[Grčka|Grčkoj]]), jedan od najznačajnijih centara istočnopravoslavnog monaštva, gde postaje [[monah]]. [[Hagiografija|Hagiografski]] pisci navode da se najmlađi Nemanjin sin Rastko toliko zaljubio u pravoslavnu veru da je napustio položaj [[princ]]a, pobegao na Svetu Goru i zamonašio se. No, kritička istorija smatra da je Nemanjina odluka da najmlađega sina pošalje na [[Atos]] prvenstveno politički potez, jer je Raški [[župan]] znao da mu država ne može napredovati od [[Županija|županije]] do [[kraljevstvo|kraljevstva]] ako ne postigne [[autokefalnost]] Crkve.<ref name="Килибарда">{{Cite web |title=Новак Килибарда: Црногорци не љубе ланце |url=http://www.in4s.net/index.php/politika/drugi-pisu/2407-crnogorci-ne-ljube-lance |access-date=2012-05-14 |archive-date=2010-12-18 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101218030503/http://in4s.net/index.php/politika/drugi-pisu/2407-crnogorci-ne-ljube-lance |dead-url=yes }}</ref> Na [[Atos]]u, Sava ostaje narednih nekoliko godina.

Savi će se pridružiti i njegov otac Stefan Nemanja, koji je u [[1196]]. godine abdicirao u korist srednjeg sina Stefana. Iako je po tadašnjim opće prihvaćenim evropskim pravilima nasljednik vladar bio najstariji sin [[Stefan Nemanja]] je dao Vukanu na upravljanje Duklju, dok je izabrao drugorođenog sina [[Stefan Prvovenčani|Stefana Prvovenčanog]] za nasljednika srpske krune. Nemanja i Sava su potom oživeli zapusteli [[manastir Hilandar]] [[1198|1198. godine]]:
{{izdvojeni citat|...koji će služiti za primanje ljudi od srpskoga naroda...|Osnivačka hrisovulja manastira Hilandar}}

Car je odredio je da manastir uživa potpunu slobodu. Obnova Hilandara je brzo napredovala i već sredinom godine u njemu je otpočeo monaški život. Stefan Nemanja, u monaštvu [[Sveti Simeon Mirotočivi|Simeon]] umire [[1199]]. godine. Sava je na Atosu radio na učvršćenju Nemanjinog kulta, koji je kanoniziran za sveca već 1200. godine.<ref name="Fajfrić"/>

== Borba Stefana i Vukana za presto ==
{{main|Stefan Nemanjić|Vukan Nemanjić}}
[[Datoteka:Stefan Nemanja.jpg|thumb|Nakon smrti [[Stefan Nemanja|Stefana Nemanje]], dolazi do borbe za vlast između [[Stefan Nemanjić|Stefana]] i [[Vukan Nemanjić|Vukana]].]]
Nakon smrti velikog župana Nemanje, ubrzo dolazi do borbe za vlast između njegovih sinova, Savine braće. Najstariji sin Vukan je uz podršku Ugarske u proleće [[1202]]. godine preuzeto vlast u Raškoj. Emerik dozvoli Vukanu da uzme naziv velikog župana Raške, ali ugarski kralj uze naziv kralja Srbije. Ovaj sukob braće oko prestola naneo je ogromne štete Raškoj i izazvao veliku sablazan.<ref>"Hoću ovde da ispričam mržnju braće, a ustežem se od stida" (Teodosije)</ref> Bugarski car [[Kalojan]], koristeći Emerikovu odsutnost, zauze istočne srpske oblasti [[1203]]. godine. Sa njim se izgleda udružio Stefan u borbi za raški presto protiv starijeg brata [[Vukan Nemanjić|Vukana]].<ref name="Fajfrić2">[http://www.rastko.rs/istorija/loza_nemanjica/fajfric-svloza_2.html Željko Fajfrić: Sveta loza Stefana Nemanje]</ref> Razaranja u građanskom ratu su bila strašna.<ref name="Fajfrić"/>

[[Krstaši]] [[1204]]. godine zauzimaju [[Carigrad]], a Bugari zauzimaju skoro ceo vizantijski zapad, između ostalih i gradove [[Prizren]], [[Skoplje]], [[Ohrid]] i [[Ber]]. Iz tog doba datira Kalojanov upad u Rašku i stvaranje uslova za povratak Stefanov na županski presto. Do [[1205]]. godine, mlađi brat, Stefan, je povratio vlast nad Raškom.<ref name="Fajfrić"/> On šalje Savi pismo, napisano sa mnogo žurbe, da se vrati u Rašku i donese Nemanjine [[mošti]]. Pismo je puno podsećanja na Nemanjinu želju da Stefan vlada, ali da se to zbog Vukanove neposlušnosti nije moglo sprovesti i da je to razlog građanskoga rata. Stefan govori da je rat uglavnom dobio, ali da Vukan još uvek nije savladan te da njegova vlast nikako nije sigurna.<ref name="Fajfrić"/>  
{{izdvojeni citat|Zato te neprestano molim, o prečasni oče naš Savo, poslušaj glas koji ti šaljem iz dubine srca, i ne prezri moljenja mojega, i, skupivši mošti Svetoga i Prečasnoga, učini nam milost, potrudi se i sam donesi prijatna mirisa mošti Svetoga, da se prosveti otačastvo njegovo donosom moštiju njegovih i dolaskom tvojih...<ref name="Fajfrić"/>|[[Stefan Prvovenčani]]}}

