Izvorni kod stranice Velika čistka

'''Velika čistka''' je niz kampanja političke represije i progona koji su se dešavali u [[Sovjetski Savez|Sovjetskom Savezu]] u periodu 1936-1938. Ovu kampanju je zamislio i njome upravljao [[Josif Staljin]].

Počela je čišćenjem [[Komunistička partija Sovjetskog Saveza|Komunističke partije]] i vladinih zvaničnika, represijom seljaka, a nastavljeno sa vođstvom [[Crvena armija|Crvene armije]], i progon nepodobnih lica. Obeležile su je jak policijski nadzor, rasprostranjena paranoja od „diverzanata“, zatvora, i pogubljenja. U ruskoj istoriografiji se period najintenzivnije čistke, 1937-1938, naziva ''Ježovščina'' po [[Nikolaj Ježov|Nikolaju Ježovu]], šefu sovjetske tajne policije, [[NKVD]]. U nekim zapadnim izvorima se ti događaji ponekad nazivaju i '''Veliki teror''' ({{lang-en|Great Terror}}) odnosno prema naslovu knjige ''[[The Great Terror]]'' britanskog istoričara [[Robert Conquest|Roberta Konkvesta]] iz 1968. godine koja je dugo vremena bila njihov najpotpuniji prikaz na Zapadu.

Streljani su mnogi istaknuti pojedinci međunarodnog komunističkog pokreta, a neke partije poput KP Poljske i KP Koreje, bile su raspuštene.<ref name="obračun">[http://hrcak.srce.hr/index.php?show=clanak&id_clanak_jezik=87118 Staljinski obračun s jugoslavenskim partijskim vodstvom u SSSR-u]</ref> Staljinističke čistke su posebno teško pogodile [[Komunistička partija Jugoslavije|Komunističku partiju Jugoslavije]]. Poubijan je skoro sav stari partijski kadar KPJ.<ref name="Pavlović"/> Streljano je 5 generalnih sekretara KPJ, tri sekretara SKOJ-a, i veliki broj članova CK i Politbiroa.

== Čistke ==
{{main|Moskovski procesi}}
{{multiple image
| align     = right
| direction = vertical
| width     = 250
| image1    =
| caption1  = Na ovoj poznatoj slici nalaze se Vorošilov, Molotov, Staljin i [[Nikolaj Ježov]].
| image2    =
| caption2  = Na drugoj fotografiji, Ježov je nakon čistke jednostavno izbrisan. 
}}

Početak Velike čistke se obično vezuje uz leto i jesen 1936. kada je održano prvo od tzv. [[moskovski procesi|moskovskih suđenja]], odnosno spektakularnih sudskih procesa na kojima su nekadašnji rukovodioci Partije i vođe [[Oktobarska revolucija|Oktobarske revolucije]] proglašeni krivima za zaveru sa ciljem uništenja sovjetske države. Posle tog suđenja je reorganizovan sovjetski represivni aparat, a NKVD-u date gotovo neograničene ovlasti, koje je koristio kako bi se obračunao sa širokom mrežom "[[neprijatelj naroda|neprijatelja naroda]]" koja je uključivala niže rukovodioce Partije, državne službenike, NKVD, Crvenu armiju, potencijalno subverzivne društvene grupe i etničke manjine, a na kraju najšire slojeve stanovništva. Čistka se vršila i izvan sovjetskih granica, odnosno na teritorijama pod posrednom sovjetskom kontrolom kao što su [[NR Mongolija]], [[Republika Tanu-Tuva]], pro-sovjetski [[Xinjiang]] i [[Druga španska republika|republikanska]] Španija za vreme [[španski građanski rat|građanskog rata]]. Njen završetak se tradicionalno smešta na kraj 1938. godine kada je novi šef NKVD postao [[Lavrentij Berija]] pod čijim je vodstvom kampanja represije delimično ublažena, mada se u određenim oblicima nastavila sve do Staljinove smrti 1953.

