Krım: Redaktələr arasındakı fərq

Vikipediya, azad ensiklopediya
Naviqasiyaya keç Axtarışa keç
Tarixə interaktiv şəkildə baxın
← Əvvəlki redaktəSonrakı redaktə →
Silinən məzmun Əlavə edilmiş məzmun
VizualVikimətn
Redaktənin izahı yoxdur
k orfoqrafik düzəliş
(20 istifadəçi tərəfindən edilmiş 33 dəyişiklik göstərilmir)
Sətir 1: Sətir 1:
{{Yarımada
{{Yarımada
| Adı = Krım
| Adı = Krım
| Yerli adı = ru/Крым
| Yerli adı = {{dil-crh|Qırım}}<br>{{Dil-uk|Крим}}<br>{{Dil-ru|Крым}}
| Təsvir = Satellite picture of Crimea, Terra-MODIS, 05-16-2015.jpg
| Təsvir = Satellite picture of Crimea, Terra-MODIS, 05-16-2015.jpg
|Təsvirin izahı =Krım yarımadasının Kosmosdan görünüşü
|Təsvirin izahı =Krım yarımadasının Kosmosdan görünüşü
Sətir 7: Sətir 7:
|lon_dir = E|lon_deg = 34|lon_min = 00|lon_sec =
|lon_dir = E|lon_deg = 34|lon_min = 00|lon_sec =
|CoordScale = 500000
|CoordScale = 500000
| Akvatoriyası = [[Qara dəniz]], <br /> {{Nobr|[[Azov dənizi]] ([[Sivaş körfəzi]])}}
| Akvatoriyası = [[Qara dəniz]], <br> {{Nobr|[[Azov dənizi]] ([[Sivaş körfəzi]])}}
| Sahəsi = 26 860
| Sahəsi = 26 860
|Ən yüksək nöqtəsi = {{Nobr|1545 m ([[Roman-Koş]] dağı)}}
|Ən yüksək nöqtəsi = {{Nobr|1545 m ([[Roman-Koş]] dağı)}}
| Ölkə = Rusiya
| Ölkə = [[Ukrayna]] ''(de-yure)''<br> [[Rusiya]] ''(de-fakto)''
|Yer xəritəsi =
|Yer xəritəsi = Ukrayna
|Yer xəritəsi 1 =
|Yer xəritəsi 1 = Rusiya
|Yer xəritəsi qeydləri =
|Yer xəritəsi qeydləri =
|Commonsda kateqoriya = Crimea
|Commonsda kateqoriya = Crimea
}}
}}
'''Krım, Krım yarımadası''' ({{Dil-uk|''Крим''}}, {{Dil-ru|''Крым''}}) ya da '''Qırım''', '''Qırım yarımadası'''<ref>http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=230563&pno=4 "Qara dəniz və Azaq (Azov) dənizi adlanan böyük bir körfəz Qırım yarımadasını ihatə edir" Coğrafiya, III-cü hissə, Avropa, İvanov, Məlikov, Kamal, 1930, Azərnəşr (məktəblilər üçün dərslik)</ref> ({{dil-crh|Qırım}}, {{dil-tr|Kırım}}, {{dil-ota|قريم}}, ''Qırım'') - [[Ukrayna]]nın tərkibində yarımada. Yarımadada [[Krım Respublikası]] yerləşir. [[Yarımada]] [[Or bərzəxi]] vastəsi ilə [[materik]]ə birləşir.
'''Krım, Krım yarımadası''' ({{Dil-uk|''Крим''}}, {{Dil-ru|''Крым''}}) və ya '''Qırım''', '''Qırım yarımadası'''<ref>{{Cite book |last=İvanov |first=Q. İ. |url=https://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=230563&pno=4 |title=Coğrafiya |publisher=Azərnəşr |year=1929 |volume=III hissə. Avropa |location=Bakı |pages=4–5 |translator-last=Məlikov |translator-first=S. |quote=Qara dəniz və Azaq (Azov) dənizi adlanan böyük bir körfəz '''Qırım yarımadasını''' əhatə edir. |url-status=live |access-date=2024-04-17 |archive-date=2023-10-19 |archive-url=https://web.archive.org/web/20231019065845/http://web2.anl.az:81/read/page.php?bibid=230563&pno=4 }}</ref> ({{dil-crh|Qırım}}, {{dil-tr|Kırım}}, {{dil-ota|قريم}}, ''Qırım, [[Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası|azərb-əbcəd.]] قريم'') — [[Ukrayna]]nın tərkibində [[yarımada]]. [[Yarımada]]da [[Krım Respublikası]] yerləşir. [[Yarımada]] [[Or bərzəxi]] vasitəsilə [[materik]]ə birləşir. 2014-cü ildən [[Rusiya Federasiyası]]nın işğalı altındadır.


