Bretzel: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktə
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
'Breze.jpg' -> 'Pretzel 01-14.jpg' using GlobalReplace v0.2a - Fastily's PowerToys: using better quality file
 
(12 istifadəçi tərəfindən edilmiş 26 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{qaralama}}
[[Şəkil:Pretzel 01-14.jpg|right|thumb|Bretzel]]
{{Qida
[[Şəkil:1Lats pretzel.png|right|thumb|1 [[Litva]] latı üzərində bretzelin təsviri]]
|ad = Bretzel
'''Bretzel''' (''Brezel'', [[Amerika Birləşmiş Ştatları|ABŞ]]-da - ''Pretzel'') - diametri 10-15 sm və [[Almaniya]]nın [[Bavariya]] əyalətinə xas olan çörək növü. Bretzelin tərkibi buğda unu, bitki mənşəli yağ, süd, cücərdilmiş buğda və çörək mayasından ibarətdir, üstünə [[Zirə (bitki)|zirə]] səpilir. Dənizçi düyününə bənzər formaya malikdir. Üzərinə həmçinin, iri duz səpilir və bu şəkildə yeyilir. [[Bagel]]dən daha yumşaq olur və ağızda dağılır. Xüsusilə, Bavariyada hər il təşkil olunan ənənəvi "[[Oktoberfest]]" pivə festivalı ərzində bretzelə tələbat yüksək olur.
|təsvir = BrezelnSalz02.JPG
|tip = Çörək
|mənsubiyyəti = [[Almaniya]], [[İtaliya]] ([[Cənubi Tirol]]), [[Fransa]] ([[Elzas]])
}}


'''Bretzel''' ({{dil-de|Breze(l)}}, {{dil-en|Pretzel}}) — diametri 10-15 sm və Alman dilində danışan ölkələrdə ([[Almaniya]], [[Avstriya]], [[İsveçrə]], [[Cənubi Tirol]] və [[Elzas]]) simmetrik olaraq bükülmüş duzlu və ya şirin olan çörək növüdür.
⚫
Dəqiq olmayan məlumata görə bretzel [[610]]-cu ildə [[İtaliya]]da bir keşiş tərəfindən monastırda dualarını əzbərləyən uşaqlara mükafat olaraq verilirdi. Tarixi sənədlərə əsasən bretzelin təsvirinə [[1111]]-ci ilə aid Cənubi Almaniyada yerləşən çörəkçi [[gildiya]]larının emblemində rast gəlinir.
Adı latın sözü olan ''brachium'' ("qol"; çarpaz qolların görünüşü üçün) götürülüb. Ənənəvi bretzel forması seçilən simmetrik formada olur, uzun xəmir zolağının ucları bir-birinə bağlanır və sonra xüsusi bir şəkildə özünə doğru bükülür. Lakin bu gün bretzellər müxtəlif formalarda da hazırlanır.


Duz bretzellərdə ən çox istifadə edilən ədviyyatdır. Yuyucu soda və ya lye (maye) tamamlayıcılarından biri olaraq, simitlərə Maillard reaksiyası nəticəsində əldə edilən ənənəvi dərini və ləzzəti verir. Digər ədviyyatlara xardal, pendirlər, şəkər, şokolad, darçın, şirin örtük, toxumlar və qoz-fındıq daxildir. Bretzel növlərinə hazırlandıqdan qısa müddət sonra yeyilməli olan yumşaq simitlər və uzun müddət saxlama müddəti olan bərk bişmiş simitlər daxildir.<ref>{{cite web |url= https://theconversation.com/how-the-pretzel-went-from-soft-to-hard-and-other-little-known-facts-about-one-of-the-worlds-favorite-snacks-95409 |title= How the pretzel went from soft to hard – and other little-known facts about one of the world’s favorite snacks |author= |date= 25 aprel 2018 |website= https://theconversation.com |publisher= |language= eng |access-date= 5 iyul 2022 |archive-url= https://web.archive.org/web/20201108043637/https://theconversation.com/how-the-pretzel-went-from-soft-to-hard-and-other-little-known-facts-about-one-of-the-worlds-favorite-snacks-95409 |archive-date= 2020-11-08 |url-status= live }}</ref>
⚫
Almaniya və [[Avstriya]]da çox sevilən bretzelin şöhrəti Amerikaya da çatmışdır. Hazırda [[ABŞ]] bretzelin ən çox istehlak edildiyi ölkələrdən biridir. Amerikalı bretzel zənciri "Auntle Anne's"in [[2007]]-ci ildə satışlarının 300 milyon dollar olması bunun göstəricisidir.