Istovremeno, Latini su zauzeli Svetu Goru. Sava se veoma brzo odlučio da posluša Stefana i sa grupom učenika dođe u Srbiju.
{{izdvojeni citat|I ne prezre moljenja njegova, i požurivši se sveljubazno, i skupivši mošti svetoga, i uzevši sobom Hristoljubive muževe i prepodobne, izvanredne svete črnce Svete Gore, na pohvalu i na blagodarenje svetoga, i pošavši na put, počeše putovati sa svetim u svoje otačastvo".<ref name="Fajfrić"/>|[[Domentijan]]}} 
Savin je stav veoma jasan, on Stefana naziva "bogom izabranog" dok Vukana zove "velikim knezom".<ref name="Fajfrić"/> Sava oko [[1206]]. ili [[1207]]. godine stiže u Rašku. Po nekim izvorima, u [[Hvosno|Hvosnu]] je bio svečani doček Savin i svetih moštiju Nemanjinih, a na dočeku su prema Savi bili i Stefan i Vukan. Po drugim biografima (Domentijan i Teodosije) ovome dočeku je bio prisutan samo Stefan, a Vukan nije.<ref name="Fajfrić"/> Smatra se da Sava protivio uticaju koji na Vukana ima [[Rim]].<ref name="Fajfrić"/> Sava je sahranio Nemanjine mošti u Studenici, i popularna verzija glasi da su se Stefan i Vukan, baš tu nad moštima mrtvoga oca, konačno izmirili. [[Vukan Nemanjić]] je ostao da vlada u [[Zeta|Zeti]], a izgleda da je ubrzo nakon toga umro, mada nije nemoguće da je na neki način i uklonjen.<ref name="Fajfrić"/> Njegovo poslednje spominjanje bilo je 12. aprila [[1207]]. godine.

Po povratku u Srbiju, Sava postaje iguman [[manastir Studenica|manastira Studenica]], u kojem je položeno Nemanjino telo.

== Ubistvo sevastokratora Streza ==
{{main|Strez}}
[[File:Demirkapiska klisura vo 1863 03.jpg|thumb|Klisura [[Vardar]]a kod današnje [[Demir Kapija|Demir Kapije]] je bilo [[Strez]]ovo uporište [[Prosek]].]]
[[Strez]] je bio bugarski [[plemić]] iz dinastije Asena, pretendent na bugarski presto, koji je, nakon sukoba sa carem Borilom, kao vazal Savinog brata Stefana zavladao područjem [[Makedonija|Makedonije]]. Međutim, utvrdivši se u nepristupačnoj tvrđavi [[Prosek]] kraj reke [[Vardar]], Strez se miri sa Bugarima, dobija titulu [[sevastokrator]]a, i okreće se protiv svojih sizerena. Ubijen je [[1214]]. godine, prilikom pohoda na Rašku, pod nerazjašnjenim okolnostima, u zaveri u koju je verovatno umešan Sava Nemanjić.

Naime, [[Stefan Nemanjić]] šalje svog brata Savu u Srezov logor pokušavajući da ga ubedi da napusti učešće u pohodu protiv Raške.<ref name="andreev2-183">Андреев (2004), p. 183</ref><ref>Fine, p. 103</ref> Nakon neuspeha [[diplomatija|diplomatije]], arhiepiskop Sava noću napušta logor, a iste noći, sevastokrator Strez je ubijen.<ref name="bakalov(2003)">Бакалов (2003)</ref> Savin hagiograf [[Teodosije (monah)|Teodosije]], koji opisuje Streza najgorim rečima, kao objašnjenje Strezovog ubistva je predložio intervenciju natprirodnih sila (ubio ga [[anđeo]] zbog Savine molitve), ali očigledno Strez je žrtva političkog ubistva, ubijen najverovatnije u zaveri koju je organizovao Sava.<ref name="andreev2-183"/> Historičar John V. A. Fine pretpostavlja da je Sava imao podršku među nekim Strezovim plemićima, koji su se okrenuli protiv njega i organizovali ubistvo, da bi prebegli u Rašku nakon toga.<ref>Fine, pp. 103–104</ref> Prema [[hagiografija|hagiografiji]] Svetog Save, Strez je na samrti rekao da ga je ubio mladić po Savinom naređenju:
{{izdvojeni citat|Neki strašni mladić po zapovesti Savinoj rečena spavanju je na mene napao, i izvadivši mač moj njime probode srce moje<ref name="Fajfrić2"/>|[[Teodosije (monah)|Teodosije]], Žitije svetog Save}}

Postoje tumačenja da je Strez uboden [[otrov]]nom iglom ili [[bodež]]om.<ref>[http://pescanik.net/2011/02/saga-o-svetom-savi-i-andelu-ubici/ Saga o Svetom Savi i Anđelu-ubici]</ref> Profesor [[Vasil Zlatarski]] smatra da je arhiepiskop Sava direktno umešan u smrt sevastokratora.<ref>"История на българската държава презъ средните векове. Томъ III. Второ българско царство. България при Асеневци (1187—1280)" - Васил Н. Златарски, Издателство "Наука и изкуство", София, 1972 г.</ref> Istoričar [[Željko Fajfrić]] takođe smatra da je atentat na Streza "veoma vešto izvedeno uz verovatnu Savinu ulogu".<ref name="Fajfrić2"/>