== Tarixi ==
== Tarixi ==
Tarix boyu Krım müxtəlif xalqlar tərəfindən idarə edilmişdir. [[Kimmerlər]] bu yarımadanı e.ə. VII əsrdə məskun etdi, kimmerlərdən sonra [[skiflər]] Krımı aldı. Yerli kimmerlər bu səbəbdən dağlara köçürülüb təcridə uğradılar. Qədim [[yunanlar]]a bu tavr tayfaları adı ilə məlum olublar və yarımada ta XX əsrin əvvələrinəcən həm inzibatlıqda, həm də ədəbiyyatda Tavrika və ya Tavrida kimi də tanınırdı.
Tarix boyu Krım müxtəlif xalqlar tərəfindən idarə edilmişdir. [[Kimmerlər]] bu yarımadanı e.ə. VII əsrdə məskun etdi, kimmerlərdən sonra [[skiflər]] Krımı aldı. Yerli kimmerlər bu səbəbdən dağlara köçürülüb təcridə uğradılar. Qədim [[yunanlar]]a bu tavr tayfaları adı ilə məlum olublar və yarımada ta XX əsrin əvvələrinəcən həm inzibatlıqda, həm də ədəbiyyatda Tavrika və ya Tavrida kimi də tanınırdı.


E.ə. V əsrdə yunanlar burada ilk koloniyalarını saldılar. Sonralar burada [[ellinizm|ellini]] [[Bosporus]] dövləti əmələ gəldi. Dövlət [[Roma imperiyası]]nın tabeliyində idi. Sonralar [[qotlar]], [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[Kiyev Rusu]]lular, [[Bizans]]lılar, [[qıpçaqlar]] və [[monqollar]] buranı bir-birinin ardınca işğal etmişdilər. Eramızın XIII əsrində [[Cenova]]lı və [[Venesiya]]lı tacirlər Krımda bir neçə sahilyanı ticarət şəhər və qəsəbələr salmışdılar.
E.ə. V əsrdə yunanlar burada ilk koloniyalarını saldılar. Sonralar burada [[ellinizm|ellinistik]] [[Bosfor dövləti]] əmələ gəldi. Dövlət [[Roma imperiyası]]nın tabeliyində idi. Sonralar [[qotlar]], [[hunlar]], [[bulqarlar]], [[xəzərlər]], [[Kiyev Rus dövləti|Kiyev rusları]], [[Bizans imperiyası|Bizanslılar]], [[qıpçaqlar]] və [[monqollar]] buranı bir-birinin ardınca işğal etmişdilər. Eramızın XIII əsrində [[Cenova]]lı və [[Venesiya]]lı tacirlər Krımda bir neçə sahilyanı ticarət şəhər və qəsəbələr salmışdılar.


[[1441]]-ci ildə Girəy nəslindən Hacı xan Krımda xanlıq qurdu. Lakin [[1475]]-də xan [[Mengli Girəy]]in [[İstanbul]]da girov saxlanmasından sonra xanlıq [[Osmanlı imperiyası]]ndan asıllığa düşdü. [[1783]]-də [[Rusiya]] Krımı istila edir və xanlığın mövcudluğuna son qoyur. Yüz minlərlə [[Krım tatarları|Krım tatarı]] yarımadanı tərk edib [[Türkiyə]]yə köçdü. Beləliklə, bu xalq Krımda etnik çoxluqdan etnik azlığa döndü.
1441-ci ildə Girəy nəslindən Hacı xan Krımda xanlıq qurdu. Lakin 1475-də xan [[I Məngli Gəray]]ın [[İstanbul]]da girov saxlanmasından sonra xanlıq [[Osmanlı imperiyası]]ndan asıllığa düşdü. 1783-də [[Rusiya]] Krımı istila edir və xanlığın mövcudluğuna son qoyur. Yüz minlərlə [[Krım tatarları|Krım tatarı]] yarımadanı tərk edib [[Türkiyə]]yə köçdü. Beləliklə, bu xalq Krımda etnik çoxluqdan etnik azlığa döndü.


