Soizbuag
| Der Artikl is im Dialekt Ståd-Såizburgarisch gschriem worn. |
| Ståd Såizburg | |
|---|---|
 | |
| Wåppn | Låndkårtn |
|
|
| Des Wichtigste | |
| Bundeslånd: | Såizburg |
| Bezirk: | Statutarståd |
| Flächn: | 65,678 km² |
| Leid: | 150.269 (2006) |
| Leid in da Agglomarazion: | 210.000 (2006) |
| Leid pro Quadrátkilometa: | 2288 |
| Hechn: | 424 Meta üwa da Ádria |
| Postleitzåi: | 5020 |
| Vorwåi: | 0662 |
| Gemeindekennziffa: | 50 101 |
| Geográfische Låg: | Koordinaten: 47° 48' N, 13° 02' O 47° 48' N, 13° 02' O |
| Autokennzeichn: | S |
| Adress vom Magistrát: | Mirabellplatz 4 5020 Salzburg |
| Internetsaitn: | www.stadt-salzburg.at |
| I-Mäil-Adress: | [email protected] |
| Politik | |
| Buagamásta: | Schaden Heinz (SPÖ) |
| Partein in da Regierung: | SPÖ (3 Leid), ÖVP (1), Bürgalistn (1) |
| Gemeinderåd (40 Leid, létzte Wåi 2004): |
SPÖ 19 Leid, ÖVP 9, Bürgalistn 6, FPÖ 2, parteilos 4 |
  | |
Såizburg (hochdeitsch: Salzburg) is de Hauptståd vo dem östareichischn Bundeslånd, wås á Såizburg háßt. Gemeinsåm midn Bezirk Såizburg-Umgebung iss da Flåchgau, da nördlichste vo de fünf Gaue vom Lånd Såizburg. In da Ståd Såizburg wohnan ungefähr 150.000 Leid (Stånd vo 2006); damid iss de viertgresste Ståd vo Östareich (nåch Wean, Gráz und Linz). In da gånzn Stådregion (Agglomarazion) sands zirka 210.000 Leid. Såizburg håd a Einzugsgebiet, wås üwa de Grenzn vom Bundeslånd ausse geht. Da Südostn vo Baiarn, da Südwestn vo Owaöstareich und da Nordwestn vo da Owasteiamårk ghern då á dazua. Såizburg is a Uniståd (drei Unis) und dés Zentrum (Owazentrum, sågn de Raumplána) vo da Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draustoa. Vüi Leid sågn "Mozartståd" zu Såizburg, wei dort da Mozart aufd Wöid kumma is und mehr åis wia d'Höiftn vo sein Lém då vabråcht håd. Såizburg is à d'öidaste Ståd im heiding Östareich; seit Ãfång vom 12. Jåhrhundat håds an Stådrichta gém. D'Såizburga Åidståd mid ihra berühmtn barockn Archidektur, de wås an italienische Stéd erinnad, is àne vo de am béstn erhåitanen Åidstéd im deitschpråching Raum und seid 1997 Wöidkuiturerbe. Intanazionàl bekånnt iss à åis Schaublåtz vo dem Musical und Füim Sound of Music, wéng de Såizburga Féstspüle und wéng da Låg am Rånd vo de Åipn.
Geografie
Såizburg liegt am Nordrånd vo de Åipm, ungefähr 150 Kilometa östlich vo Minga und 300 Kilometa westlich vo Wean. D'Ståd is im Såizburga Beckn, ungefähr 25 Kilometa nördlich vom Tennangebirg, auf ålle zwá Saitn vo da Såizåch. De Såizåch und de Stådberge midn Wåid drauf måchn vüi vo dem aus, wia Såizburg ausschaud; Såizburg is nämli áne vo de grêâstn Großstädte in Europa. De Stådbergn sand da Kapuzinaberg, da Mönksberg, da Féstungsberg und da Rainberg. Aufm Féstungsberg is de Féstung drauf, dés is de greßte mittlåitaliche Burg vo Europa, de wås nu åis a gånza erhåitn is. Außadem gibts im Stådgebied nu in Morzga Hügü, in Höibrunna Berg und in Gråfnhügü in Liefaring.
Im Südwestn vo da Ståd, wos nåch Berchtsgån umme geht, is da Untasberg (1.853 Meta hoch), üwa den se de Såizburga á vüi Sågn vazöhn. Im Ostn an da Stådgrenz is da Gaisberg (1.288 Meta), und weida im Ostn sands neta a boa Kilometa bis ins Såizkåmmaguad. Nåch Nordn is es Såizburga Beckn offn, då sand dånn de Såizåchauen und de glán Hügün vom Flåchgau. Da nächste vo de Hügün bei da Ståd is da Plainberg, då is de Wåifåhrtskirchn Maria Plain obm drauf, und vo dort oman siacht ma guad aufd Ståd owe. Direkt im Nordwestn vo da Ståd is de Sålåch, de wås á de Grenz is zur Nåchbaståd Freilassing, und de ghert scho zu Baiarn, genaua gsågt zum Låndkreis Berchtsgåna Lånd.
Entwicklung
Såizburg håds scho gem, bevor nu irngdwer wås aufschreim hed kinna, seid da friaran Jungstâzeid (umma 4500 vor Gristus) gibts då scho Siedlungen. Vor åim am Rainberg håds vo dåmåis bis zum Eîmårsch vo de Röme untam Augustus im Jåhr 15 vor Gristus ununtabrochn Siedlungen gém. Am Féstungsberg und am Kapuzinaberg håms à gsielt. Dé Derfün wårn zum Schluss zsåmm a wichtigs Vawåitungzentrum vo de köitischn Ambisontia. De Röma håmd de Géngd dånn übanumma, d'Leid vo de Stådberng ind heidige Åidståd åwagsielt und des Gånze zu ana Ståd gmåcht. "Iuvavum" håmsas gnennt, des háßt: "Dort, wo da Hümmüsgott dahám is" (håd an köitischn Ursprung). De Ståd wår dåmåis dort, wo heid á nu de Åidståd is, und zwar zwischn Mönksberg, Féstungsberg und Såizåch, wei do wår de Ståd scho rundherum guad gschützt, ohne dass ma groß irngdwöiche Ånlågn baun hed miaßn. A bår Jåhrzehnte späda, untam Kaisa Claudius, wår Iuvavum dånn scho a wichtigs Zentrum vo da neichn Provinz Noricum (späda Ufanoricum). Es håd de Rechte vo an municipium ghåd ("Municipium Claudium Iuvavum") und wår àne vo de wichtigstn Stéd am Wég nåch Germanien.
Stådteile und Nåchbagemeindn
Såizburg håd heid so zirka 30 Stådteile, åwa so genau wáß dés kána, wei de üwaschnein se á öftas amåi. Gegnüwa vo da Åidståd sand de Neiståd (de nennt ma á månkmåi Andräviertl) und da Aißare Stoa, südlich iss Nonntåi, nördlich Müin. Im Nordn vo da Ståd sand Lehn, Liefaring, Rott, d'Såizåchseesiedlung, d'Elisabethvorståd (friara håd ma "Froschheim" gsågt), Itzling, Schåimoos, d'Schlåchthofsiedlung, Sám, Kásan, Långwied und Ésch-Mayawies. Im Ostn sand Gnigü, Neihausaföid, Parsch, Woifsgårtnföid, Aign, Åpfåita und Glás. Im Südn gibts Herrnau, d'Josefiau, d'Åipnsiedlung, Morzg, Gloagmoa-Thumegg, Gneis, d'Eichethofsiedlung, d'Birknsiedlung und Leopoidskron-Moos. Und im Westn sand Riednburg, Burgfried, Aigühof, Maxglán, Glánhofn, d'Kendlasiedlung und Taxhåm.