Iste [[1214]]. godine, epirski vladar [[Mihajlo I Komnin Duka|Mihajlo Anđeo]] je od Stefana osvojio [[Skadar]].<ref name="Rotković"/> Kao Stefanov izaslanik [[Sava Nemanjić]] je pokušao diplomatski da odgovori Mihajla od napada na Rašku, ali nije uspeo. Ubrzo potom jedan sluga je ubio Mihaila Anđela u krevetu [[1215]]. godine (ovo se tumačilo kao čudo svetog Save<ref>[http://www.pakibitija.com/index.php?option=com_content&task=view&id=240&Itemid=94 Симон Монах, преподобни - Стефан Првовенчани, краљ]</ref>), nakon čega je Stefan ponovo zadobio Skadar.<ref name="Rotković">[http://www.montenegrina.net/pages/pages1/istorija/nemanjici/zeta_u_drzavi_nemanjica.htm Dr Radoslav Rotković: ZETA U DRŽAVI NEMANJIĆA (1186 -1356)]</ref>

== Proglašenje autokefalnosti crkve ==
{{main|Žička arhiepiskopija|Istorija Srpske pravoslavne crkve|Zakonopravilo}}
[[Datoteka:Byzantium1204-sr.svg|thumb|Države nastale nakon pada [[Vizantija|Vizantije]].]]
U to vreme crkva u Raškoj nije bila samostalna, već podređena [[Ohridska arhiepiskopija|Ohridskoj arhiepiskopiji]] i imala je samo tri episkopije ([[Ras]], [[Lipljan]] i [[Prizren]]). Sava je iskoristio tadašnje političke prilike i izborio se za autokefalnost srpske crkve.

[[Krstaši]] su bili zauzeli [[Carigrad]], [[Vizantija]] više nije postojala. [[Carigrad]] je postao prijestolnicom [[Latinsko Carstvo|Latinskoga carstva]], a na bizantskom teritoriju nastaju mnoge državice ([[Solunska Kraljevina]], [[Atensko Vojvodstvo]], [[Ahajska Kneževina]]), oslonjene na europski Zapad. Pored njih, postojale su i jače države koje su nastavljale bizantsku tradiciju. Najvažnije su među njima [[Trapezuntsko Carstvo]], [[Epirska Despotovina]] i [[Nikejsko Carstvo]], koje je osnovao bizantski plemić [[Teodor I. Laskaris]]. Vojni uspesi [[Teodor Anđeo|Teodora Anđela]], [[epir]]skog vladara, smetali su Nikeji, koja je pokušala zadržati uticaj u balkanskim državama. Zadržavši tradicionalne bizantske ustanove, i prisustvo [[vaseljenski patrijarh|vaseljenskog patrijarha]], Nikejsko Carstvo se smatralo legitimnim nasljednikom Bizantskoga Carstva.

Iako je dozvolu za osnivanje arhiepiskopije imao tražiti u [[Ohrid]]u<ref name="Konstantin Jireček 1922">Konstantin Jireček, "Istorije Srba", Prva sveska (str. 219), Beograd. 1922.</ref>, Sava Nemanjić, u dogovoru sa Stefanom<ref>Obolenski, 168-169.</ref> odlazi u [[Nikeja|Nikeju]] (navodno sa tovarom zlata<ref name="Килибарда"/><ref name="Rotković"/>) kod vaseljenskog patrijarha [[Manuel I Carigradski|Manojla]], od koga će krajem [[1219]]. isposlovati [[autokefalnost]] srpske crkve i čin [[arhiepiskop]]a. Sava je protivno odredbama [[Kanonsko pravo|kanonskog prava]] odmah posvećen za arhiepiskopa iako nije bio [[episkop]].<ref name="Konstantin Jireček 1922"/> Bio je običan [[monah]] koji je postao arhiepiskop, preskočivši čin [[episkop]]a.<ref name="Килибарда"/> Takođe, Savino [[rukopoloženje]] dovelo je do delikatnog problema u oblasti [[Kanonsko pravo|kanonskog prava]], koje je zabranjivalo je da se određena ličnost preporuči za neku [[Dijeceza|dijecezu]].<ref>Obolenski, 171.</ref> Sava u povratku prevodi Fotijev [[Savin Nomokanon|Nomokanon]] ([[Zakonopravilo]]), zbornik crkvenih i pravnih propisa, sa grčkog na [[staroslovenski jezik]]. U Nomokanonu navodi i popis kanonskih knjiga, kako bi sprečio upotrebu [[slovenski apokrifi|slovenskih apokrifa]].<ref name="Srbi i rukopisno Sveto pismo">[http://kocic.net/bjelajac/srbi_i_rukopisno_sveto_pismo.htm Branko Bjelajac, Srbi i rukopisno Sveto pismo]</ref>

Po povratku, Sava je proterao kanonski postavljenog prizrenskog episkopa potčinjenog Ohridu i na njegovo mesto drugoga postavio.<ref name="Konstantin Jireček 1922"/> [[Žiča]] je određena za središte nove srpske arhiepiskopije. Sava se odmah posvetio njenom organizovanju — osnovao je 8 novih [[episkopija]] (zetsku, hvostansku, humsku, topličku, budimljansku, dabarsku, moravičku) uključujući i [[Žička arhiepiskopija|arhiepiskopiju u Žiči]]. Svi novopostavljeni episkopi dobijaju po jedan prepis Nomokanona. Novoizgrađeni [[manastiri]] su bogato darovani imanjima, njivama, šumama, vinogradima, pašnjacima i voćnjacima.<ref>{{cite web|url=http://www.rastko.org.rs/istorija/loza_nemanjica/fajfric-svloza_2.html |title=Željko Fajfrić: Sveta loza Stefana Nemanje |publisher=Rastko.org.rs |date= |accessdate = 10. 1. 2012.}}</ref> Sava je za episkope postavio svoje učenike, od kojih su neki upravo stigli iz [[Hilandar]]a. Odredio je još jednu grupu učenika čiji je zadatak bio da kao njegovi zastupnici misionare po Raškoj i iskorenjuju „neznaboštvo“.<ref>Д. Оболенски, Шест византијских портрета (Свети Сава), Београд 2004, стр. 175.</ref> Episkopija u Dabru na Limu je postavljena uz bosansku granicu, da suzbija bogumilsko učenje.<ref>[http://www.rastko.org.rs/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/index.html Vladimir Ćorović, Istorija srpskog naroda (Latinsko Carstvo i stvaranje Srpske Kraljevine)]</ref>