İlk [[SSRİ|Sovet]] illərində Krım muxtariyyət əldə etdi. [[1941]]-ci ildə Krım [[faşizm|faşist]] hücumuna məruz qaldı və [[1944]]-də işğalçılardan azad edildi. Muxtariyyət statusuna baxmayaraq, 1944-cü ildə yarımadanın demək olar ki, bütün Krım tatarı, həmçinin yunan, bolqar, türk, erməni, italyan, azərbaycanlı, çərkəz əhalisi hakimiyyət tərəfindən [[Orta Asiya]]ya sürgün edildi. [[1945]]-də Krımın muxtariyyəti ləğv olundu.
İlk [[Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı|Sovet illərində]] Krım muxtariyyət əldə etdi. 1941-ci ildə Krım nasist hücumuna məruz qaldı və 1944-də işğalçılardan azad edildi. Muxtariyyət statusuna baxmayaraq, 1944-cü ildə yarımadanın demək olar ki, bütün Krım tatarı, həmçinin yunan, bolqar, türk, erməni, italyan, azərbaycanlı, çərkəz əhalisi hakimiyyət tərəfindən [[Mərkəzi Asiya]]ya sürgün edildi. 1945-də Krımın muxtariyyəti ləğv olundu.


[[19 fevral]], [[1954]]-cü ildə [[Nikita Xruşşov]]un təşəbbüsü ilə 27 min kvadrat kilometr ərazisi olan Krım vilayəti [[Rusiya]]nın tərkibindən çıxarılaraq [[Ukrayna]]ya verilir. Xruşşovun Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsinin ([[1654]]) 300 illiyi münasibətilə atdığı bu addım [[SSRİ]]-nin dağılmasından sonra Rusiya millətçilərinin kəskin etirazını doğurdu.
19 fevral, 1954-cü ildə [[Nikita Xruşşov]]un təşəbbüsü ilə 27 min kvadrat kilometr ərazisi olan Krım vilayəti [[Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikası|Rusiyanın]] tərkibindən çıxarılaraq [[Ukrayna Sovet Sosialist Respublikası|Ukraynaya]] verilir. Xruşşovun Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsinin (1654) 300 illiyi münasibətilə atdığı bu addım [[SSRİ]]-nin dağılmasından sonra Rusiya millətçilərinin kəskin etirazını doğurdu.


== Geoloji quruluşu ==
== Geoloji quruluşu ==
Dağlıq Krım struktur-tektonik cəhətdən cənub hissəsi çökmüş və Qara dənizin suları ilə örtülmüş böyük və mürəkkəb antiklinal qalxmadır. Antiklinorinin nüvə hissəsində tərkibində yuxarı trias və alt yuranın qumlu təbəqələri olan intensiv qırışmış gilli şistlər Tavr lay dəstəsini yaradır. Antiklinorinin şimal qanadında nüvənin qırışıq strukturları üzərində bir-birinə uyğun olmayan yatımlı üst təbaşir, paleogen və neogen çöküntülərindən ibarət Şimali Krım monoklinalı aydın seçilir. Çöllük Krım ərazisinin səthi əsasən neogenin dəniz və dördüncü dövr kontinental çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Krım yarımadasının qərb hissəsində xırda qırışıqlarla mürəkkəbləşmiş tirəvari Tarxanqut qalxanı yerləşir.
Dağlıq Krım struktur-tektonik cəhətdən cənub hissəsi çökmüş və Qara dənizin suları ilə örtülmüş böyük və mürəkkəb antiklinal qalxmadır. Antiklinorinin nüvə hissəsində tərkibində yuxarı trias və alt yuranın qumlu təbəqələri olan intensiv qırışmış gilli şistlər Tavr lay dəstəsini yaradır. Antiklinorinin şimal qanadında nüvənin qırışıq strukturları üzərində bir-birinə uyğun olmayan yatımlı üst təbaşir, paleogen və neogen çöküntülərindən ibarət Şimali Krım monoklinalı aydın seçilir. Çöllük Krım ərazisinin səthi əsasən neogenin dəniz və dördüncü dövr kontinental çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Krım yarımadasının qərb hissəsində xırda qırışıqlarla mürəkkəbləşmiş tirəvari Tarxanqut qalxanı yerləşir.


== Relyef ==
== Relyef ==
Sətir 48: Sətir 48:


Sovet İttifaqının dağılışından sonra muxtariyyət bərpa olundu; vaxtilə sürgün edilən xalqlara qayıtmağa icazə verildi. Son 200 il ərzindəki kimi, bu günlər [[ruslar]] Krımda çoxluq təşkil edir. Qalan xalqlar – [[ukraynalılar]], [[Krım tatarları]], [[beloruslar]], [[tatarlar]], [[azərbaycanlılar]], [[ermənilər]] və [[yəhudilər]]dir.
Sovet İttifaqının dağılışından sonra muxtariyyət bərpa olundu; vaxtilə sürgün edilən xalqlara qayıtmağa icazə verildi. Son 200 il ərzindəki kimi, bu günlər [[ruslar]] Krımda çoxluq təşkil edir. Qalan xalqlar – [[ukraynalılar]], [[Krım tatarları]], [[beloruslar]], [[tatarlar]], [[azərbaycanlılar]], [[ermənilər]] və [[yəhudilər]]dir.