Maxglán, Gnigü-Itzling, Liefaring, Leopoidskron und Morzg wårn friara eigene Gemeindn. Am 7. Juni 1935 sand Maxglán und Gnigü-Itzling zu Såizburg eîgmeindt worn; s'Stådgebied is dadurch vo knåpp neî af knåpp 25 Quadràtkilometa gwåchsn. 1939 (nåchn Ånschluss) san dånn de åndan à nu dazuakemma. Seid dåmåis is dés Stådgebiet gleich bliem und håd an de 66 Quadrátkilometa.
Offiziell gibts in Såizburg nur de Eîdeilung in Katastràlgmeindn, und davo håd Såizburg 14: Såizburg, Maxglàn, Morzg, Gnigü, Itzling, Aing, Liefering und Leopoidskron (åis a Gånza); Gaisberg, Heiberg, Bergheim, Håiwång, Sieznheim und Wåis (zan Deu). Dé létztan san nämli nur zan Deu eîgmeindet worn, und déswéng gibt's à in de Nåchbagmeindn so Katastràlgmeindn, de wås a so hàßn.
De Nåchbagemeindn vo Såizburg sand außa Freilassing nu Bergheim, Håiwång, Koppü, Ösbethn, Anif, Grödig und Wåis-Sieznheim. Vor åim Bergheim, Håiwång und Wåis-Sieznheim gheratn eigntlich scho längst amåi zur Ståd, wei de Siedlungen vo da Ståd und de drei Gemeinden inanånda üwagengan, ohne dass ma an Untaschiad siagt, dés håd åwa politisch nu kána umsetzn kinna bis jetz.
Eîgmeindungen im 20. Jåhrhundat
Am 7. Juni 1935 håd da Såizburga Låndtåg s'Gsétz üwa d'Erweitarung vom Gebied vo da Låndeshauptståd bschlossn. In Kråft dre'n is dés scho am 1. Juli vom gleichn Jåhr. Damid san de Gmeindn Maxglàn und Gnigü-Itzling fåst åis a Gånza und Deile vo Aing, Morzg, Sieznheim, Leopoidskron, Bergheim und Håiwång zur Ståd dazuakumma. D'Ãgstöidn und de Grundstückün vo de Gemeindn Maxglàn und Gnigü-Itzling håd d'Ståd üwanumma, åwa à eanare Schuidn, und dés wår fir de zwà årmen Årwatagemeindn à de âzige Möglichkeid, dass s'néd finanziell zsåmmbrochn san. Durch de Eîgmeindungen is dåmåis d'Eîwohnazåi vo Såizburg vo 40.232 af 63.275 Leid gstieng und d'Flächn vo 8,79 af 24,9 Quadràtkilometa.
A zweite Phase vo Eîgmeindungen wår dånn am 1. Jänna 1939. Då san Aing, Liefaring, Leopoidskron und Morzg åis a Gånza und Deile vo Anif (nämli Höibrunn), Bergheim, Håiwång und Wåis zum Stådgebied dazuakumma. In da Ståd håm dadurch 77.170 Leid gwohnd. Im Jåhr 1950 håds an Dausch gém, då is des Gebied vom Schlåchthof, wås vorher zu Bergheim gherd håd, zur Ståd kumma und dafir da Plainberg, der wås åwa vüi gressa is, zruck zu Bergheim. Seitdem håd si nix mehr g'ändat und s'Stådgebied is 65,67 Quadràtkilometa groß.
Ålle zwà Eîgmeindungen håm åiso unta autoritäre Regime stådgfundn. Trotzdem wårns guad begründet - nåch 1945 håd kàna an Eîspruch dagéng eîglégt. Erscht im Jåhr 1990 håd si d'Gemeinde Anif beschwerd, dass da Schlosspark vo Höibrunn zur Ståd kumma is. Åwa nåchdem der eh scho seid 1920 im Eingdum vo da Ståd wår und sunst da Komplex vo Höibrunn gemeindemäßig deud worn war, is de Zruckfordarung ågléhnt worn.
Dé Gemeindn Wåis-Sieznheim und Bergheim im "Spéckgirtl" vo Såizburg ghern zwar infraschtrukturmäßi scho lång zum Stådgebied, und de Raumordna fordern à, dasss eîgmeindt wern, dés håd åwa nu kàna politisch durchsétzn kinna bis jétz. Dadurch gibt's im Bållungsraum åiwei gressane Probleme: Af da àn Seitn gibt's åiwei wenicha freie Baugrundstickün und af da åndan Seitn gengan imma mehr Gewerbebetriewe in d'Umlåndgemeindn (oda nu weida wég), wei Grundstickü zan Ausbaun in da Ståd z'deia worn san. Dadurch nimmt d'Ståd wenicha Steian eî, und s'Ungleichgwicht zwischn de Finanzprobleme vo da Ståd und de reichn Spéckgirtlgmeindn im Umlånd wird åiwei ärga. Außa Wåis und Bergheim betrifft dés à nu Ànif, Öisbethn, Håiwång, Eugndorf, Grödig und Deile vo Koppü.
Bevöikarungsentwicklung
| Leid im heitign Stådgebiet | |||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||
Wegn de Eingemeindungen in de Dreißgajåhr is dåmåis de Bevöikarung vo Såizburg vo 40.000 Leid auf 77.000 auffigånga. An ziemichn Buum håds dånn glei nåchm Zweitn Wöidgriag gem, då håmd de Amerikána gånze Siedlungen fir de GIs ausm Bon gståmpft, zum Beispüi de General-Keyes-Siedlung. Außadem håd's an großn Ãsturm vo Flüchtlinge gém, vor åim vo Voiksdeitsche. Dé håmd zerscht in Barackn gwohnd, sand åwa in de neichn Siedlungen umzong, nåchdem de Amrikàna wégga wårn. Seid ungefähr 1950 is Såizburg a Großståd, weis üwa 100.000 Leid håd. Firs Jåhr 2007 liegt de Zåi vo de Eîwohna bei 150.269 Leid (mid Hauptwohnsitz).
Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draustoa
Såizburg is direkt an da boarischn Grenz, und desweng hängts zwecks Vakehr und Wirtschåft eng mitn boarischn Grenzgebiet zsåmm, bsondas mid de Låndkreise Berchtsgåna Lånd und Draustoa. Zum Beispüi gehd de schnöiste Stråßnvabindung vo da Ståd Såizburg in Pinzgau üwa Båd Reichnhåi (dé Stréckn nennd ma à s'Glàne Deitsche Éck). Wirtschåftli hängan bsondas de Stéd Freilassing und Båd Reichnhåi mid Såizburg zsåmm. Desweng gibts seid 1995 die Euregio Såizburg - Berchtsgåna Lånd - Draustoa. In dem Gebiet wohnan zsåmm zirka 700.000 Leid.