Pošto je stekla autokefalnost, crkva u Raškoj je ohrabrivala širenje [[pravoslavlje|pravoslavlja]] i kulta dinastije [[Dinastija Nemanjića|Nemanjić]].<ref name="McDaniel">{{Citation |last=McDaniel  |first=Gordon  |author=Gordon McDaniel |title=Danilovi nastavljači |url=http://www.worldcat.org/title/danilovi-nastavljaci/oclc/243714767&referer=brief_results |accessdate= 23. oktobar 2011 |edition= |series= |volume= |date= |origyear=XIV vek |year=1989 |month= |publisher= Prosveta |location= Beograd |language= |isbn=9788607004423 |oclc= 243714767 |doi= |doi_inactivedate= |bibcode= |id= |page= |pages= |nopp= |at= |chapter= Uvod |chapterurl= http://www.rastko.rs/kosovo/pecarsija/ljudi/danilovi-nastavljaci/uvod_l.html|quote=Odnedavno samostalna, srpska crkva;... ohrabrila je širenje pravoslavnog hrišćanstva i podržavala razvoj kulta dinastije Nemanjića.|laysummary= |laydate= |separator= |postscript= |lastauthoramp= |ref= }}</ref>

== Reakcija Ohridske arhiepiskopije ==
{{main|Ohridska arhiepiskopija|Dimitrije Homatijan}}
[[Image:Archbishopric_of_Ohrid.jpg|thumb|right|[[Ohridska arhiepiskopija]] u 11. veku.]]
[[Srpska crkva]] se jednostrano ocepila od [[Ohridska arhiepiskopija|Ohridske arhiepiskopije]], što je dovelo do sukoba s [[Dimitrije Homatijan|Dimitrijem Homatijanom]], [[Ohridski arhiepiskop|ohridskim arhiepiskopom]].<ref name="ReferenceA">Историја српског народа I, 308-309.</ref> Ohridski arhiepiskop, koji je zbog ovoga izgubio tri [[episkopija|episkopije]], je maja [[1220]]. godine poslao Savi pismo u kome oštro kritikuje njegove postupke, nezakonito sticanje čina arhiepiskopa, ali pre svega ne[[kanon]]sko smenjivanje pravoslavnih [[episkop]]a u [[Prizren]]u i [[Ras]]u. Arhiepiskop Dimitrije optužuje Savu da je izneverio ideale monaškog života jer se »isposnik se pretvori u upravnika i savetnika tamošnjih poslova, u poslanika okolnim vlasnicima«; malo dalje, u sve gnevnijem tonu, on mu zamera da »poče ići na gozbe, poče jahati« i općenito živeti raskošno:
{{izdvojeni citat|I sasvim se pusti u svetske brige i u svetsko slavoljublje, poče ići na gozbe, poče jahati konje odabrane, okićene i opremljene, poče voditi mnogu svitu, poče putovati sa paradom, uz pratnju veliku i različitu.<ref name="Stanojević">[http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%A1%D0%B2%D0%B5%D1%82%D0%B8_%D0%A1%D0%B0%D0%B2%D0%B0_%28%D0%A1._%D0%A1%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%BE%D1%98%D0%B5%D0%B2%D0d%B8%D1%9B%29 Sveti Sava (S. Stanojević)]</ref>|Ohridski arhiepiskop [[Dimitrije Homatijan]] o Savi Nemanjiću}}

Dimitrije piše da se Sava »naturio Srbiji« na nezakonit način, protivno kanonima. On dokazuje da je Sava prvo trebalo da bude [[episkop]], da bi se mogao uzvisiti na rang arhiepiskopa, zaključivši: "i po tome si kanonima protivno postigao dostojanstvo arhijerejsko, i otvoreno si na silu ugazio u oblast tuđu".<ref name="Stanojević"/> Dalje navodi da je Sava surovo postupao sa onima koji nisu sledili novu crkvenu liniju, pa je tako i zakonitog episkopa u [[Prizren]]u »tiranski iz episkopije izbacio«, da bi drugoga, koji mu je po volji, na to mesto postavio.<ref name="Stanojević"/><ref>[http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/97/167/167_23.HTM O sestrama surevnjivim]</ref> Na kraju, arhiepiskop mu nudi priliku da se pokaje, ili će ga [[Izopštenje|izopštiti]] iz zajednice vernih kao prestupnika:
{{izdvojeni citat|Ako li neotstupno budeš ostao pri tvojim drskostima i pri tvojoj jednostranosti, ako li prezreš ovo naše pismo, pogrešićeš protiv kanonskog pravila, kojim ti se pravilno zakonita tvoja vlast obraća, podvrći ćemo te odlučenju od svete i živonačelne Trojice, izključićemo te iz zajednice vernih kao prestupnika svetskih božanskih i kanonskih zapovesti, kao krivca, koji potresa i brka crkveni ustav, koji su još u početku sveti oci uzakonili. A toga radi pod istu će krivicu i odgovornost potpasti i oni, koji s tobom opšte, bili oni u crkvenom ili u svetovnom redu ili činu.<ref name="Stanojević"/> |Ohridski arhiepiskop [[Dimitrije Homatijan]] Savi Nemanjiću}}