== Həmçinin bax ==
* [[Litovski yarımadası]]
* [[Çorniy burnu]]

== İstinadlar ==
{{İstinad siyahısı}}


== Xarici keçidlər ==
== Xarici keçidlər ==
*[http://www.ccssu.crimea.ua/crimea/etno/ethnos/index.htm “Этнография народов Крыма” – Этносы Крыма]
* [http://www.ccssu.crimea.ua/crimea/etno/ethnos/index.htm "Этнография народов Крыма" – Этносы Крыма]
*[http://www.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality/ Государственный комитет статистики Украины : Численность и состав населения Украины по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года]
* [http://www.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality/ Государственный комитет статистики Украины : Численность и состав населения Украины по итогам Всеукраинской переписи населения 2001 года] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20090427113224/http://www.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality |date=2009-04-27 }}
*[http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00039/41700.htm Krım] – [[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]nın məqaləsi {{ru}}
* [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00039/41700.htm Krım] {{Vebarxiv|url=https://web.archive.org/web/20100108180908/http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00039/41700.htm |date=2010-01-08 }} – [[Böyük Sovet Ensiklopediyası]]nın məqaləsi {{ref-ru}}


[[Kateqoriya:Krım|*]]
[[Kateqoriya:Krım|*]]

13:05, 4 may 2024 tarixinə olan versiya

Krım
krımtat. Qırım
ukr. Крим
rus. Крым
Krım yarımadasının Kosmosdan görünüşü
Krım yarımadasının Kosmosdan görünüşü
Ümumi məlumatlar
Sahəsi 26 860 km²
Ən yüksək nöqtəsi 1545 m (Roman-Koş dağı) m
Yerləşməsi
45°24′ şm. e. 34°00′ ş. u.
Akvatoriya Qara dəniz,
Azov dənizi (Sivaş körfəzi)
Ölkə Ukrayna (de-yure)
Rusiya (de-fakto)
Krım xəritədə
Krım
Krım
Krım xəritədə
Krım
Krım
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Krım, Krım yarımadası (ukr. Крим, rus. Крым) və ya Qırım, Qırım yarımadası[1] (krımtat. Qırım, türk. Kırım, osman. قريم, Qırım, azərb-əbcəd. قريم) — Ukraynanın tərkibində yarımada. Yarımadada Krım Respublikası yerləşir. Yarımada Or bərzəxi vasitəsilə materikə birləşir. 2014-cü ildən Rusiya Federasiyasının işğalı altındadır.

Tarixi

Tarix boyu Krım müxtəlif xalqlar tərəfindən idarə edilmişdir. Kimmerlər bu yarımadanı e.ə. VII əsrdə məskun etdi, kimmerlərdən sonra skiflər Krımı aldı. Yerli kimmerlər bu səbəbdən dağlara köçürülüb təcridə uğradılar. Qədim yunanlara bu tavr tayfaları adı ilə məlum olublar və yarımada ta XX əsrin əvvələrinəcən həm inzibatlıqda, həm də ədəbiyyatda Tavrika və ya Tavrida kimi də tanınırdı.

E.ə. V əsrdə yunanlar burada ilk koloniyalarını saldılar. Sonralar burada ellinistik Bosfor dövləti əmələ gəldi. Dövlət Roma imperiyasının tabeliyində idi. Sonralar qotlar, hunlar, bulqarlar, xəzərlər, Kiyev rusları, Bizanslılar, qıpçaqlar və monqollar buranı bir-birinin ardınca işğal etmişdilər. Eramızın XIII əsrində Cenovalı və Venesiyalı tacirlər Krımda bir neçə sahilyanı ticarət şəhər və qəsəbələr salmışdılar.

1441-ci ildə Girəy nəslindən Hacı xan Krımda xanlıq qurdu. Lakin 1475-də xan I Məngli Gərayın İstanbulda girov saxlanmasından sonra xanlıq Osmanlı imperiyasından asıllığa düşdü. 1783-də Rusiya Krımı istila edir və xanlığın mövcudluğuna son qoyur. Yüz minlərlə Krım tatarı yarımadanı tərk edib Türkiyəyə köçdü. Beləliklə, bu xalq Krımda etnik çoxluqdan etnik azlığa döndü.