Gschicht
Scho in da Jungstázeit håmd Leid in Såizburg gwohnt, nämli am Rainberg, am Féstungsberg, am Kapuzinaberg, an da heiding Klessheima Allee, in Liefaring-Rott und am Höibrunna Berg. Spéda håds dånn köitische Siedlungen am Bürgüstâ, in Parsch, Gnigü und Maxglàn dazuakumma. Åpm Jåhr 15 vur Christus, wia de Röma kumma sand, is dånn a Ståd am Ufa vo da Såizåch draus gworn, de wås "Iuvavum" gháßn håd. Åb 45 nåch Gristus wårs åis municipium ane vo de wichtigstn Stéd in da Provinz Noricum. Seidn fünftn Jåhrhundat nåch Christus gibts in Såizburg á Klesta.
Frühmittlåita
Nåchdem de Doanagrenz vom Römischn Reich zsåmmbrochn wår, is d'Ståd ziemli zgrundgånga und wår am End vom siebten Jåhrhundat beinåh a Ruine. Nåch da Vöikawåndarung håd Såizburg lång zu de Bajuwarn und damit dånn á zu Baiarn ghert. Eana Herzog, da Theodo, håd im Jåhr 699 im Rupert de Restln vo da åidn Römaståd gem, damid a dés Lånd rundumadum missioniern kå, und so is a åis Rupert vo Såizburg da erschte Såizburga Bischof gworn. Gwohnt håd a im Klosta Sånkt Beda, wåss åiwei nu gibt; dés is nämli s'ödaste Klosta nördlich vo de Åipn. Afm Rupert gehd da Wiedaaufbau vo da Ståd zruck; seid 739 is Såizburg Bischofssitz und wår am Ãfång firs gånze boarische Herzogdum zuaständig.
Im Jåhr 755 håmd Leid dånn zum erschtn Måi in Nåmen "Såizburg" vawendt, der wås à afn Rupert zruckgehd. Der Nåm kummt vo de Såizåchschiffa, de wås as Såiz aus de Berg außa gfihrt håm und in Såizburg dåmåis a Maut zåin miaßn håm. Im Jåhr 774 is da erschte Såizburga Dom fertig worn. Im Jåhr 798 håd da Kårl da Große, der wås dåmåis Kini vo de Frånkn wår, im Pápst gsågt, er soid Såizburg zum Erzbistum måchn, und dés håd a dånn am 20. Aprü á gmåcht. Åiso wår Såizburg damid dés ánzige Erzbistum im gånzn boarischspråchign Gebiet.
Hochmittlåita
Nåchn Frånknreich håd Baiarn - und damid á Såizburg - dånn zum ostfränkischn Reich ghert und spéda zum Heulign Römischn Reich. De Såizburga Erzbischef håms åwa gschåfft, dasss so ziemlich åis Megliche söwa regün håm kinna in eanam Gebiet, und vo de boarischn Herzeg oda går vom Koasa håms sa se ned vüi dreiredn låssn.
Da Erzbischof Gebhard vo Helfenstein håd im Jåhr 1077 ågfångt, dass a si a Féstung baut, owa dés håd nu lång dauat, bis dass de fertig worn is. Da Gebhard is im Investiturstreit im Jåhr 1076 af da Seitn vom Papst gståndn und a Jåhr spéda dånn af da Seitn vom Géngkini Rudoif vo Schwååm. Da Koasa Heinrich IV. håd eam déswéng nåchad wéng Untreue vadriem.
Da Erzbischof Konrad II. vo Bámberg is åwa dånn a weng z'weid gånga, wei er is Erzbischof worn, ohne dass a vorher in Koasa nu frågt. Da Koasa wår dåmåis da Barbarossa Fritz, und dés håd eam üwahaupt ned passt, dass då ana glaubt, er kå duan, wås a wüi. Déswéng håd a d'Reichsåcht üwa eam vahängt. Im Koasa seine Háwara, de Gråfn vo Plain, håmd de Ståd ågriffn, und nåcha wår so ziemlich åis hi. Dés wår in da Nåcht vom 4. afn 5. Aprü 1167.
Nåcha håm se da Koasa und de Domherrn zehn Jåhr lång gstrittn, wer da nächste Erzbischof wern soi. Zerscht, im Jåhr 1168 is's da Adalbert III. vo Böhmen, da Neffe vom Koasa, gwöid worn, åwa 1174 is a vom Rengschburga Reichsdåg wieda ågsétzt worn. Am 26. Juni vom gleichn Jåhr is da Heinrich I. zum Géngerzbischof gwöid worn, der wås vorher Fürstpropst vo Berchtsgån wår.
Min Frien vo Venédig im Jåhr 1177 håmd dånn ålle zwà, da Adalbert III. und da Heinrich I., af ihr Åmt vazichtn miaßn, und da Konrad III. vo Wittlsbåch is's worn. Åwa à nur bis 1183, wei dånn is a åis Erzbischof nåch Mainz gånga, und da Adalbert III. håd Såizburg zruckgriagt und wår bis zu sein Tod Erzbischof.
Spädmittlåita
Dånn is Såizburg långsåm unåbhängig worn vo de Baiarn. Zwischn 1200 und 1246 håds da Erzbischof Eberhard II., der wås àna vo de Hawara vo de Stauferkoasa gwén is, gschåfft, dass a de gånzn Gråfschåftn, Grichtssprengü und Vogtein rund um Såizburg zu an ziemlich fixn Herrschåftsgebiet måcht.
Im Jåhr 1275 håd da Herzog vo Baian-Låndshuad dånn in Rupertigau åis Grenz vo Såizburg zum Cheamgau ånerkånnt. Såizburg is nåcha åiwei wichtiga worn, und åb da Schlåcht vo Müidorf im Jåhr 1322 wår's mid Baian üwa Greiz. Im Jåhr 1328 is Såizburg dånn a eigena Stååd im Heulign Römischn Reich gworn, wia da Erzbischof a eigene Låndesordnung festglegt håd.
In de Jåhr 1348 und 1349 sand ungefähr a Drittl vo de Leid in Såizburg an da Pest gstorm.
15. und 16. Jåhrhundat
Vo 1481 bis 1511, åiso 30 Jåhr lång, håm si de Såizburga söwa eanan Stådtråd und eanan Buagamásta wöin kinna. Dés håd eana da Koasa Fritz III. in an großn Rådsbriaf erlaubt. Åwa im Erzbischof Leonhard vo Keitschåch håd dés nia taugt, dass de Stådinga måchn, wåss woin, und desweng håd a oafåch in Buagamásta und in Stådtråd gfånga gnumma, wiar as zu an Bankett eîglådn ghåbt håd, und eana de Rechte vo da Ståd wieda weggnumma.
Seidn Jåhr 1492 gibt's de Stieglbrauerei. De is heid de wichtigste priváte Brauerei in Östareich.
Im Baungriag håd's 1525 an großn Aufstånd vo de Baun und de Bergleid gengan Erzbischof gem. Der Aufstånd håd drei Monad dauat, und de Baun håmd sogår d'Ståd eîgnumma und d'Féstung belågat, åwa es håd eana nix gnutzt. Der Afstånd håd à zàgt, dass scho vüi Baun, åwa à Bergleid und Bürga, afgschlossen géngüwa da Reformazion wårn (erscht åcht Jåhr vorher håd da Luther Martin seine 95 Thésn in Wittnberg ãgschlång). Dazua is kumma, dass d'Leid unzfrien wårn min Absolutismus vom Fürsterzbischof Matthäus Lang vo Wellenburg. Da Prédiga Paulus Speratus (Hoffer Paul) håd sogår amåi a Geléngheid gnutzt, dass a in da Franziskànakirchn evangelisch prédigt. Åwa scho vorm Jåhr 1590 håmd fåst ålle protestantischn Famülien vo da Ståd Såizburg s'Lånd valåssn miaßn. Kinda unta 15 Jåhr, à Saiglinge, håm s'dabei oft zrucklåssn miaßn; dé sand dånn an katholische Famülien valost worn.