== Tarix ==
[[Fayl:Hortus Deliciarum 1190.jpg|thumb|right|Pretzel Kraliça Ester və Kral Ahaşveroşun ziyafətində təsvir edilmişdir. 12-ci əsr [[Delikateslər bağı]]]]

⚫
Dəqiq olmayan məlumata görə bretzel [[610]]-cu ildə [[İtaliya]]da bir keşiş tərəfindən monastırda dualarını əzbərləyən uşaqlara mükafat olaraq verilirdi.
Başqa bir mənbə ixtiranı Fransanın cənubundakı bir monastıra bağlayır. Almaniyada simitlərin yerli hörmətli şəxslər tərəfindən girov saxlanılan ümidsiz çörəkçilərin ixtirası olduğuna dair hekayələr də vardır. Qida tarixçisi William Woys Weaver bretzelin mənşəyini Kelt məhsul düyünlərinə və Kelt ilahəsi Sirona sitayişinə qədər izləyir, lakin bu fikir ilahə ilə bağlı digər qeydlərdə öz əksini tapmır.<ref>{{cite web|url=http://wonderopolis.org/wonder/how-did-the-pretzel-get-its-shape/|title=How did the pretzel get its shape?|website=Wonderopolis.org|access-date=2022-07-05|archive-date=2021-03-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324200246/https://wonderopolis.org/wonder/how-did-the-pretzel-get-its-shape|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kitchenproject.com/history/Pretzel.htm|title=History/Pretzel|website=Kitchenproject.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20081020092343/http://www.kitchenproject.com/history/Pretzel.htm|archive-date=20 October 2008|url-status=dead}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.ushistory.org/tour/pretzel-museum.htm|title=pretzel-museum|website=Ushistory.org|access-date=2022-07-05|archive-date=2016-06-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20160624073408/http://www.ushistory.org/tour/pretzel-museum.htm|url-status=live}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.history.com/news/hungry-history/the-pretzel-a-twisted-history|title=hungry-history, twisted history|website=History.com|access-date=2022-07-05|archive-date=2018-03-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20180308215901/https://www.history.com/news/hungry-history/the-pretzel-a-twisted-history|url-status=live}}</ref>

Tarixi sənədlərə əsasən bretzelin təsvirinə [[1111]]-ci ilə aid Cənubi Almaniyada yerləşən çörəkçi [[gildiya]]larının emblemində rast gəlinir.

== Coğrafiya ==
=== Yuxarı almandilli bölgələr ===

Simit bişirmə ən möhkəm şəkildə [[Frankoniya]] bölgəsində və ona bitişik Yuxarı Alman dilli ərazilərdə kök salmışdır və simitlər əsrlər boyu alman çörək bişirmə ənənələrinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. [[Lye]] simitləri Almaniyanın cənubunda, [[Elzas]]da, [[Avstriya]]da və alman dilli [[İsveçrə]]də müxtəlif çörək, qarnir və ya qəlyanaltı kimi məşhurdur və bir çox yerli çeşidi olur. Müxtəlif Yuxarı Alman ləhcələrində simit adlarına misal olaraq Breze, Brezn, Bretzel, Brezzl, Brezgen, Bretzqa, Bretzet, Bretşl, Kringel, Silserli və Sülzerli göstərmək olar.<ref name="brezel-baecker.de">{{cite web |author=Michael Gruenert |url=http://www.brezel-baecker.de/brezelgeschichte#kapitel16 |title=Brezelgeschichte, Brezelhistorie, Brezel, Geschichte, Historie |website=Brezel-baecker.de |date=23 August 2009 |access-date=18 August 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20101228212249/http://www.brezel-baecker.de/brezelgeschichte#kapitel16 |archive-date=28 December 2010 |url-status=dead }}</ref>
=== Amerika Birləşmiş Ştatları ===

