Kotorski statut

Grad Kotor, čuva jedan od najznačajnijih pravnih spomenika srednjevekovne srpske države.Ovaj Statut, jedan je od dva statuta koji čuva današnja država Crna Gora; pored ovog, sačuvan je statut koji je nekada koristio grad Budva, dok se za statutima Ulcinja i Bara, za čije se postojanje znalo, gubi trag.Ovaj pravni dokument nastao je pod uticajem mletačkog prava i kao takav sličan je statutima susednih gradova, naročito onom koji je imao Dubrovnik.Najstarija odredba kotorskog statuta potiče iz 1301.godine, mada treba imati u vidu da u kodifikaciju koja je štampana 1616. godine nisu ušle neke ranije odluke. Ovaj pravni dokument sadrži specifične pravne norme i kao takav nije sličan pravnim izvorima koji su koristili drugi srpski gradovi u unutrašnjosti ili oni osvojeni od Vizantije.

Nastanak i prve kodifikacije

Ovaj Statut nastao je u epohi prelaza protokomunalnog društva u uređenu komunu.Sačuvano izdanje ovog statuta, štampanog u Italiji, (Venecija) 1616. godine, kao svojevrsna hronika samog grada, ipak nije obuhvatio njegovo celokupno pravno nasleđe.U njemu nisu našle mesta pojedine važne odluke koje su donesene još krajem 12. veka dok su prve statutirane odluke potiču iz 1301. godine Knjiga statuta, kako je najverovatnije uobličena u početku 14. veka, menjana je i dopunjavana do 1425., dok je štampano izdanje obuhvatilo i zakonske odluke koje su reformisale, menjale ili eliminisale odluke iz ranijih vremena.

Kodifikacija koju su 1614–16. sačinili kotorski plemići, Marijan Buća i Frano Bolica iskazujući drevnost i kontinuitet autonomnog uređenja svojeg grada, isticala je i pod delotvornom zaštitom mletačkih vlastodržaca uspešnost vladavine kotorskog patricijata. Ona se odnosila kako na više nominalnu, bosansku vladavinu kada je kralj bio Tvrtko I (1384.–1390.), tako i na period faktičke kotorske samovlade (1390.–1420. g.) kojom se izbegla tiranija pojedinca, ali i površnosti neiskusnog mnoštva.

Odluka o štampanju Statuta doneta je 27. oktobra 1614., odmah po dolasku mletačkog rektora Zuan Franceska Dolfina, na zajedničkoj sednici Malog (Tajnog) i Velikog kotorskog veća; izabrani redaktori su verovatno žurno, na šta ukazuje često odsustvo hronološkog reda, odnosno tematskog sleda, već obavili svoj posao do 13. avgusta 1615., a korektor završio korekturu do 3. juna 1616. g.

Sadržaj statuta

Redaktori statuta, prilikom prikupljanja podataka, kao i analizom i prepiskom Knjige statuta, podelili su sam statut na 4 celine.

Prvi deo

Prvi deo Statuta je najstariji i najobimniji, s originalnim intestatom „Statuta, & Leges Ciuitatis Cathari“ iznad statutarnih odluka, označenih kao glave. Započinje odlukom „O postavljanju sudija Grada Kotora“, dok 440.glava sadrži Privilegiju o granicama Komune i grada Kotora, zapravo italijanski prevod falsifikovane povelje – presude s potpisom koji je dao car Stefan Dušan – koju su Kotorani smatrali pravnim osnovom posedovanja svoje teritorije.

Odredbe statuta obuhvataju razdoblje od 1301. do 1425. g., dok se za još desetak glava može utvrditi vremenski okvir u kojem su donete, na osnovu ličnosti koje se pominju, povezanosti s datiranim glavama ili drugih indicija. Najstarije odluke sežu u vreme uobličavanja celine kotorskog Statuta od niza ranije donijetih odluka.U prvom delu odredbe uglavnom govore o o opštim pitanjima trajnog značaja, s kojima se sučeljavala komunalna zajednica.