== Sabor u Žiči i verski progoni ==
{{main|Sabor u Žiči|Progoni bogumila u Raškoj|Crkva bosanska}}
Između [[1217]]. i [[1220]]. godine, Stefan Nemanjić ili njegov brat Sava su po drugi put od [[rim]]skog [[papa|pape]] tražili kraljevsku krunu, te je [[Honorije III]] poslao je svog legata sa krunom oko [[1220]]. godine.<ref>Pitanje Stefanovog krunisanja izazivalo je mnogo nedoumica u srpskoj istoriografiji. Izveštaji zapadnih i srpskih izvora razlikuju se u bitnim pojedinostima vezanim za krunisanje. Toma, splitski arhiđakon, napominje da je Stefan odmah po Andrijinom odlasku u krstaški pohod 1217. uputio izaslanike u Rim po kraljevsku krunu. Andrea Dandolo, mletački hroničar iz 14. veka, potvrđuje vesti arhiđakona Tome. S druge strane, Domentijan tvrdi da je Sava nakon povratka iz Nikeje (najranije 1220. godine) uputio izaslanike u Rim da traže od pape kraljevsku krunu; papa mu je izašao u susret i Sava je krunisao brata. Teodosije detaljno opisuje samu ceremoniju krunisanja, ali ne pominje odakle je kruna došla. I po njemu Stefana je krunisao Sava. Po svoj prilici srpski izvori nastoje da uvećaju Savinu ulogu u ovim dešavanjima, a Teodosije još nastoji da isključi svaku ulogu Rima i pape.</ref>

[[Datoteka:Žiča Monastery, overview. Near Kraljevo, Serbia.jpg|thumb|[[Manastir Žiča]], sedište [[Žičko-pećka arhiepiskopija|arhiepiskopije]].]]
[[1221]]. godine je održan veliki državno-crkveni sabor u novom [[Manastir Žiča|manastiru Žiča]], podignutom kao sedište nove arhiepiskopije. Na žičkom saboru arhiepiskop Sava Nemanjić [[Papa|Papinom]] krunom kruniše svog brata [[Stefan Nemanjić|Stefana Nemanjića]] za [[kralj]]a, te [[Raška]] postaje [[kraljevina]].

Sava je pred saborom održao [[Beseda o pravoj veri|besedu o pravoj veri]], kojom poučava vlastelu i novoizabrane episkope osnovnim [[dogma]]ma hrišćanske [[Ortodoksija|ortodoksije]]. Sava im je objasnio da su "oci naši" primili hrišćansku veru sa nedostacima, pa je [[Bog]] uzdigao njega na ovaj položaj da "ispuni nedostatke otaca naših".<ref name="Žička beseda"/> On je apelovao na sve da se drže prave vere, koja je utvrđena na [[sedam vaseljenskih sabora]], upozoravajući da su bez toga dobra dela uzaludna: 
{{izdvojeni citat|Jer niti koristi ispravnost života bez prave i prosvećene vere u Boga, niti nas pravo ispovedanje bez dobrih dela može izvesti pred Gospoda, nego treba imati oboje, da savršen bude čovek Božji.<ref name="Žička beseda">[http://www.rastko.rs/bogoslovlje/svsava-zicka_beseda.html Žička beseda Svetoga Save o pravoj veri]</ref>}}

Novi crkveni poglavar je podsetio da "poštujemo časnu ikonu" i "klanjamo se drvetu časnog krsta", a sve jeretike i svaku jeres njihovu proklinjemo.<ref name="Žička beseda"/> Tom prilikom Savin Sinod je prokleo babune, odnosno [[bogumili|bogumile]]:

{{izdvojeni citat|Zli jeretici, trikleti babuni, koji se lažno nazivaju hrišćanima, i koji se rugaju našoj pravoj veri, izostavljajući iz svetih knjiga reči i preokrećući na zloverje, i koji se otkidaju od svete i pravoslavne crkve, i koji se rugaju svetome i časnome krstu, i koji se rugaju svetim ikonama i ne klanjaju im se - da budu prokleti.|Sinod pravoslavne crkve}}

Sinod je takođe prokleo i poglavare [[Crkva bosanska|bosanske crkve]] koja je primala prognane hrišćane iz Raške:

{{izdvojeni citat|I razglasiti svima: [[Djed Rastudije|Rastudije bosanski]] i Radomir i Dražilo i Tolko i Tvrdoš i svi koji se nazivaju hrišćani i hrišćanice a ne klanjaju se svetim ikonama i krstu časnomu, da budu prokleti.|Sinod pravoslavne crkve<ref>Navedeno prema: Miodrag M. Petrović: Pomen bogumila - babuna u zakonopravilu svetoga Save i "Crkva bosanska", Beograd, 1995. godine</ref>}}

Posle sabora Sava je isledovao i pokrštavao one koji nisu prihvatali novouspostavljenu crkvenu [[hijerarhija|hijerarhiju]]: "''A one koji su propovedali jeres zadrža sa sobom kod crkve i nasamo ih tačno ispita. Nekrštenima, uz prethodno proklinjanje jeresi koju imađahu, zapovedi da drže dane oglašene u čuvanju čistote, i tako zapovedaše im da se krste.''"<ref>Teodosije, Žitije svetog Save</ref> Sava i Stefan Nemanjić su [[Plemstvo|plemićima]] nudili mnoge darove i počasti ako prihvate Savinu crkvenu vlast, a onima koji nisu pristajali, sledio je progon:
{{izdvojeni citat|A blagorodne koji su bili u jeresima koje nalažaše, mnogo je molio i učio da se vrate sabornoj apostolskoj crkvi, obećavajući im počasti i darove velike, i koji bi ga poslušao bio je priman od njega s ljubavlju velikom, i primao je od samodršca kralja, brata njegova, mnoge darove. A ko se, ne povinujući se, utvrđivaše u bogomrskim jeresima, ovoga proklevši a velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu.|[[Teodosije Hilandarac|Teodosije]], Žitije svetog Save}}