17. Jåhrhundat
S'17. Jåhrhhundat wår in Såizburg prägt vo drei Erzbischef, unta denan Såizburg af da Hechn vo seina Måcht ãkumma is: im Woif Didi vo Raitenau, im Markus Sittikus Gråf vo Hohnems und im Paris Gråf vo Lodron. Gleichzeitig is dåmåis à de gånze Barockarchitektur entståndn, fir de d'Ståd so berühmt is. Såizburg wår die erschte Ståd im Nordn vo de Åipn, wos im Barock baud håm. De Umbautn san charaktaristisch firn dåmåling Zeidgeist und in håmd in Måchtãspruch vo de Erzbischef mid ana repräsentativn Residenzståd zàng soin.
Da Woif Didi vo Raitenau wår entfernd mid de Medici vawåndt und is in Rom und in Pavia afgwåchsn. Seî Lieblingsbeschäftigung wår, dass a italienische Låndschåftn und Architektur gmåind håd. Kaum, dass a in Såizburg an da Måcht war, håd a dånn à italienische Architektn, Künstla und Håndwerka auffaghoid und an Haufn Baustöin ãgfångd - fir seî Liebhåbarin, d'Salome vo Alt, mid der a zwöif Kinna ghåd håd, håd a zum Beispüi s'Schloss Miraböi baun låssn, wås dåmåis nu knåpp außahåib vo da Stådmaua wår.
Dés Wichtigste, wåss dåmåis baud håmd, wår sicha da neiche Såizburga Dom, so wia mann heid kennt. Da åide Dom is nämli 1598 scho zum åchtn Måi åbrennt; es gehd des Gerücht, dass da Woif Didi den Brånd léng håd låssn, jénfåis håd a nåchad néd nur in Dom, sondan à 55 Bürgahaisa niedareißn låssn. Da Architekt vom neichn Dom wår zerscht unterm Woif Didi da Scamozzi Vincenzo. Wei da Woif Didi so vüi fird Kunst in Såizburg dã håd und so weng firn Glaum, sans sogår im Vatikan néd so guad af eam zum Spréchn gwén.
In da Zwischnzeit håd se da Woif Didi mid de Berchtsgåna ums Såiz und uman Zoi gstrien, und im Jåhr 1611 iss eam dånn z'vüi worn, und er håd Berchtsgån bsétzt, wei dés håd dåmåis néd zu Baiarn ghert, sondan wår a eigane Fürstprobstei. Dés håd de Baiarn unta eanam Herzog, im Maximilian, åwa går ned taugt, dass a då so umanåndfuhrwerkt, und se håmd dafir afåch Såizburg bsétzt. In Woif Didi håms aussegschmissn und mid Hüife vom Båpst wéng Gotteslästarung vaurteud. Sein Cousin, in Markus Sittikus Gråf vo Hohnems, håms åis sein Nåchfoiga eigsétzt. Der håd in Solari Santino beaftrågt, dass a in Dom fertibaud, wås der dånn bis 1628 à gschåfft håd. Er håd håid a Stickü gleana baud åis wias na ursprüngli plànt hädn, und de Tirm vom Dom san üwahaupts erscht 1655 fertig gwén. Da Markus Sittikus håd sis dånn guad geh låssn in Såizburg und ålle Håndwerka zsåmmgfångt, dasss eam a Stückü vor da Ståd s'Schloss Hellbrunn mid åim drum und drå baun, mid an italienischn Gårtn, de berühmtn Wåssaspüle und an Zoo. Architekt wår då wieda da Solari Santino.
Da Nåchfoiga vom Markus Sittikus wår da Paris Gråf vo Lodron, und dés wår dånn da berühmteste und mächtigste vo ålle Såizburga Erzbischef. Üwaråi sunst im Reich wår da Dreißgjährige Griag zwischn de Katholikn midn Koasa auf da oan Saitn und de Protestantn mid de Schwédn und de Franzosn auf da åndan Saitn, åwa da Paris Lodron håds gschåfft, dass a si då aussahåit, obwoi a doch a so a wichtiga katholischa Erzbischof wår. Dafir håd a an Haufn duan kinna fir d'Büidung und d'Kuitur in Såizburg: Im Jåhr 1617 håd a Gymnásium aufgmåcht (vorher håms åiwei kàn Blåtz ghåbt dafir), und fünf Jåhr späda is dånn d'Såizburga Uni draus worn, de wås nu åiwei nåch eam benånnt is: Paris-Lodron-Uni Såizburg. Am Åfång håst då zwar nur Theologie und Philosophie studiern kinna, damid de Pfårran béssa aubüidt worn san, åwa es is båid mehr worn, und außadem wår dés natürlich á wichtig fir sei Géngreformazionspolitik.
18. Jåhrhundat
Scho seid da Mittn vom 15. Jåhrhundat håmd in de Bergwerkn am Dürrnberg (dés is in da Halleina Géngd) vüi Årwata aus åndane Géngdn vom Reich g'årwat, zum Beispüi á Meißna Kursachsn, und dé håmd á eanan Glaum midbråcht ins Såizburgische, dés wårn nämli Lutharische. De Baun, de wås á ziemlich unzfrien wårn dåmåis, wårn glei gånz narrisch auf den neichn Glaum, und so håd a si schnöi bei eana vabroat. Åwa néd nur de Årwata håm de lutharischn Ideen nåch Såizburg bråcht, sondan á de Såizburga Kaufleid vo eanare Håndlsfåhrtna. De Erzbischef håd dés natürli üwahaupt néd basst, und déswéng håms á scho vorm 18. Jåhrhundat åiwei wiedaramåi kleanane Gruppn vo Protestantn vajågt. Åis zsåmm wårn dés 22.000 Leid.
Åwa am 31. Oktoba 1731, genau 214 Jåhr, nåchdem da Luther Martin in Wittnberg seine 95 Thesn ãgschlång håd, håd dånn da Erzbischof Poidl Toni Freiherr vo Firmian mid sein dogmàtischn Hofkanzla, im Christani di Rallo, sei "Emigrazionspatent" erlåssn, und wéng dem håm de Protestantn wegziang miassn, de wås néd katholisch wern håm woin. Am 11. Novemba håd as dånn vakündn låssn; dés genau 248 Jåhr nåch da Tauf vom Luther. Zerscht håd a nu glaubt, dass s'netta a bår hundat Protestantn irgndwo in de Berng rundumadum gém håd, åwa af da offizielln Listn håm si dånn néd weniga åis wia 21.475 Leid åis Protestantn eîgschriem.
Dé vo de Lutharischn, denan a Lånd gherd håd, de håm gråd håid amåi drei Monad Zeid griagt, damids as vakaufn und wégziang. Viecha, Möwu und Grund, dés håms åissi schnöi schnöi afm Mårkt haun miaßn, und då håms néd vüi dafia graigt vo de katholischn Kaufleid und Vabündetn vom Firmian. Vom Grund håd si da Firmian à vüi fir sei eigane Famülie untan Någü grissn. Ålle protestantischn Biacha und Büwün håms vabrenna miaßn. Vüi vo de Kinda vo Lutharischn, dé wås zwöif Jåhr oda jinga wårn, håd ma eana wéggagnumma und dånn katholisch erziang låssn. Åwa àn Vorteu håms wenigstns ghåbt, de, de wås an Grund zum Vakaufn ghåbt håm: Durch de Frist mid de drei Monad håms nämli néd im ärgschtn Winta losziang miaßn.