Drugi deo

Najmlađe datirane glave zanimljive su i zbog razgraničenja s drugim delom Statuta – Odlukama donetim tokom kotorske samovlade. Međutim, glave nisu raspoređene hronološki, već prema sadržini. Odluke iz drugog dela potvrđuju, ispravljaju ili dopunjuju one iz prvog dela, ali used neujednačenosti konceptualnog ustrojstva i nedosljednosti u sistematizovanju, nije prisutno povezivanje predmeta u opsežnije celine.Uticaj dubrovačkog statuta ogleda se u raspoređivanju grupacije glava o izboru gradskih organa i službi, u odredbama o zakletvama, o suđenju, porodičnom i imovinskom pravu, komunalnom redu i krivičnom pravu. Dubrovački statut delovao je i na pozajmice u formulisanju naslova i tekstova, prilagođenih prilikama u Kotoru.

Drugi deo Statuta čine Izglasane odluke (Partes captaæ Tempore Catharinor.“) sa 39 glava, koje potiču iz razdoblja od 1383. do 1420. g., a redaktori u naslovu s ponosomza njega navode „Quo tempore suis legibus et institutis regebantur“. Međutim, znatan deo odluka iz vremena kotorske samostalnosti uključen je i u osnovnu celinu Statuta, a i „usvojene odluke“ su sa njima sadržajno povezane. Posle 1425. g. više se nije diralo u tekst Knjige Statuta.

Treći deo

Treći deo Statuta čini pet dokumenata o završnim pregovorima i uglavcima javnog čina podvrgavanja grada vlasti Venecije („Partes Captaæ A Domin. Venetiarum.“), koji iskazuju obostrani interes da uslovi prihvatanja mletačke vlasti budu jasno utanačeni, a da se sačuva kontinuitet važenja kotorskog statuta i komunalnog uređenja.

Četvrti deo

Četvrti deo Statuta („Partes captaæ Sub. Domin. Venet.“). formalno i sadržinski nastavlja se na odluke iz razdoblja kotorske samostalnosti, imajući jednaku pravnu snagu kao i odredbe iz Knjige Statuta. Svaka izglasana zakonska odluka u Velikom veću Kotora od 1421. do 1444. g. datirana je i raspoređena hronološkim sledom, a 52 glave s rednim brojevima ponavljaju se u okviru službe koju je obavljao knez. Ono što je signifikantno je da nove odluke oslikavaju nove društvene odnose, bitno izmenjene u odnosu na one koji su vladali u vreme stvaranja najstarijeg jezgra Statuta. Posebna pažnja pridaje se brizi o crkvenoj imovini, inventarisanju crkvenih dobara i obavezama prokuratora, prikupljanju novca za održavanje Katedrale; takođe i načinu glasanja, pozivanju na sednice veća, većnicima, zaklinjanju pre izbora; građanima se zabranjuju zakupljivanje carine izvan Kotora (1421.) i odnosi s velikašima iz okruženja (1439.), a propisuje se i njihovo obavezno naoružavanje (1442.). Zakonski se regulišu svečanosti; utvrđuje se kalendar svetkovina i izjednačava proslavljanje sv. Marka s proslavom sv. Trifuna; uvodi se i strožije poštovanje nedelje. Utvrđene su tarife naplate kod prinudnog izvršenja (1426.) i tarife za usluge notara (1431.). Štampano izdanje sadrži i dokumente iz kasnijeg razdoblja koji nemaju oblik formalno usvojenih odluka, ali su sadržajno povezani s ranijim glavama Statuta.