Broj žrtava Velike čistke je predmet spora među istoričarima s obzirom na različite kriterije i odnos prema zvaničnim podacima iz sovjetskih arhiva, ali se obično smešta između 700.000 i 2,5 miliona pogubljenih, dok je broj osuđenih, od kojih su mnogi proveli decenije u udaljenim [[gulag|gulazima]] daleko veći. Ona je takođe imala posredne, ali dalekosežne posledice po istoriju Sovjetskog Saveza; njena masovnost i stihijnost je izazvala haos u sovjetskom društvu, a zbog kadrovskog slabljenja Crvene armije pred sam početak [[drugi svjetski rat|drugog svetskog rata]], čak dovela u pitanje sam opstanak sovjetske države. Iako su priroda i razmere tih događaja tek postepeno postale poznate, Velika čistka je u značajnoj meri kompromitovala ne samo Sovjetski Savez nego i [[komunizam|komunističku]] ideologiju u međunarodnoj javnosti, uključujući i neke istaknute komuniste koji su posle nje postali zagriženi [[antikomunizam|antikomunisti]]. I Staljinov nekadašnji bliski suradnik, [[Grigorij Ordžonikidze]], protivio se čistki te je izvršio samoubojstvo 1937. Od Velike čistke se na kraju morala ograditi i sama sovjetska Partija, koja je nakon svog XX kongresa 1956. pod započela proces [[destaljinizacija|destaljinizacije]], koji je uključivao [[sudska rehabilitacija|rehabilitaciju]] žrtava.

== Sovjetski komunisti žrtve čistki ==

Od 139 članova i kandidata za članove Centralnog komiteta [[SKP(b)]], biranih [[1934]]. godine na Sedamnaestom kongresu SKP(b), 98 osoba, odnosno 70%, bilo je uhapšeno i streljano, i to samo za dvije godine. Od 1.966 delegata tog istog kongresa, 1.108 bilo je uhapšeno zbog navodnih »zločina protiv revolucije«. Većina delegata, odnosno čak njih 80% bili su članovi Partije još od prije [[oktobarska revolucija|oktobarske revolucije]] i ruskog građanskog rata.<ref>Petar Požar, Jugosloveni žrtve staljinskih čistki (str. 11), Beograd, 1989.</ref>

== Jugosloveni žrtve staljinskih čistki ==
{{main|Jugosloveni žrtve staljinskih čistki}}
[[Datoteka:Filip Filipovic.jpg|minijatura|185px|Filip Filipović, ubijeni osnivač i prvi sekretar KPJ.]]
[[Datoteka:Milan Gorkic.jpg|minijatura|185px|[[Milan Gorkić]], generalni sekretar CK KPJ, Titov prethodnik i jedna od brojnih žrtava Staljinovih čistki.]]

Prema knjizi koju je objavio jugoslovenski komunista [[Živojin Pavlović (novinar)|Živojin Pavlović]] "''Bilans sovjetskih termidora''", u velikim čistkama je ubijeno i oko 600 jugoslovenskih komunista.<ref name="Pavlović">[http://www.rastko.rs/rastko-ru/delo/12909 Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora]</ref> Procene idu do 700 nestalih članova KPJ,<ref name="automatski generisano1">{{Cite web |title=Cinkanjem i preko leševa do šefa KPJ |url=http://www.jutarnji.hr/cinkanjem-i-preko-leseva-do-sefa-kpj/282768/ |access-date=2014-07-04 |archivedate=2013-09-30 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130930185041/http://www.jutarnji.hr/cinkanjem-i-preko-leseva-do-sefa-kpj/282768 |deadurl=yes }}</ref> među kojima gotovo celokupno dotadašnje vođstvo. Neki od ubijenih su:

* [[Filip Filipović]] (1879-1938), osnivač i prvi sekretar KPJ, član IK Kominterne. 
* [[Sima Marković]] (1888-1939), jedan od osnivača i višestruki sekretar CK KPJ. 
* [[Đuro Cvijić]], (1896-1939), bivši generalni sekretar CK KPJ
* [[Jovan Mališić]] (1902- 1939), bivši sekretar CK KPJ, profesor filozofije, španjolski borac 
* [[Antun Mavrak]], urednik Borbe, bivši sekretar CK KPJ (1931), sekretar PK KP-a za Hrvatsku.
* [[Milan Gorkić]] (1904-1939), aktuelni generalni sekretar CK KPJ (1932-1937), sekretar IK Kominterne.
* [[Petko Miletić]] (1897-1939/1943?), vodeći jugoslavenski komunist, sekretar PK KPJ za Srbiju, konkurent Titu za mjesto sekretara CK KPJ 
* [[Kamilo Horvatin]] (1896-1938), član CK KPJ i urednik Borbe
* [[Ivan Gržetić-Flajšer]] (1896- 1937), član CK KPJ, predstavnik KPJ u Kominterni. 
* [[Kosta Novaković]]
* [[Stjepan Cvijić]]
* [[Akif Šeremet]]
* [[Simo Miljuš]] 
* [[Grgur Vujović]], šef tehničkog odseka Odseka za međunarodne veze u Kominterni
* [[Vladimir Ćopić]], predstavnik KPJ u Kominterni i učesnik Španskog građanskog rata.
* [[Radomir Vujović]]
* [[Vojislav Vujović]]