İlk Sovet illərində Krım muxtariyyət əldə etdi. 1941-ci ildə Krım nasist hücumuna məruz qaldı və 1944-də işğalçılardan azad edildi. Muxtariyyət statusuna baxmayaraq, 1944-cü ildə yarımadanın demək olar ki, bütün Krım tatarı, həmçinin yunan, bolqar, türk, erməni, italyan, azərbaycanlı, çərkəz əhalisi hakimiyyət tərəfindən Mərkəzi Asiyaya sürgün edildi. 1945-də Krımın muxtariyyəti ləğv olundu.

19 fevral, 1954-cü ildə Nikita Xruşşovun təşəbbüsü ilə 27 min kvadrat kilometr ərazisi olan Krım vilayəti Rusiyanın tərkibindən çıxarılaraq Ukraynaya verilir. Xruşşovun Ukraynanın Rusiyaya birləşdirilməsinin (1654) 300 illiyi münasibətilə atdığı bu addım SSRİ-nin dağılmasından sonra Rusiya millətçilərinin kəskin etirazını doğurdu.

Geoloji quruluşu

Dağlıq Krım struktur-tektonik cəhətdən cənub hissəsi çökmüş və Qara dənizin suları ilə örtülmüş böyük və mürəkkəb antiklinal qalxmadır. Antiklinorinin nüvə hissəsində tərkibində yuxarı trias və alt yuranın qumlu təbəqələri olan intensiv qırışmış gilli şistlər Tavr lay dəstəsini yaradır. Antiklinorinin şimal qanadında nüvənin qırışıq strukturları üzərində bir-birinə uyğun olmayan yatımlı üst təbaşir, paleogen və neogen çöküntülərindən ibarət Şimali Krım monoklinalı aydın seçilir. Çöllük Krım ərazisinin səthi əsasən neogenin dəniz və dördüncü dövr kontinental çöküntülərindən təşkil olunmuşdur. Krım yarımadasının qərb hissəsində xırda qırışıqlarla mürəkkəbləşmiş tirəvari Tarxanqut qalxanı yerləşir.

Relyef

Krımın relyef xüsusiyyətləri onun geoloji quruluşu ilə əlaqədar olub, mürəkkəb inkişaf tarixi ilə müəyyənləşdirilir.

Dağlıq Krım

Krım dağları Yayla adlanan əsas silsilədən və ondan şimalda yerləşən, Dağlıq Krımın qərb və orta hissələrində aydın seçilən iki Ön kuest tirədən ibarətdir. Yaylanın ən yüksək zirvəsi Babuqanyaylavari Roman-Koş dağıdır (1545 m). Yaylaya səciyyəvi landşaft xüsusiyyəti verən karst relyef formalarıdır. Yaylada karst tam seçilir və Aralıq dənizi tipinin çılpaq karstları üçün klassik nümunədir. Bir çox yerlərdə əhəngdaşları torpaq örtüyündən tamamilə məhrum olmuş və kar çölü yaratmışdır.

Kerç yarımadası

Yarımadanın relyefi təpəlidir. Yüksək olmayan təpələr və çökəklərlə ayrılan ayrı-ayrı təpələr paleogen və neogen süxurlarından təşkil olunmuşdur. Nüvə hissəsində, yumşaq gillərin braxiantiklinallarından üzə çıxdığı sahələrdə antiklinal çökəklərin əmələ gəlməsi səciyyəvidir. Palçıq vulkanlarına da rast gəlinir.

Çöllük Krım

Bu, hamar, demək olar ki, ideal düzənlikdir. Tarxanqut yarımadasının relyefi bir neçə yastı qalxmaları olan dalğalı sahədir.

Əhalisi

border=none Əsas məqalə: Krım əhalisi

Sovet İttifaqının dağılışından sonra muxtariyyət bərpa olundu; vaxtilə sürgün edilən xalqlara qayıtmağa icazə verildi. Son 200 il ərzindəki kimi, bu günlər ruslar Krımda çoxluq təşkil edir. Qalan xalqlar – ukraynalılar, Krım tatarları, beloruslar, tatarlar, azərbaycanlılar, ermənilər və yəhudilərdir.

Həmçinin bax

İstinadlar

  1. ↑ İvanov, Q. İ. Coğrafiya. III hissə. Avropa. Məlikov, S. tərəfindən tərcümə olunub. Bakı: Azərnəşr. 1929. 4–5. 2023-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-04-17. Qara dəniz və Azaq (Azov) dənizi adlanan böyük bir körfəz Qırım yarımadasını əhatə edir.

Xarici keçidlər

Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Krım&oldid=7606055"