De Leid, de wås kàn Grund néd ghåbt håm, håm nur åcht Dåg Zeid griagt, damids eana Håb und Guag vakaufn und auswåndan; dés wårn amåi 4.000 Leid, Mägde und Knecht'. Vüi vo denan, de gånga san, wårn åwa á låndlose Dienstbotn und håm håid glaubt, se kinnans woåndas zu mehr bringa. Dé håm dånn håid vasuacht, dass in dé deitschn Stéd kumman, de wås protestantisch wårn. Dés wårn weide Wége, und vo dem Göid, wåss nu ghåbt håm, håm dés meiste Raiwa und Mautna eîkassierd. A Viertl vo de Såizburga Auswåndara håm de weidn Märsche néd üwalebt.
Rechtlich wår dés dåmåis zwar in Ordnung, weis jå im gånzn Reich üwaråi ghoassn håd, "cuius regio, eius religio" ("Wems Lånd gherd, der bestimmt d'Religion"). Åwa då håms trotzdem in gånz Europa gschaud, vor åim wéng de kurzn Fristn, de wås deuweis à går néd eîghåin worn san vom Erzbischof, und es håd an Haufn Flugblattln géng de Katholischn gém. Da Goethe håd sogår a Gedicht üwa de Flüchtling aus Såizburg gschriem (Hermann und Dorothea). Dasss da Firmian ausgrechnt im Winta vajågt, håm vüi Leid néd in Ordnung gfundn. Långsåm sans à af Derfün und Stéd droffn, wo mas freindli empfånga håd, åwa so vüi Leid af an Haufn håm si håid nirngs recht ãsiedln kinna.
Im Jåhr 1732 håd dånn da Kini Fritz Wüihöim I. vo Breißn, der wås söim lutharisch wår, 12.000 Såizburga Protestantn afgnumma, und dé håm si in Ostbreißn in so Gebiete ãsiedln kinna, de wås 20 Jåhr vorher vo da Pest vawüsted worn san. Då håms grátis a Stückü Lånd vom Kini griagt und san a so Baun gworn; Håndwerka håm dortn in de Stéd problemlos ihr Årwat måchn kinna. Heidzdågs ghern de Gebiete zu Poin, Russlånd und Litaun. Åndane gleanane Gruppn sand à ins Banàt im Westn vo Rumänien oda ind heidige Slowakei zong, in Gebiete in da Nähe vo Berlin und vo Hannover oda ind Niedalånde. A gånz a glàne Gruppn is nåch Debrecen in Ungarn gånga.
Am 12. März 1734 is a glàne Gruppn vo Flüchtling aus Såizburg, de wås vorher nåch London gånga san, beim Suachn nåch Religionsfreiheid in da englischn Kolonie Georgia in Nordamerika ãkumma. A bår Monad spéda is a zweite Gruppn nåchkumma, und bis 1741 wårns dånn so ungefähr 150 Leid und håm midanånd a Derfü nåmens Ebenezer am Savannah-Fluss gründt. Åndane deitschspråchige Famülien - meistns Schweiza, Pföiza und Schwååm - san zu de Såizburga nåch Ebenezer dazuakumma. Nåch an Zeidl håd ma de Leid dortn in Amerika ålle Salzburgers gnennd.
Erscht im Jåhr 1740, nåchdem si da breißische Kini mehrmåis beim Erzbischof beschwerd håd, håm de Auswåndara, de wås nu am Lém wårn, a glàne Entschädigung fir eanane Bauanhef griagt. A spéda, bis zum Jåhr 1772, san åiwei nu Protestantn, de wås d'Owrigkeid ausgforscht håd, aus Såizburg vawiesn worn. Erscht im Jåhr 1966 håd si a Såizburga Erbischof, da Rohracher Andreas, fir de Vadreiwungen dåmåis entschuidigt.
Firs Erzbistum wår de gånze Gschicht am Schluss a wirtschåftliche Katastrophn, dass so vüi Leid wegzong san. Im Firmian wår dés wurscht, der håd se in Leopoidskron vo 1736 bis 1738 a Rokokoschléssl hibaun låssn. Dés Schloss håd spéda, åb 1918, im Reinhardt Max gherd, der wås a Theatareschissér wår und ana vo de Gründa vo de Såizburga Féstspüle. 1938 håm sis de Nazis untan Någü grissn, nåchn Griag håd mas wieda an de Famülüe vom Reinhardt zruckgém, und dé håms dånn an dés intanazionále "Såizburg Seminar" vakauft. Denan gherds heid á nu.
Im Jåhr 1756 is dånn da berühmteste vo ålle Såizburga aufd Wöid kumma, da Mozart Woifal, ana vo de wichtigstn Komponistn, dés üwahaupt gém håd. Vo 1769 bis 1781 wåra bei de Erzbischef åis Hofkappöimásta ågstöid, åwa dånn is nimma midn Erzbischof zsåmmkumma, håd åis higschmissn und zsåmmbåckt, is nåch Wean gånga und nie mehr nåch Såizburg zruckkumma. Da Mozart håd Såizburg nia rechd méng, åwa d'Ståd profitierd bis heid nu stårk vo eam.
Vo 1772 bis 1803, untam Erzbischof Hieronymus Frånz Sepp vo Colloredo-Månnsföid, is Såizburg åwa dafir a Zentrum vo da Spédaufklärung worn. S'Schuiwésn håd a reformiert, nåchn Vorbüid vo de Östareicha, und vüi Wissnschåftla und Künstla håd a nåch Såizburg ghoid.
Vom Napoleon I. bis zum Ånschluss
Am Åfång vom 19. Jåhrhundat håms as Heulige Römische Reich zuadraht - da Reichsdåg in Rengschburg håd åis Ållalétztes in Reichsdeputazionshauptschluß bschlossn, und mid dem sand de Erzbischef åis Herrscha vo Såizburg ågsétzt worn. Dés wår im Jåhr 1803, und då is Såizburg dånn glei mid Freising und Båssa zu an neichn Kurfürstndum zsåmmglégt worn. Kurfürst is da Großherzog Ferl III. vo da Toskána worn.
Åwa dés wår nur kurz, und dés Kurrecht håd á kán wås bråcht, wei im Jåhr 1805 is dånn Såizburg s'erschte Måi zu Östareich kumma, wås gråd erscht a extrigs Koasadum worn is. 1810 iss dånn åwa wieda zu Baian kumma, wei jå de Baian min Napoleon I. vabünded wårn. Im Jåhr 1816, nåchn Weana Kongress, is Såizburg dånn endgültig zu Östareich kumma, åwa néd amåi åis a eings Lånd, sondan zu Owaöstareich håmses dazuadå.