[[Živojin Pavlović (novinar)|Živojin Pavlović]], jugoslovenski komunista i savremenik dešavanja, opisuje atmosferu koja je vladala u to vreme. On piše da su razni provokatori i istinski špijuni, našli pogodan teren da se u novoj situaciji svete ili popnu u birokratskoj staljinskoj hijerarhiji.<ref name="Pavlović"/> Tragična situacija je naročito pogodila Jugoslovensku partiju, gde su "slične individue odigrale svoje nedostojne uloge provokatora i doprineli da se otera skoro sve partijsko vođstvo u smrt ili u Sibir".<ref name="Pavlović"/> On navodi da je nakon likvidacije vođstva KPJ u Moskvi, počela je staljinska hajka protiv Jugoslovenskih komunista u Parizu, a potom i u Jugoslaviji, koji su optuživani kao „gorkićevci“, „markovićevci“, „cvijićevci“ itd.<ref name="Pavlović" />

U staljinističkim čistkama stradali su svi generalni sekretari KPJ do Tita.<ref name="Simić"/>

Postoji teorija da je [[Josip Broz]] cinkario svoje partijske drugove [[NKVD]]-u da su trockisti, frakcionaši i sl, kako bi preuzeo vodstvo u KPJ.<ref name="automatski generisano1" /> Titova negativna karakteristika za neke od njih je bila svojevrsna presuda.<ref name="Simić"/> U maju [[1937]]. Tito je formirao u zemlji privremeno rukovodstvo, likvidirao "žarišta frakcionaštva" među komunistima u emigraciji i na robiji, i po dolasku u Moskvu u jesen [[1938]]. uspeo da priznaju njegovo novo rukovodstvo.<ref>[http://komunist.free.fr/istorija/ist_04.html Istorija SKJ (4)]</ref> Uz Tita su bili [[Milovan Đilas]], [[Josip Kraš]], [[Edvard Kardelj]], [[Franc Leskošek]] i [[Ivo Lola Ribar]].<ref name="Simić"/> Kad je u ožujku [[1939]]. Tito isključio Markovića i Miljuša iz KPJ, čim je javio Kominterni da je to učinio, oni su strijeljani [[19. travnja]] 1939. Toga dana strijeljani su Sima Marković, Simo Miljuš, Kosta Novaković i drugi istaknuti članovi KPJ - Vladimir Ćopić, [[Akif Šeremet]], Jovan Mališić, Radomir Vujović.<ref name="Simić">{{Cite web |title=Tito je na vrh KPJ došao cinkanjem |url=http://www.nacional.hr/clanak/29402/tito-je-na-vrh-kpj-dosao-cinkanjem |access-date=2014-07-05 |archive-date=2013-10-08 |archive-url=https://archive.today/20131008122149/http://www.nacional.hr/clanak/29402/tito-je-na-vrh-kpj-dosao-cinkanjem |dead-url=yes }}</ref>

Jedna od žrtava čistki je bio i [[Karlo Štajner]], jugoslovenski komunist austrijskog porekla je 1937. lažno optužen i osuđen na višegodišnju robiju te je sledeće nepune dve decenije proveo u [[gulag|gulazima]]. Godine 1956. je služebno rehabilitovan te mu je dozvoljeno da se vrati u Jugoslaviju gde je godine 1972. izdao knjigu ''[[7000 dana u Sibiru]]'' u kojoj opisuje svoja iskustva, a koja je postala bestseler.

== Prve kritike ==

Živojin Pavlović je bio jugoslovenski [[komunista]] i [[novinar]] koji je među prvima pisao o staljinističkim čistkama u Sovjetskom Savezu. On je 1940. godine u [[Beograd]]u objavio knjigu "''Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora''", u sopstvenom izdanju. Knjiga govori o [[Staljin]]ovim čistkama krajem 1930-ih godina u [[SSSR]]-u, u kojima su nestali mnogi njegovi prijatelji, kao što je generalni sekretar KPJ [[Milan Gorkić]].