18-ci əsrin sonlarında cənub alman və isveçrəli alman mühacirlər [[Şimali Amerika]]ya bretzeli təqdim etdilər. İmmiqrantlar [[Pensilvaniya]] [[Niderland|Hollandiya]]lısı kimi tanındılar və vaxt keçdikcə bir çox əl istehsalı bretzel çörəkləri mərkəzi Pensilvaniya kəndlərində cəmləşdi və simit populyarlığı yayıldı.
20-ci əsrdə ABŞ-nin digər bölgələrində yumşaq bretzellər populyarlaşdı. [[Filadelfiya]], [[Çikaqo]] və [[Nyu-York|Nyu York]] kimi şəhərlər yumşaq bretzelləri ilə məşhurlaşdılar.<ref name="The Pretzel Museum">{{cite web |url=http://www.ushistory.org/tour/tour_pretzel.htm |title=The Pretzel Museum |website=Ushistory.org |access-date=18 August 2010 |archive-date=25 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210125033717/https://www.ushistory.org/tour/tour_pretzel.htm |url-status=live }}</ref><ref name="query.nytimes.com">{{cite news |author=Elaine Dann Goldstein |url=https://query.nytimes.com/gst/fullpage.html?res=940DEEDA1230F930A25752C1A96E948260&sec=&spon=&pagewanted=all |title=New York Times, Lead, November 13, 1988 |location=Pennsylvania; Philadelphia (Pa) |newspaper=[[The New York Times]] |date=13 November 1988 |access-date=18 August 2010 |archive-date=3 July 2023 |archive-url=https://web.archive.org/web/20230703203747/https://www.nytimes.com/1988/11/13/travel/fare-of-the-country-philadelphia-s-twist-on-the-pretzel.html?sec=&spon=&pagewanted=all |url-status=live }}</ref>

⚫
Hazırda [[ABŞ]] bretzelin ən çox istehlak edildiyi ölkələrdən biridir. Amerikalı bretzel zənciri "[[Auntle Anne]]'s"in [[2007]]-ci ildə satışlarının 300 milyon dollar olması bunun göstəricisidir.

== Məşhur mədəniyyətdə ==
[[Fayl:Kinder Bänderbaum Sommertagsbrezel.JPG|thumb|left|[[Ladenburq]]da ([[Baden-Vürtemberq]], [[Almaniya]]) [[Yay Günü Qatarı]]nda (festival) lent ağacı və şirin yay günü bretzeli]]

Simit həm qida əsası, həm də forması ilə ideyaları, perspektivləri, münasibətləri, memları,şəkilləri və digər hadisələri ilhamlandıran populyar mədəniyyətin elementinə çevrilmişdir. Tarixən simit mədəniyyətə təsir etsə də, son zamanlar kütləvi informasiya vasitələrinin təsiri altına düşüb.

Simit rəqsi 1920-ci illərdə yelləncək rəqsinin bir hissəsi idi.<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=ZdyAKw1tDUY | archive-url=https://web.archive.org/web/20120506173520/http://www.youtube.com/watch?v=ZdyAKw1tDUY&gl=US&hl=en| archive-date=2012-05-06 | url-status=dead|title=Basic Swing: Pretzel Dance Move Tutorial |publisher=[[YouTube]] |access-date=20 February 2012}}</ref>

[[Filadelfiya Rekreasiya Departamenti]] 2004-cü ildə Silverwood küçəsinin 4300-cü məhəlləsində yerləşən əvvəllər Manayunk Parkı kimi tanınan obyektin adını "Pretzel Parkı" adlandırdırmışdır.<ref>{{Cite web |date=2021-10-30 |title=An Evolution of Manayunk, PA, from Inception to Modern Day |url=https://justiceguardians.com/the-history-of-manayunk-pennsylvania/ |access-date=2022-07-05 |website=https://justiceguardians.com/ |language=en-US |archive-date=2022-07-05 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220705225406/https://justiceguardians.com/the-history-of-manayunk-pennsylvania/ |url-status=live }}</ref>
Yenidən dizayn edilmiş parka simit kimi ilmələnmiş yollar və Uorren C. Holzman tərəfindən düzəldilmiş bretzel formasında ictimai heykəl daxildir.<ref>{{cite web |url=http://www.philart.net/art.php?id=539 |title=Pretzel Statue |publisher=Philly Public Art |access-date=18 August 2010 |archive-date=12 January 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150112070546/http://www.philart.net/art.php?id=539 |url-status=live }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.manayunkcouncil.org/Pretzel/ |title=Manayunk Council Local Park History |website=Manayunkcouncil.org |access-date=18 August 2010 |archive-date=6 May 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210506141815/http://www.manayunkcouncil.org/Pretzel/ |url-status=live }}</ref>

İnternetdə yayılan videoda ABŞ prezidenti [[Corc Volker Buş|Corc Buş]]un 2002-ci ilin yanvarında keçirdiyi mətbuat konfransında o, bretzel yeyərkən boğulduğunu yada salır: "Simit yeyən zaman udmazdan əvvəl çeynəyin. Analarınızı dinləyin".<ref>{{cite web|url=https://www.youtube.com/watch?v=oXCr9OCNHgk|archive-url=https://web.archive.org/web/20210911015326/https://www.youtube.com/watch?v=oXCr9OCNHgk|archive-date=2021-09-11|url-status=live|title=Bush press conference|access-date=7 February 2012|publisher=[[YouTube]]}}{{cbignore}}</ref>


== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
*http://www.ekmeksanati.com/documents/brezel.html
*[http://www.ekmeksanati.com/documents/brezel.html Brezel (Bavyera Simidi)]

*http://www.franchise-net.com.tr/TR/Bilgiler/Franchise-Bayilik-Haber-Arivi/Arivi-2008/E1784.pdf
== İstinadlar ==
*http://www.auntieannes.com/
*http://www.isfikrim.org/masterfrangoster.asp?bayi=76&yazi=auntie-annes-&q=bayilik-franchise


[[Kateqoriya:Alman mətbəxi]]
[[Kateqoriya:Almaniya mətbəxi]]
[[Kateqoriya:Çörəklər]]
[[Kateqoriya:Çörəklər]]
[[Kateqoriya:Hazır yemək]]
[[Kateqoriya:Küçə yeməkləri]]

Səhifəsinin 11:45, 26 aprel 2024 tarixinə olan son versiyası

Bretzel
Aid olduğu milli mətbəxlər
Almaniya, İtaliya (Cənubi Tirol), Fransa (Elzas)
Mənşəyi
Tarixi 610
Adlandırılıb Qol[d][3]
Tərkibi
Əsas
Təfərrüatları
Tipi Çörək

Bretzel (alm. Breze(l)‎, ing. Pretzel) — diametri 10-15 sm və Alman dilində danışan ölkələrdə (Almaniya, Avstriya, İsveçrə, Cənubi Tirol və Elzas) simmetrik olaraq bükülmüş duzlu və ya şirin olan çörək növüdür. Adı latın sözü olan brachium ("qol"; çarpaz qolların görünüşü üçün) götürülüb. Ənənəvi bretzel forması seçilən simmetrik formada olur, uzun xəmir zolağının ucları bir-birinə bağlanır və sonra xüsusi bir şəkildə özünə doğru bükülür. Lakin bu gün bretzellər müxtəlif formalarda da hazırlanır.

Duz bretzellərdə ən çox istifadə edilən ədviyyatdır. Yuyucu soda və ya lye (maye) tamamlayıcılarından biri olaraq, simitlərə Maillard reaksiyası nəticəsində əldə edilən ənənəvi dərini və ləzzəti verir. Digər ədviyyatlara xardal, pendirlər, şəkər, şokolad, darçın, şirin örtük, toxumlar və qoz-fındıq daxildir. Bretzel növlərinə hazırlandıqdan qısa müddət sonra yeyilməli olan yumşaq simitlər və uzun müddət saxlama müddəti olan bərk bişmiş simitlər daxildir.[4]

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Pretzel Kraliça Ester və Kral Ahaşveroşun ziyafətində təsvir edilmişdir. 12-ci əsr Delikateslər bağı

Dəqiq olmayan məlumata görə bretzel 610-cu ildə İtaliyada bir keşiş tərəfindən monastırda dualarını əzbərləyən uşaqlara mükafat olaraq verilirdi. Başqa bir mənbə ixtiranı Fransanın cənubundakı bir monastıra bağlayır. Almaniyada simitlərin yerli hörmətli şəxslər tərəfindən girov saxlanılan ümidsiz çörəkçilərin ixtirası olduğuna dair hekayələr də vardır. Qida tarixçisi William Woys Weaver bretzelin mənşəyini Kelt məhsul düyünlərinə və Kelt ilahəsi Sirona sitayişinə qədər izləyir, lakin bu fikir ilahə ilə bağlı digər qeydlərdə öz əksini tapmır.[5][6][7][8]

Tarixi sənədlərə əsasən bretzelin təsvirinə 1111-ci ilə aid Cənubi Almaniyada yerləşən çörəkçi gildiyalarının emblemində rast gəlinir.

Coğrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yuxarı almandilli bölgələr

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Simit bişirmə ən möhkəm şəkildə Frankoniya bölgəsində və ona bitişik Yuxarı Alman dilli ərazilərdə kök salmışdır və simitlər əsrlər boyu alman çörək bişirmə ənənələrinin ayrılmaz hissəsi olmuşdur. Lye simitləri Almaniyanın cənubunda, Elzasda, Avstriyada və alman dilli İsveçrədə müxtəlif çörək, qarnir və ya qəlyanaltı kimi məşhurdur və bir çox yerli çeşidi olur. Müxtəlif Yuxarı Alman ləhcələrində simit adlarına misal olaraq Breze, Brezn, Bretzel, Brezzl, Brezgen, Bretzqa, Bretzet, Bretşl, Kringel, Silserli və Sülzerli göstərmək olar.[9]