Statut i crkva

Svetovna i crkvena vlast u Kotoru bile su usko isprepletane, te je crkveno pravo veoma uticalo na neke odredbe statuta.Prolazne krize njihovog autonomnog delovanja, mada je u oblikovanju određenih instituta uticalo i crkveno pravo, ogledale su se u statutarnim odrebama prema kojima biskup nije mogao suditi svetovnjacima, sveštenik nije mogao biti notar komune, dok gradski notar nije smeo pisati isprave klericima, niti se mešati u njihove sporove. Štaviše, Statut je do 1330. g. sadržao odredbu prema kojoj onaj ko je rođen u gradu ne može postati kotorski biskup. U duhu kanonskih načela, crkvenim ustanovama upravljale su starešine uz pomoć prokuratora svetovnjaka, dok je crkvena imovina bila neotuđiva. Patronatske crkve, koje su vlastitim sredstvima na svojem posedu podizale porodice predstavljale su specifičan slučaj; držeći ih kao nasednu svojinu, osnivači su s biskupovim ovlašćenjem uzimali u službu sveštenike, koji bi primali ugovorenu platu, dok bi oni delili njene prihode. Statutom je ograničavano pravo odnosnog izbora isključivanjem stranaca.

Društveni odnosi

Krug plemstva zatvoren je odredbom iz 1361. g., po kojoj su u Veliko veće ulazili muškarci stariji od 18 godina, „čiji su očevi, dedovi i preci po muškoj liniji od starine bili u našem veću“. (glava 35.), a dalje pritvrđen 1412. odredbom da se kotorski plemić ne sme oženiti ženom koja ne pripada plemstvu grada u kojem je rođena (glava 394.), pod pretnjom lišavanja članstva u Velikom veću, plemićke titule, prava na položaj, službu i druge gradske beneficije. Komunalna vlast nije dozvoljavala političko izdizanje mladog građanstva. Ipak, shodno odluci iz 1388. g., mogla se „zatražiti milost“ da se postane plemić i član Veća, ali je bilo potrebno da takvu molbu podrži tri četvrtine članova Malog veća, da bi se proslijedila Velikom veću, koje joj je takođe moralo dati tročetvrtinsku saglasnost. S druge strane, ljudi koji bi dolazili da se nastane u Gradu, morali su obećati da će biti Kotorani, upisati se kod notara i obavezati na terete („angarije“) plaćanja poreza i čuvanja gradske straže, u čemu je morao učestvovati svaki građanin. Robovi su u potpunosti pripadali gospodarima. Stanovnici bližeg i daljeg zaleđa, potencijalni doseljenici u distrikt nazivani su „Sclavi “. , „Albanenses“. i ređe „Valahi“. , dok su među distriktualcima najbrojniji bili „posadnici“, koji su gospodarima dodeljivani zajedno sa zemljom. „Polovnici“ su obrađivali vinograde na polovinu, a „godišnici“ su boravili u vinogradima za svoje gospodare. „Vlaštaci“, koji se pominju u glavi 125., bili su izjednačeni s onima „ropskog roda“ i s kopiladima kod odmeravanja kazne za napad na gospodara.

Na čelu gradske uprave nalazio se knez, kojeg je postavljao vladar. On je u Kotor dolazio „po nalogu“ kralja. Statut u glavi 26. određuje obrazac zakletve pred skupštinom naroda, kojom se knez obavezivao „da će sačuvati dobro upravljanje i stanje celog Grada i ono što je očuvano, i pravne običaje čuvati“ (glava 23.), a „na čast našeg Gospodina Kralja“. Iako se uticaj kneza slabo osećao u Kotoru u XIV v., Statut je zabranjivao građanima da traže službu pomoćnika kneza, koju je takođe dodeljivao vladar, kao i da uzmu kneza za kuma. Pre 1371. g.,Kotor je osamostaljivanjem počeo i da bira gradske kneževe odnosno rektore, strance, ograničavajući im službu na godinu dana i propisujući njihovo obavezno stanovanje u Gradu. Knez]] je imao godišnju platu od 1.000 perperai regalije, ali nije smeo primati druge darove, niti obedovati s građanima, osim na svadbama. Sudio je u građanskim i krivičnim stvarima zajedno s gradskim sudijama i sarađivao s većima. Vremenom su Kotorani prešli na izbor kneževa između pripadnika domaće vlastele, ali je trajanje njihove službe dalje ograničavano, a neodgovorno postupanje u stvarima koje su im stavljane u nadležnost podvrgavano dodatnim sankcijama.