Nakon sabora je došlo do novih [[progoni bogumila u Raškoj|progona bogumila u Raškoj]] - one koji nisu pristali da se odreknu svoje vere i pređu na pravoslavlje, "''s velikim beščašćem iz cele svoje zemlje izgonjahu''."<ref name="Fajfrić">[http://www.rastko.rs/istorija/loza_nemanjica/index_c.html Željko Fajfrić, Sveta loza Stefana Nemanje]</ref>

== Kralj Radoslav i promena raške politike ==
{{main|Stefan Radoslav|Epirska Despotovina}}
[[Datoteka:Epir1205-1230.png|thumb|[[Epirska Despotovina]] je na vrhuncu moći pod svojim uticajem imala i [[Raška|Rašku]].]]
[[1228]]. godine, nakon smrti Stefana Nemanjića, novi kralj postaje njegov najstariji sin [[Stefan Radoslav|Radoslav Nemanjić]], čime dolazi do promene raške politike prema Ohridskoj arhiepiskopiji. Kralj Radoslav se u vanjskoj politici oslanjao na [[Epirska Despotovina|Epirsku Despotovinu]] i želeo da izgladi odnose sa Ohridskom arhiepiskopijom, koja je bila u [[Teodor Duka|Teodorovoj]] državi. Radoslav se dopisivao sa ohridskim arhiepiskopom u vezi sa nedoumicama oko crkvenih pitanja.<ref>Оболенски, 181.</ref> Neki istoričari smatraju da je Sava napustio Rašku zbog crkvene politike novoga kralja.<ref name="ReferenceA"/><ref name="Mikić">[http://sr.wikisource.org/sr-el/%D0%A1%D1%80%D0%BF%D1%81%D0%BA%D0%B0_%D1%86%D1%80%D0%BA%D0%B2%D0%B0_2 Grigorije Mikić, Od samostalnosti Srpske Crkve do ukidanja Pećke patrijaršije]</ref>

Godine [[1229]]. Sava je krenuo na Istok. Na tom putu je svratio na nikejski, Teodoru neprijateljski, dvor, kod cara [[Jovan III Duka Vatac|Jovana Duke Vataca]].<ref name="Mikić"/> Takođe je putovao [[Palestina|Palestinom]], gde je obišao [[Jerusalim]], [[Vitlejem]] i [[Jordan]]. U zimu 1229/30. je posetio [[Epirska Despotovina|Epirsku Despotovinu]], išao na Svetu goru a potom boravio u [[Solun]]u gde se sastao sa [[Teodor Anđeo|Teodorom Anđelom]]. Savino putovanje na Istok imalo je velikog značaja za razvoj bogosluženja u srpskoj crkvi. Na ovom putu, Sava je proučio [[Jerusalimski tipik]] po kome je organizovan život u [[Mar Saba|manastiru Svetog Save Osvećenog]], a po povratku u zemlju je u bogoslužbenu praksu srpske crkve uneo neke elemente iz ovog tipika.<ref>Оболенски, 183.</ref>

== Svrgavanje Radoslava ==
{{main|Stefan Vladislav|Bitka kod Klokotnice}}
[[Teodor Anđeo]], vladar Epirske Despotovine, Radoslavljev tast i zaštitnik, biva poražen od Bugara [[1230]]. godine u [[Bitka kod Klokotnice|bici kod Klokotnice]]. Iste godine, Sava se vraća u zemlju i ženi [[Vladislav Nemanjić|Vladislava Nemanjića]] kćerkom bugarskog cara [[Ivan Asen I.|Asena]].<ref name="Mikić"/>

Porazom Teodora Duke, kralj Radoslav ostaje bez moćne podrške. [[1233]]. godine raški velikaši dižu bunu i uz [[bugarska|bugarsku]] pomoć svrgavaju Radoslava početkom [[1234]]. godine. Na presto dolazi njegov mlađi brat [[Stefan Vladislav|Vladislav]], oženjen ćerkom bugarskog cara. Sava ga je krunisao za kralja [[1234]]. godine.

== Povlačenje i smrt ==

Sava se povlači sa položaja arhiepiskopa [[1234]]. godine (John Fine njegovu abdikciju smešta u [[1233]]. godinu<ref>John V. A. Fine, ''The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest'' (p. 117), The University of Michigan Press, 2009.</ref>). Za naslednika je postavio svog učenika [[Arsenije I Sremac|Arsenija]]. Potom se uputio na drugo putovanje na [[Istok]].