Erscht im Jåhr 1850 is Såizburg dånn a eings Kronlånd in da Monarchie worn, Herzogdum Såizburg håds gháßn. A Årt Låndesregierung håds á griagt, dés wår de Ståtthåitarei. Im Jåhr 1860 håms dånn de Stådmaun ågrissn (de Stàna san fir d'Begrådigung vo da Såizåch hergnumma worn), de wås eh ka Mensch mehr braucht håd, und d'Ståd håd gressa wern kinna. Im Jåhr 1886 is dånn des erschte Stickü vo da Stråßnbåh in Betrieb gnumma worn; de Stråßnbåh gibts åwa heid á nimma.
In ana åidn Såizburga Legende hàßts, dass a unvorsichtiga Jàga, der wås in sein Wåid a weißs Wüidschweindl umbringt, innahåib vo àn Jåhr sterm wird. Im Jåhr 1913 wår da östareichisch-ungarische Thronfoiga, da Frånz Ferl, zu Besuch in Såizburg und håd bei ana Jågdpartie ausgrechnt a weißs Wüidschweindl umbråcht. De Såizburga Gåstgéwa håm åwa nix gsågt üwa de Legendn und håm eam recht gratulierd. A Jåhr spéda håd eam dånn da Princip Gavrilo in Sarajevo daschossn - und in Såizburg håd ma gmurmüd, dass si de Legendn wieda amåi åis wåhr außagstöid håd.
Im Jåhr 1919 håds zum erschtn Måi Wåin gém, wo ålle gleich midwöin håm derfn; zwá Jåhr spéda, am 29. Mai 1921, håm si de Såizburga in ana Voiksåbstimmung mid 99 Prozent vo de Stimmen firn Ånschluss ans Deitsche Reich ausgsprochn[1] (dés wås dåmåis nu de Weimara Republik wår). Dés is åwa dånn eh néd gmåcht worn. Im Jåhr 1922 wår in da Universitätskirchn (dåmåis Kollégienkirchn) de Uraufführung vo dem Stückü "Såizburga großes Wöidtheata" vom Hugo vo Hofmannsthåi; Reschissér wår da Reinhardt Max. Im Kraus Kårl håd dés üwahaupt néd daugt, dass dés in da Universitätskirchn wår, und déswéng is a aus da katholischn Kirchn ausdredn.
D'Názizeid
Am 13. März 1938 san in Såizburg deitsche Truppn eîmarschierd. Glei am Åfång vo da Názidiktatur in Östareich, am 30. Aprü, håms aufm Residenzplåtz Biacha vabrennt und vüi Judn und politische Gegna vahåft. Am 9. Novemba, in da Reichsgriståinåcht, håms de Såizburga Synagong higmåcht. Im Jåhr 1942 håm de Názis in da Ståd a Låga fir Griagsgfångene vor åim aus da Sowjetunion aufgmåcht; in da Umgéwung håds nu a bår mehr gém. In Maxglàn håms a Konzentrazionslåga fir Zigeina eîgricht, de wås dånn åis Zwångsårwata in Såizburga Industriebetriewe hackln miaßn håm[2].
1943 håm de Nàzis, im Auftråg vom dåmåling Gauleita, im Scheel Gustl Adi, Luftschutzbunka in de Stådberng gråm. Se håm scho gwusst, warum, wei 1944 und 1945 håm dånn de Amerikána 15 Måi Såizburg aus da Luft ågriffn. 550 Leid san dabei gstorm, 14.563 sand obdåchlos worn, und 46 Prozent vo ålle Haisa in Såizburg, åis zsåmm 7.600 Wohnungen, san hi worn. De Amerikána håms vor åim aufn Båhnhof ågseng ghåbt, wei dés a wichtiga Knotnpunkt firn deitschn Nåchschub wår, déswéng wårn á de meistn Tréffa rund uman Båhnhof umma. Åwa a bår Bombm håds á aufd Innenståd brackt, zum Beispüi aufs Wohnhaus vom Mozart und auf de Kuppü vom Dom; à d'Bruckn håms zastörd. Vo da barockn Architektur in da Åidståd is åwa fåst åis gånz bliem - Såizburg is dadurch heid ane vo de gånz wening guad erhåitenen Stéd in dem Baustil.
D'Nåchgriagszeid
Am 4. Mai 1945 wår in Såizburg da Griag aus, då håmd nämli US-amerikánische Soidåtn d'Ståd befreid. Da Obast Lepperdinger Håns, der wås vorher da Owakommandierende vo da Wehrmåcht in da Ståd Såizburg wår, håd eana d'Ståd kåmpflos üwagém. De Amerikána håm in Hildmann Richard zum Burgamásta gmåcht, und es san glei amåi de neichn demokrátischn Partein gründt worn, nämli d'ÖVP, d'SPÖ und d'KPÖ.
A Riesnhaufn Leid ohne Hoamad ("Displaced Persons", DP), Judn und Voiksdeitsche san nåch Såizburg und in d'Umgéwung kumma. Im Dezemba 1946 wårns scho um de 13.200, vor åim aus Ost- und Mittleuropa. Damid ma dé wo untabringt, håm d'Amerikána DP-Låga eigricht: drei ständige und fünf Durchgångslåga. Am bekånntastn wårs Låga Parsch. De ehemåling Názis håms ins Låga Glásnbåch glei in da Nähe vo da Ståd gstéckt.
Am 11. August 1945 håm de Såizburga Féstspüle scho wieda de erschte Vorstöllung nåchn Griag ghåbt. Am 26. Septemba wår in Såizburg dånn a Konfarenz vo de östareichischn Bundeslända, und Såizburg wårs erschte Lånd, wås dafir wår, dass ma d'Republik wieda herstöid und d'Ståådsregierung vom Renner Kårl in Wean ånerkennt. S'Bundeslånd Såizburg, da Großteil vo Owaöstareich unds Ausseea Lånd in da Steiamårk wårn midanånd d'amerikánische Besåtzungszone in Östareich; s'Owakommando vo dera Zone wår in da Ståd Såizburg.
Gånz am Åfång, in de erschtn bår Wochn, håm de Amerikána vüi Haisa beschlågnåhmt und üwahaupt åis voi streng kontrolliert, åwa båid håms dånn mid de Beåmtn vom Lånd und vo da Ståd zsåmmg'årwat, wias håid gseng håm, dass de eh néd so deppad dan. A bår Måi wårs scho so, dass se de amerikánischn Soidåtn néd gånz an d'Regün ghåin håm, åwa im Großn und Gånzn håm si d'Leid recht guad mid eana arråschiert.
D'Amerikána håm jå midn Marshallplán vüi Hüifsgöida nåch Såizburg bråcht und á mid eanare privátn Ausgåm midghoifn, dass si d'Ståd wirtschåftlich schnöi erhoid håd. Da Såizburga Géngd iss sogår so guad gånga, dass mas im Rest vo Östareich in "Goidanan Westn" gnennt håd. Gånz wichtig wår zum Beispüi á, dass am 1. Juli 1949 endlich d'neiche Ståådsbruckn fertig worn is, de wås ma scho 1940 zum Baun ågfångt ghåbt håd. Beim Bau vo da Ståådsburckn san im Griag à a Haufn Zwångsårwata aus Osteuropa eîgsétzt worn.
D'heidige Zeid
Á in de Fuffzgajåhr is vüi buad worn in Såizburg: Am 31. Oktowa 1953 håms is létzte Stückü vo da Stråßnbåh ågrissn und dafir a O-Bus-System aufbaud. Und am 15. Juli 1957 is s'Hotel Europa beim Haupbåhnhof aufgmåcht worn, des wås mid seine 16 Stég bis heid nu s'gresste Haus vo da gånzn Ståd is. Bis heid san si á de Såizburga nu néd einig, wias dés findn soin: De oan sång, so håd ma håid baud dåmåis und dés muaß ma åis Denkmåi seng, und de åndan sång, des is a Schåndflég und gherd ågrissn. Üwahaupt håms de Såizburga néd a so mid da modernan Architektur.