Obligacioni odnosi

U pogledu dužničko-poverilačkih odnosa, Statut je propisivao da pojedini ortaci moraju vraćati dug celog trgovačkog društva, dok je zatvorom prećeno onima koji dugovanja nisu mogli vratiti, pri čemu se nije mogla uzimati imovina roditelja dužnika. Starije statutarne odredbe bave se zalogama, a početkom XV v. usaglašavane su procedure u slučaju zaduživanja i neblagovremenog izmirivanja duga te revidirana složena procedura o korišćenju stvari date u zalog. Norme su uređivale tri glavne vrste vlasništva: komunalnog – Grbalj, koji je imao najsloženije svojinskopravne odnose; crkvenog, koje je kontinuirano osiromašivalo i pojedinačnog – koje je cirkulisalo pravnim poslovima kupoprodaje, razmene, poklona, zaplene, odnosno najma. Iako isključivo na osnovu statutarnih odredbi nije moguće steći celovit uvid u pravne sisteme pojedinih komuna, u vezi sa svojinom u Kotoru evidentni su i odgovarajući mehanizmi njene zaštite postupkom javnog oglašavanja.

Krivično pravo

Statutarne odredbe krivičnopravnog karaktera zastupljene su u značajnoj meri. Veliki broj krivičnih dela i prestupa te propisanih sankcija nastojao se sistematizovati više nego druge pravne oblasti. Kazne su posebno za ubistvo ili silovanje odmeravane prema društenom položaju počinilaca; na Slovena, Albanca ili Vlaha osumnjičenog za ubistvo bila je dozvoljena primena torture. Kod ugrožavanja imovine najviše odredbi posvećeno je krađi – koja je stepenovana shodno vrednosti ukradenog predmeta, povratu te društvenom položaju uhvaćenog; osumnjičenom se dopuštalo pravdanje zakletvom pred određenim brojem ljudi. Sankcionisana je i izdaja, odnosno udruživanje s neprijateljem, pri čemu je sankcija iz glave 398. propisivala da se izdajici „kuća do temelja poruši i sva se druga njegova dobra potpuno razdele gradskom puku i neka bude večno prognan.“

Bračno pravo

Statut odredbama o mirazu posvećuje preko dvadeset glava, kojima je bila intencija da se pozicija žene što bolje zaštiti, shodno rimskopravnom načelu da sve što joj pripada pre sklapanja braka, ostane njeno neotuđivo vlasništvo. Očuvanje ženinog miraza i individualnosti njene svojine garantovalo se obavezom sastavljanja notarske isprave s popisom miraza, činjenicom da su dodatni pokloni koje bi dobila takođe spadali u njeno isključivo vlasništvo te preciznim statutarnim propisivanjem odeće kotorske patricijske neveste, odnosno novčane naknade ukoliko se ne bi obezbedila tako skupocena roba.

Muž je inače mogao raspolagati, posebno jamčiti ženinim novcem, a praksa zalaganja miraza nije se iskorenila. Miraz je morao biti obezbeđen i kada se ulagao u trgovačku zajednicu oženjene braće, a u svakom slučaju je morao biti vraćen udovici posle smrti muža, koja je imala pravo izjaviti da posle muževljeve smrti želi da ostane u njegovoj kući i koristi se, uz vlastiti miraz, njegovim imanjem.

Nasledno pravo

Naslednopravne odredbe, slične odnosnim normama dubrovačkog statuta, bez strožijeg tematskog rasporeda, najčešće se odnose na testamenat, koji su mogle sačiniti samo punoletne osobe, u prisustvu dva svedoka i naknadno proveravanje isprave od notara i sudije. Znakovite su i odrebe o epitropima i bliskim rođacima, koje je usled nedostojnosti mogla menjati dalja rodbina. Sličnost s dubrovačkim pravom nalazi se i u načinu raspodele porodičnog vlasništva između više muških potomaka (glava 139.), s ciljem izbegavanja svađa među njima..