Ukrcao se u Budvi u proleće 1234. godine i prispeo u luku [[Brindizi]] u južnoj Italiji. Odatle se zaputio u Palestinu gde se u [[Jerusalim]]u sastao sa patrijarhom Atanasijem. Slobodno se dalje kretao po Egiptu gde je vladala [[dinastija Ejubida]]. Sastao se i sa aleksandrijskim patrijarhom, a zatim ga je lično primio [[sultan]] [[Al-Kamil]] koji mu je obezbedio vodiče za obilazak [[Sinaj]]a. Sa Sinaja ponovo odlazi u Jerusalim i preko [[Antiohija|Antiohije]] dolazi u Malu Aziju. U [[Carigrad]]u je primio poziv bugarskog cara Ivana Asena II koji ga je pozvao u posetu. Početkom [[1236]]. stigao je u [[Bugarska|Bugarsku]], gde ga zatiče smrt u bugarskoj prijestonici [[Veliko Trnovo|Velikom Trnovu]]. Prema predanju, nakon učešća u ceremoniji blagosiljanja vode je uhvatio prehladu, koja se razvila u [[Upala pluća|upalu pluća]], od čega je i umro.<ref>{{Cite web |title=ST. SAVA, ARCHBISHOP OF SERBIA |url=http://www.catholicnewsagency.com/saint.php?n=116 |access-date=2012-05-17 |archive-date=2012-01-29 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120129145959/http://www.catholicnewsagency.com/saint.php?n=116 |dead-url=yes }}</ref>

Njegove mošti je u [[manastir Mileševa|manastir Mileševu]] preneo njegov nećak, kralj [[Vladislav Nemanjić|Vladislav]] [[1237]]. godine.

== Djela  ==
[[Image:Savino Zakonopravilo - Ilovichki prepis, 1262.jpg|desno|mini|Savino [[Zakonopravilo]], prepis iz [[1262]].]]
{{main|Zakonopravilo}}
Savin književni rad je namenjen poglavito organizaciji [[manastir]]a. Sava je preveo i priredio vizantijski [[Nomokanon]], radi organizovanja crkvene administracije u Srbiji. Sava je takođe doneo u Srbiju prevode manastirskih pravila sa Svete Gore, da se koriste i prilagode za srpske manastire.<ref name="John V. A p. 119">John V. A. Fine, ''The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest'' (p. 119), The University of Michigan Press, 2009.</ref> Sava je u Rašku doneo i prevode drugih grčkih tekstova (žitija, besedi i slično) sa Svete Gore, gde je boravilo sve više Srba monaha.<ref name="John V. A p. 119"/>

Najznačajnija pisana djela koja se pripisuju svetom Savi su: 
* ''Tipikon'', pravilnik života u manastiru („Karejski tipik“, „Hilandarski tipik“ i „Studenički tipik“)
* ''[[Nomokanon]]'', Savina verzija vizantijskog Nomokanona, zbornika crkvenih i svetovnih pravila
* ''[[Žitije svetog Simeona]]'', hagiografija Savinog oca Stefana Nemanje

Hagiografija Stefana Nemanje se nalazi na početku „[[tipik studenički|Studeničkog tipika]]“, ali je docnije postala samostalno delo. Ostali Savini spisi su: „Služba Svetom Simeonu“, „Poslanica igumanu Spiridonu“, „Ustav za držanje ‘Psaltira’“.

Po oceni [[Milan Kašanin|Milana Kašanina]], „istinskoj književnosti i originalnom stvaralaštvu od onoga što je Sava napisao pripada u svemu stotinak stranica“.<ref>[[Milan Kašanin]], ''Srpska književnost u srednjem veku'', 1975.</ref>

== Kult svetog Save ==
{{main|Savindan|Svetosavlje|Svetosavski nacionalizam}}
[[Image:Sveti Sava in Belgrade.JPG|desno|mini|[[Hram svetog Save]] u Beogradu.]]
Kroz stoljeća je Sava postao [[folklor]]na pojava, junak narodnih priča koji nadmudruje [[đavo|đavla]].<ref name="Vasić"/> [[Mošti]] svetog Save su bile u Mileševi, sve dok ih [[Sinan-paša]] nije [[Spaljivanje moštiju svetog Save|spalio]] u [[Beograd]]u kao kaznu za [[banatski ustanak]] Srba [[1594]]. godine. Posle oslobođenja od Turaka na [[Vračar]]u je podignut [[Hram svetog Save]].

U crkveni kalendar sveti Sava je ušao tek za [[Balkanski ratovi|Balkanskih ratova]] 1912-1913. [[Srpska pravoslavna crkva]] slavi Savu kao sveca [[27. januar]]a po gregorijanskom, odnosno 14. januara po julijanskom kalendaru. Nakon Prvoga svjetskoga rata Sv. Sava postaje školska slava u sklopu stvaranja ‘[[svetosavlje|svetosavlja]]’, nove ideologije desnih krugova u Crkvi i oko nje. Za vrijeme [[SFRJ]] nije se službeno slavio, da bi se u škole vratio 1990. kao neradni dan i školska slava.<ref name="Vasić">[http://pescanik.net/2011/01/slucaj-svetog-save/ Miloš Vasić, Slučaj Svetog Save]</ref>

Svetog Savu danas neki nazivaju utemeljivačem srpske crkve, prosvete, kulture i "celokupne srpske ideje".<ref>[http://www.bogotrazitelj.com/?p=2967 Српске странпутице-европејци, конзервативци,неопагани и екуменисти]{{Dead link|date=October 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> [[Justin Popović]] piše da je Sveti Sava "svojim jevanđelskim djelima postao, i navijek ostao, najmudriji i najveći srpski filozof".<ref>Dr Justin Popović: „''Svetosavlje kao filosofija života''“</ref> On se također smatra utemeljivačem [[obrazovanje|obrazovanja]] i začetnikom srpske srednjovekovne [[književnost]]i.<ref>[http://www.rts.rs/page/stories/sr/story/125/Dru%C5%A1tvo/1034434/Danas+je+Sveti+Sava.html Danas je Sveti Sava]</ref>