{{izdvojeni citat|Kada smo prinuđeni da konstatujemo da komunisti imaju mnogo više prava u jednoj „truloj“ buržoaskoj demokratiji nego komunisti u „sovjetskoj demokratiji“, koja ih uništava na desetine hiljada, onda zbilja ima nešto trulo u tom režimu... Mi smo se rugali zemljama koje su spaljivale marksističku, jevrejsku i demokratsku literaturu, dok danas nema ni u jednoj ruskoj biblioteci dela Trockog, Buharina, Zinovjeva, Bezimenskog, Pasternaka, Koljcova i drugih, koja su svakako spaljena.|Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora (1940)}}

{{izdvojeni citat|Mi iz baze, imali smo pred očima partijske statute i partiju koja je isključivo nadležna da primenjuje kazne nad svojim članovima ali samo u okviru tih statuta. Najveća je kazna isključenje, protiv koga smo imali prava da se žalimo partijskom kongresu, pa čak i Kominterni. Međutim, videćemo, kako su naši partijski predstavnici u Moskvi i ugledni partijci streljani od strane GPU-a...|Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora (1940)}}

Kovanica „sovjetski termidor“ ukazuje na terminološku povezanost sa [[Francuska revolucija|Francuskom revolucijom]], i [[Kontrarevolucija|kontrarevolucionarni]] preokret koji se odigrao pod Staljinom.<ref name="Intervju">[http://www.rastko.rs/rastko-ru/delo/12910 Добрица Гајић разговара са Слободаном Гавриловићем]</ref> Knjiga je odmah zabranjena i još u štampariji zaplenjena, a Pavlović je uspeo izvući desetak primeraka.<ref name="audioifotoarhiv.com">[http://www.audioifotoarhiv.com/gosti%20sajta/SlobodanGavrilovic.html Slobodan Gavrilović, Bilans sovjetskog termidora]</ref> U "Komunistu", organu [[KPJ]], knjiga je dočekana na nož nepotpisanog kritičara kao "''zbirka provokacija i kleveta protiv naše Partije, [[Kominterna|KI]] i [[SKP(b)]], Sovjetske vlade i druga [[Staljin]]a''". Godinama kasnije je [[Milovan Đilas]] priznao da je upravo on napisao citiranu kritiku.<ref name="Uskoković">[http://www.yurope.com/zines/republika/arhiva/2001/274-275/274-275_24.htm Povodom objavljivanja knjige o Zivojinu Pavlovicu]</ref> Naredne godine, Pavlovića su tokom kratkotrajnog postojanja [[Užička republika|Užičke republike]] [[1941]]. godine streljali [[partizani]].<ref name="Uskoković"/><ref>[http://www.danas.rs/danasrs/kolumnisti/cetrnaesti_kilometar.1083.html?news_id=229352 Četrnaesti kilometar]</ref> Tek 60 godina kasnije jedini sačuvani primerak Pavlovićeve knjige je pronađen i objavljen.<ref name="audioifotoarhiv.com"/>

== Tumačenja ==
[[File:17th Congress AUCP-4.jpg|thumb|Staljin na 17. kongresu KPSS.]]

Zvanična opravdanja kremaljskih diktatora svode se, uglavnom, na jedno: svi streljani ili pohapšeni su „špijuni“ ili „izdajnici“ i „trockisti“. Pavlović smatra da je pravi razlog ovom nezapamćenom krvavljenju tvoraca ruske revolucije, definitivno i otvoreno zavođenje lične diktature Staljinove, što je bilo moguće samo likvidacijom starih boljševika, koji nisu ni po koju cenu hteli da se odreknu prvobitnih principa boljševizma – demokratije u partiji i državi i prava kritike.<ref name="Pavlović"/> Jer čitav rad Staljinov od smrti Lenjina se svodio na postepeno odstranjivanje sa funkcija u partiji i državi najbližih i najboljih Lenjinovih saradnika u cilju prigrabljivanja sveukupne vlasti u svoje ruke.<ref name="Pavlović"/>

== Reference ==
{{reflist|2}}

== Vidi još ==
* [[Crveni teror (Rusija)]], ranija [[strahovlada]] zavedena od strane boljševika u vrijeme [[ruski građanski rat|ruskog građanskog rata]] (1918 - 1922)
* [[Moskovski procesi|Moskovska suđenja]]
* [[KPJ tokom Velike čistke]]

== Vanjske veze ==
* [http://www.rastko.rs/rastko-ru/delo/12909 Živojin Pavlović, Bilans sovjetskog termidora: Prikaz i otkrića o delatnosti i organizaciji Staljinskog terora]
* [http://www.jutarnji.hr/cinkanjem-i-preko-leseva-do-sefa-kpj/282768/ Cinkanjem i preko leševa do šefa KPJ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130930185041/http://www.jutarnji.hr/cinkanjem-i-preko-leseva-do-sefa-kpj/282768 |date=2013-09-30 }}

[[Kategorija:Čistke]]
[[Kategorija:Komunizam]]
[[Kategorija:SSSR]]
[[Kategorija:Zločini]]