Am 1. Mai 1959 wår dånn endlich da Dom wieda hergstöid, und ma håd s'erschte Måi wieda d'Méss feian kinna. Un am 5. Juli 1962 håm de Såizburga eana Uni wieda aufgmåcht, nåchdem's mehr åis wia 150 Jåhr káne mehr gém håd. Am Åfång håd's nur a philosophische und a katholisch-theologische Fakuität ghåbt, åwa båid is a rechtswissnschåftliche dazua kumma, und de philosophische håms zu ana geisteswissnschåftlichn und späda zu ana kuitur- und gsöischåftswissnschåftlichn ausbaud.
Am 29. Juli 1963 håmses Kláne Féstspüihaus wieda aufgmåcht, nåchdems min Umbaun fertig worn san. A Großdeu vo da Åidståd und á a bår Deile vo da Neiståd (d'Linza Gåssn zum Beispüi) san seidn 9. Juli 1973 Fuaßgängazone - åwa es gibt åiwei nu vüi Ausnåhmen fir Leid, de wås trotzdem min Auto einfåhrn derfn, und vüi fåhrn á åiwei nu eine, obwoi ses néd derfadn. S'neiche große Haus vo da Naturwissnschåftlichn Fakuität in Herrnau håms dånn am 3. Oktoba 1986 aufgmåcht.
Im Jåhr 1994 håd da Såizburga Fuaßbåi sein gresstn Erfoig vo üwahaupt ghåbt: Då is nämli d'Såizburga Austria ins Finále von UEFA-Cup kumma und håd nur gånz knåpp géng Inta Mailånd valurn. Seidn 11. Septemba 1997 derf si d'Såizburga Åidståd UNESCO-Wöidkuiturerbe nenna. S'neiche Kongresshaus håms am 23. Juni 2003 aufgmåcht, und seidn Oktoba 2003 gibts a neiche Uni in Såizburg, nämli d'Paracelsus-Medizinuni; dés is de erschte medizinische Privátuni vo Östareich.
Außadem gibts seid 2003 a neichs Stádion, wo im Jåhr 2008 a bår Spüle vo da Fuaßbåi-Europamástaschåft sei wern - streng gnumma gherd des Stádion åwa nimma zur Ståd Såizburg, sondan zu Wåis-Sieznheim. 2006, im Mozartjåhr, håd Såizburg a gånzes Jåhr lång in Mozart gfeiat. An sein 250. Geburtsdåg, in 27. Jänna, håm zur Feia vom Dåg kurz nåch åchti afd Nåcht de Glockn in ålle 35 Såizburga Kirchn gleit.
Politik
| Ergebnisse vo da Gemeinderådswåi vom 7. März 2004 | ||
|---|---|---|
| ÖVP | 17.250 | 27,4% |
| SPÖ | 27.565 | 43,78% |
| FPÖ | 6.448 | 10,24% |
| BL | 9.508 | 15,1% |
| LIS | 641 | 1,02% |
| D92 | 530 | 0,84% |
| KPÖ | 1.019 | 1,62% |
Burgamàsta vo da Ståd Såizburg is seid'n Jåhr 1999 da Schaden Heinz vo da SPÖ. Seine Stöivadreta san da Preuner Harry vo da ÖVP und da Huber Josef vo da SPÖ. De åndan zwà Stådträte in da Stådtregierung san nu da Panosch Martin vo da SPÖ und da Padutsch Johann vo da Bürgalistn.
Bis in de zweite Höiftn vom 20. Jåhrhundat wår d'Ståd eha konsavativ prägt. Erscht im Jåhr 1914 is da erschte Soziàldemokràt in Gemeinderåd kumma, da Preußler Robert wår des. Nåchm Zweitn Wöidgriag håm de Amerikàna in Hildmann Richard åis provisorischn Burgamàsta wieda eîgsétzt, der wås scho vo 1935 bis zum Ånschluss 1938, untam Schuschnigg-Regime, Burgmàsta gwén is. Åwa seitdem dominierd in da Ståd Såizburg meistns d'SPÖ. Seid 1999 gibt's à in Såizburg de Direktwåi vom Burgamàsta.
À de Grünbewegung is in Såizburg vagleichsweis imma sehr stårk. Am End vo de Siebzigajåhr håd si a Bürgalistn géng d'Vabauung vom Grünlånd im Südn vo da Ståd eîgsétzt, und de san dånn min Voggenhuber Johannes an da Spitzn glei af Ånhieb in d'Stådregierung einikumma. Dés wår de erschte politische grüne Gruppierung in Östareich. Bis heid nennan si de Grünen in da Ståd Såizburg "Bürgalistn" und san in da Stådregierung.
Listn vo de Burgamàsta nåchn Griag
- 1945–1946: Hildmann Richard (ÖVP)
- 1946–1951: Neumayr Anton (SPÖ)
- 1952–1957: Pacher Stanislaus (SPÖ)
- 1957–1970: Bäck Alfred (SPÖ)
- 1970–1980: Salfenauer Heinrich (SPÖ)
- 1980–1990: Reschen Josef (SPÖ)
- 1990–1992: Lettner Harald (SPÖ)
- 1992–1999: Dechant Josef (ÖVP)
- Seit 1999: Schaden Heinz (SPÖ)
Wåppn
S'Wåppn vo da Ståd Såizburg is im rodn Föid a gezinnte Stådmaua, wo in da Mittn a Stådtor mid offane Torflügü und an auffizongan Fåigitta is, und drüwa a glána Turm mid zwá Fensta. De Seitndeile vo da Maua håm a jéda a Schiaßschårtn. Hinta da Maua sand drei Türme mid mehrane Stég, de wås ålle drei mid an goidanen Spitzdåch déckt san. Da mittlare Turm is åchteckig und a weng hecha åis de åndan, und ma siachd drei Wänd davo. A jéde vo de drei Wänd herd om mid an Güwü auf, drunta is a Güwüfensta, drunta a áfåchs Fensta und im untan Stog zwá Fensta. De zwá Tirm af da Seitn san rund; im owan Stog håms a jéda á Fensta, im untan zwá. D'Mauan san süwa oda weiß.
Néman Wåppn håd d'Ståd Såizburg á nu Fahne in de Stådfårm - dés sand Rod und Weiß.
Såchn, de ma si åschau soit
Såizburg is a sehr beliebts Züi fir Touristn vo da gånzn Wöid. An Spitzndåge håidn si in da Ståd weid mehr Touristn af åis wia Heimische. D'UNESCO, dés is d'Organisazion fir Büidung, Wissnschåft und Kuitur vo de Vaeintn Nazionan, håd am 5. Dezemba 1996 de gånze Såizburga Åidståd (inklusive Linza Gåssn, Bergstråßn, Neiståd, im Aißan Stâ, im innan Nonndåi, im innan Müin, im Mönksberg und im Kapuzinaberg) auf d'Listn vom Wöidkuiturerbe aufgnumma. D'Åidståd is, vor åim wéng ihra Barockarchitektur mid de vüin Kirchn, åis a gånze ánzigårtig. De wichtigstn Architektn wårn da Scamozzi Vincenzo und da Scolari Santino.