Amerika Birləşmiş Ştatları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

18-ci əsrin sonlarında cənub alman və isveçrəli alman mühacirlər Şimali Amerikaya bretzeli təqdim etdilər. İmmiqrantlar Pensilvaniya Hollandiyalısı kimi tanındılar və vaxt keçdikcə bir çox əl istehsalı bretzel çörəkləri mərkəzi Pensilvaniya kəndlərində cəmləşdi və simit populyarlığı yayıldı. 20-ci əsrdə ABŞ-nin digər bölgələrində yumşaq bretzellər populyarlaşdı. Filadelfiya, Çikaqo və Nyu York kimi şəhərlər yumşaq bretzelləri ilə məşhurlaşdılar.[10][11]

Hazırda ABŞ bretzelin ən çox istehlak edildiyi ölkələrdən biridir. Amerikalı bretzel zənciri "Auntle Anne's"in 2007-ci ildə satışlarının 300 milyon dollar olması bunun göstəricisidir.

Məşhur mədəniyyətdə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Ladenburqda (Baden-Vürtemberq, Almaniya) Yay Günü Qatarında (festival) lent ağacı və şirin yay günü bretzeli

Simit həm qida əsası, həm də forması ilə ideyaları, perspektivləri, münasibətləri, memları,şəkilləri və digər hadisələri ilhamlandıran populyar mədəniyyətin elementinə çevrilmişdir. Tarixən simit mədəniyyətə təsir etsə də, son zamanlar kütləvi informasiya vasitələrinin təsiri altına düşüb.

Simit rəqsi 1920-ci illərdə yelləncək rəqsinin bir hissəsi idi.[12]

Filadelfiya Rekreasiya Departamenti 2004-cü ildə Silverwood küçəsinin 4300-cü məhəlləsində yerləşən əvvəllər Manayunk Parkı kimi tanınan obyektin adını "Pretzel Parkı" adlandırdırmışdır.[13] Yenidən dizayn edilmiş parka simit kimi ilmələnmiş yollar və Uorren C. Holzman tərəfindən düzəldilmiş bretzel formasında ictimai heykəl daxildir.[14][15]

İnternetdə yayılan videoda ABŞ prezidenti Corc Buşun 2002-ci ilin yanvarında keçirdiyi mətbuat konfransında o, bretzel yeyərkən boğulduğunu yada salır: "Simit yeyən zaman udmazdan əvvəl çeynəyin. Analarınızı dinləyin".[16]

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Gran Enciclopèdia Catalana (kat.). Grup Enciclopèdia, 1968.
  2. ↑ 1 2 pretzel // Encyclopædia Britannica (ing.).
  3. ↑ https://brezenglueck.de/woher-kommt-die-brezel/ (alm.).
  4. ↑ "How the pretzel went from soft to hard – and other little-known facts about one of the world's favorite snacks". https://theconversation.com (eng). 25 aprel 2018. 2020-11-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 5 iyul 2022.
  5. ↑ "How did the pretzel get its shape?". Wonderopolis.org. 2021-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-05.
  6. ↑ "History/Pretzel". Kitchenproject.com. 20 October 2008 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
  7. ↑ "pretzel-museum". Ushistory.org. 2016-06-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-05.
  8. ↑ "hungry-history, twisted history". History.com. 2018-03-08 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-05.
  9. ↑ Michael Gruenert. "Brezelgeschichte, Brezelhistorie, Brezel, Geschichte, Historie". Brezel-baecker.de. 23 August 2009. 28 December 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  10. ↑ "The Pretzel Museum". Ushistory.org. 25 January 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  11. ↑ Elaine Dann Goldstein. "New York Times, Lead, November 13, 1988". The New York Times. Pennsylvania; Philadelphia (Pa). 13 November 1988. 3 July 2023 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  12. ↑ "Basic Swing: Pretzel Dance Move Tutorial". YouTube. 2012-05-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 February 2012.
  13. ↑ "An Evolution of Manayunk, PA, from Inception to Modern Day". https://justiceguardians.com/ (ingilis). 2021-10-30. 2022-07-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-07-05.
  14. ↑ "Pretzel Statue". Philly Public Art. 12 January 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  15. ↑ "Manayunk Council Local Park History". Manayunkcouncil.org. 6 May 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 18 August 2010.
  16. ↑ "Bush press conference". YouTube. 2021-09-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 February 2012.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Bretzel&oldid=7594910"