Dan Svetog Save, [[Savindan]], obeležava se kao školska [[slava]] u školama u Srbiji i [[Republika Srpska|Republici Srpskoj]]. Sveti Sava je prvi put ustanovljen za školsku slavu odlukom [[Sovjet Knjažestva Srbskog|Sovjeta Knjažestva Srbskog]] 2. januara [[1840]]. godine.<ref>Mile Nedeljković, 1998.</ref> Srpsko [[pravoslavlje]] se, po Svetom Savi, često naziva [[svetosavlje]], kao „[[hrišćanstvo]] srpskog stila“. Termin ''„svetosavlje“'' je nastao [[1930e|tridesetih]] godina 20. vijeka u [[Kraljevina Jugoslavija|Kraljevini Jugoslaviji]].  U današnje vrijeme, prisutno je svođenje svetosavlja na [[desnica|desnu]] političku ideologiju koja se naziva [[svetosavski nacionalizam]].

Smatra se da je [[SPC]] stvaranjem kulta Save htela da ostvari kontinuitet sa državnom idejom monarhije [[Nemanjići|Nemanjića]].<ref>[http://www.republika.co.rs/492-493/20.html Antiratne i mirovne ideje u istoriji Srbije i antiratni pokreti do 2000. godine]</ref>

==Izvori==
{{Izvori|2}}

== Literatura ==
* {{Cite book|ref=harv|last=Sveti Sava|title=Sabrana dela|url=http://www.antologijasrpskeknjizevnosti.rs/ASK_SR_AzbucnikPisaca.aspx|access-date=2019-01-03|archive-date=2018-12-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20181207025958/http://www.antologijasrpskeknjizevnosti.rs/ASK_SR_AzbucnikPisaca.aspx|deadurl=yes}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Domentijan Hilandarac|title= Stara srpska književnost I|url= http://www.digitalna.nb.rs/wb/NBS/Knjige/Srpska_knjizevnost_u_100knjiga/II-153244-001#page/21/mode/1up|year=1970|location=Novi Sad-Beograd}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Teodosije, Žitija|title=Teodosije, Žitija|url=http://www.antologijasrpskeknjizevnosti.rs/ASK_SR_AzbucnikPisaca.aspx|access-date=2019-01-03|archive-date=2018-12-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20181207025958/http://www.antologijasrpskeknjizevnosti.rs/ASK_SR_AzbucnikPisaca.aspx|deadurl=yes}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Stefan Nemanja|title=Osnivačka povelja Hilandara od Stefana Nemanje|url =http://www.hilandar.info/strana.php?strana_id=213}}
* {{Cite book|ref =harv|last =Stojanović|first =Ljubomir|title=Stari srpski rodoslovi i letopisi|url = http://www.scribd.com/document/117874946/Ljubomir-Stojanovic-Stari-srpski-rodoslovi-i-letopisi. |year=1927|location=Sremski Karlovci}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Marković|first=Miodrag|title= Prvo putovanje Svetog Save u Palestinu i njegov značaj za srpsku srednjovekovnu umetnost |location=Beograd|year=2009|url= http://www.academia.edu/3602014/The_first_voyage_of_St._Sava_to_Palestine_and_its_importance_for_Serbian_medieval_art_Belgrade_2009_in_Serbian_with_an_English_summary_}}
* {{Cite book|ref =harv|last=Ćorović|first=Vladimir|title=Istorija srpskog naroda|url=http://www.rastko.rs/rastko-bl/istorija/corovic/istorija/index_l.html}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Obolenski|first=Dimitrije|title= Šest vizantijskih portreta |location= Beograd|year=1991}}
* {{Cite book|ref=harv|last=Bogdanović|first=Dimitrije|chapter=Preobražaj srpske crkve|title=Istorija srpskog naroda|url=http://books.google.com/books?id=EugJAQAAIAAJ|volume=knj. 1|location=Beograd|publisher=Srpska književna zadruga|year=1981|pages=315-327}}
* {{Cite book|ref =harv|last=Logos|first=Aleksandar A.|title=Istorija Srba I|location=Beograd|year=2017|isbn=978-86-85117-37-4|url=https://www.academia.edu/35327198/ISTORIJA_SRBA_I_Beograd_2017.pdf}}

== Povezano ==
* [[Istorija Srpske pravoslavne crkve]]
* [[Hram Svetog Save]]
* [[Svetosavlje]]

== Vanjske veze ==
{{commonscat|Saint Sava}}
* {{sr}} [http://www.istorijskabiblioteka.com/art:sveti-sava Свети Сава - Историјска библиотека]
* {{sr}} [http://www.rastko.rs/knjizevnost/liturgicka/svsava-sabrana/index.html Sveti Sava, Sabrana djela]
* {{sr}} [http://www.rastko.rs/knjizevnost/liturgicka/teodosije-zitije_sv_save.html Teodosije, Žitije Svetog Save] (odlomci)

{{niz|
pre=nema|
spisak=[[Spisak poglavara Srpske pravoslavne crkve|arhiepiskop srpski]]<br>[[1233]]—[[1263]].|
posle=[[Arsenije I Sremac]]
}}

{{Nemanjići}}
{{Poglavari SPC}}

[[Kategorija:Istorija Srbije u srednjem veku]]
[[Kategorija:Pravoslavni svetitelji]]
[[Kategorija:Nemanjići]]
[[Kategorija:Istorija Srpske pravoslavne crkve]]
[[Kategorija:Srpski arhiepiskopi]]
[[Kategorija:Manastir Hilandar]]
[[Kategorija:Ktitori]]