Državna uprava

Statut pre svega reguliše službe koje obavljaju pojedinci izabrani od strane autonomnih komunalnih tela – sudija, Malog veća, Veća umoljenih. Propisi sa formularom zakletve odnose se i na privremene službe. Službenici koji su unajmljivani, s izuzetkom notara i kancelara, bili su po svemu sudeći u nadležnosti izvršne vlasti. Službenici su birani na praznik sv. Đorđa (23. april), kada su obavljane smene organa vlasti, a za svoj su rad dobijali platu, odnosno procenat od utrška. Opšta načela o radu službenika ogledaju se u pravilu da ko ima jednu službu ne može imati drugu, kao i u obavezi da se mora nadoknaditi šteta službeniku koju je pretrpio vršeći povjerenu dužnost. Odbijanje službe se kažnjavalo, a po prestanku službe službenici su predavali računske sveske, koje su se čuvale u kancelariji Komune. Funkcija sudije, koju su obavljali ugledni, „poverljivi i odani“ plemići, odražavala je temeljnu kategoriju komunalnog sistema i bila regulisana brojnim statutarnim propisima. Glava 1. otpočinje načinom njihovog izbora, da bi „u toku jedne godine“, „dobro, odano i oprezno“ vodili grad, njime upravljali i svakome, u skladu sa statutarnim odredbama, pružali punu pravdu. Sudije su s Malim većem do 1372. g., a zatim i Većem umoljenih (sastojalo se od 15 članova među kojima su bile i sudije), birale vršioce svih gradskih službi, dok je u njihovoj isključivoj nadležnosti bio izbor izvršnih organa i „vikara i riparijusa“. Da bi sudija mogao biti ponovo izabran, moralo je proteći dve godine od njegovog prethodnog obavljanja te funkcije. Zaklete sudije, o čijoj se nepristrasnosti vodilo računa nizom statutarnih zabrana i izuzeća, radile su u većima „sublodia“ i izvan grada. Shodno zahtevima ekspeditivnog postupanja, u procesima koji se nisu smeli odužiti preko tri meseca, izricale su presudu u prisustvu notara. Statutom je predviđeno voljom stranaka izabrano arbitražno sudstvo u parnicama o nekretninama. Stranke su na sudu zastupali i stručnu pomoć im pružali sudski advokati, dok je građanin bio zaštićen nizom dodatnih odredbi Statuta.

Najstarije kolektivno telo Komune, „Veliko i Opšte veće grada Kotora“, naslednik „Narodne skupštine“ koja je vremenom zadobila ceremonijalnu ulogu, za članstvo je pretpostavljalo političku zrelost koja se sticala sa 18 godina te određeni, minimalan broj članova za punopravan rad, najčešće u „uobičajenoj velikoj Sali palate Komune“. Osim u Velikom veću, bliski rođaci nisu istovremeno mogli biti članovi ostalih kolektivnih organa. Iako je Veliko veće formalno zatvoreno 1361. g., društveni potresi su učinili da se pod teško ostvarivim uslovima 1388. omogući traženje prijema u to telo. Veliko veće je biralo članove Veća umoljenih, a ono je biralo sudije, članove Malog veća (koje je uglavnom imalo šest članova) i gradske službenike..

Vidi još

• Kotor
• Venecija
• Car Dušan
• Dubrovnik

Literatura

• STATVTA CIVITATIS CATHARI – STATUT GRADA KOTORA: Knjiga I, fototipsko izdanje originala iz 1616. godine; Knjiga II, prevodoriginala iz 1616. godine sa naučnim aparatom.
• ACTA HISTRIAE • 20 • 2012 • 3 Reviews Savo Marković