Berühmte historische Såchn
- Am öidastn is as Stift Sånkt Beda vo de Benediktina. Dés geht nämli zruck aufn ållaerschtn Bischof vo Såizburg, in heuling Rupert. Då håms zerscht a åide Åbteikirchn ghåbt, so ums Jåhr 1000 umanånd håms dé baud, åwa dé håd si néd so lång ghåidn, und im Jåhr 1147 håms dånn d'heidige Stiftskirchn eigweihd. S'Stift Sånkt Beda is as öidaste Klosta vom deitschspråching Raum, wås's åiwei nu gibt.
- A richtiga Klassika is natürli d'Féstung Hohnsåizburg, àne vo de gresstn Burgånlång in Europa insgesåmt und de gresste, de nu voi dahåitn is. De håms so ungefähr in da Zeid vom Investiturstreit (um 1077 umma) zum Baun ågfangt, und heid iss åiwei nu ziemli guad erhåitn, weis nur a ánzigs Måi belågad worn is, und dés håd á nix bråcht dåmåis. A große Erweitarung håds vo 1495 bis 1519 gém. Bsundas interessant sand om de Fürstnzimma und s'Féstungsmuseum. Zur Féstung kummt ma z'Fuaß aufi oda seidn End vom 19. Jåhrhundat à mid ana Zåhnra'lbã. Außadem gibts zwischn da Féstung und im Stift Nonnberg à de öidaste dahåitane Seubã vo da Wöid, in "Reißzug" (seid 1495).
- Sehr åid is a d'Franziskánakirchn. Dé håms nämli scho in da Mittn vom åchtn Jåhrhundat baud, ums Jåhr 1220 umanånd san dånn zum románischn Långhaus a gotischa Hallnchor und a barocka Kapöingrånz dazuakumma.
- A Highlight vo jéda Såizburg-Tour is á da Såizburga Dom Sånkt Rupert und Virgil. Scho im Jåhr 774 håms an dera Stöi a románische Basilika baud; de is åwa im Jåhr 1598 åbrennd, und da heidige Bau ståmmd aus de Jåhr zwischn 1611 und 1628 und wår de erschte Barockkirchn nördlich vo de Åipn.
- D'Unikirchn (mâ nennds à oft Kollégienkirchn) is de zweite große barocke Kuppükirchn in da Åidståd und liegt am Uniblåtz, wo jén Dåg da Greâmårkt is. D'Unikirchn is as Hauptwerk vom Barockarchitektn Fischer vo Erlach.
- Nu vüi mehr Touristn siagst åwa in da Getreidegåssn. Dés wår scho lång de wichtigste Stråßn vo de Såizburga Kaufleid; und außadem is in dera Stråßn s'Geburtshaisl vom Mozart Woifal.
- Gånz im Südn am Stådtrånd vo Såizburg is as Schloss Höibrunn mid de berühmtn Wåssaspüle (de am béstn dahåitanen Rennaissance-Wåssaspüle af da Wöid), an großn Park, an glán Bergal midn Monadsschléssl und an Státheata om drauf und im Såizburga Zoo. Vo da Åidståd bis zum Schloss Höibrunn gehd durch a Låndschåftsschutzgebied d'Höibrunna Allee, de öidaste imma nu dahåitane Allee af da Wöid. De gesåmte Ånlåg is af da Wöid âzigårtig.
- S'Rokoko-Schloss Leopoidskron direkt am Leopoidskrona Weiha kåmma zwar néd vo innen besichting, weis in Privátbesitz is, es kumman åwa trotzdem vüi Touristn hi, vor åim aum englischspråching Raum, weis ána vo de Hauptschauplätz in dem Füim Sound of Music wår, der Såizburg in da gånzn Wöid nu amåi mindestns so berühmt gmåchd håd wia da Mozart Woifal.
Burng und Schléssa
- D'Féstung Hohnsåizburg
- S'Franziskischléssl aufm Kapuzinaberg
- S'Schloss Höibrunn mid Wåssaspüle, Park, Monadsschléssl, Státheata und Zoo
- S'Schloss Leopoidskron
- S'Schloss Miraböi midn großn Miraböigårtn, der wås voi mid Blumen is
- D'Residenz
- S'Schloss Aing
- S'Schloss Freisåi
- S'Johannesschléssl aufm Mönksberg
- S'Marketendaschléssl aufm Mönksberg
- S'Schloss Mönkstâ aufm Mönksberg
- S'Schloss Fürberg am Kapuzinaberg
- S'Schloss Arnberg am Kapuzinaberg
- S'Schloss Öisnheim am Kapuzinaberg
- S'Schloss Neihaus am Kiaberg
- D'Koasaburg an da Höibrunna Allee
- D'Frohnburg an da Höibrunna Allee
- S'Schloss Herrnau an da Höibrunna Allee
- S'Gwåndhaus (da Lassahof oda à Rupertihof) an da Höibrunna Allee
- D'Emsburg an da Höibrunna Allee
- S'Schloss Emsliab an da Höibrunna Allee
Moderne Archidekdur
Mit da modern Archidekdur schauts a weng måga aus in Såizburg, weis so vüi gschützte Bausubstanz gibt (Denkmåischutz und so), åwa á, weid d'Såizburga håid meistns a wengal konsavative Leid san. Auf da åndan Seitn håms gråd in de letztn bår Jåhr a bår neiche Såchn am Stådtrånd baud, de wås recht a ånspruchsvolle Archidekdur håm. Då gibts zum Beispüi in Hangar 7 am Flughåfn, den wås si da Mateschitz Didi, da Chef vo Red Bull, åis sei persönliche Schåtzkåmma mid an Haufn åide und neiche Flugzeig histöin håd låssn. S'gresste Såizburga Eikaufszentrum, da Europark in Daxhåm, is á sehr modern baud und håd seid seina létztn Erweitarung á an Såi fir Theata und Kino drin, as so genånnte Ovál.
Åwa á in da Innenståd håd si einiges då - meistns néd ohne Proteste. Zum Beispüi siacht ma s' Museum da Moderne aufm Mönksberg drom schon vo da Weidn, und dés is á urnlicha Géngsåtz zur Féstung und zur Åidståd drunta. De zwá Heizkråftwerk Mitte und Nord san direkt an da Såizåch und déswéng á üwaråi zum Seng, dé håms ums Jåhr 2000 umånånd mid eanane Betontirm neich gståit, und ålle Leid gfåid dés néd gråd a so.
Weniga umstrittn san de neiche Zentrále vo da Såizburg AG in Schåimoos und d'Naturwissnschåftliche Fakuität vo da Uni in Herrnau mid ihra hochn Håin und dem hochn Wintagårtn. D'Bauspårkassa Wüstenrot håd à a gånz a modern umgståitade Zentràle in da Åipnstråßn. Moderne Archidekdur gibts åwa á üwaråi in da Ståd vastreid imma wieda amåi bei glánane Haisa, wias aufm Büidl rechts seng kinnts.
Öffntliche Barks
- Da Miraböigårtn midn Heckntheata, im Zwergalgårtn, im Bastionsgårtn und im Kurgårtn
- Da Schlossbark vo Höibrunn
- Da Lehna Bark
- Da Voiksgårtn
- Da Preuschenbark
- Da Håns-Donnenberg-Bark midn åidn Soidåtnfriedhof ausm Franzosngriag
- Da Baron-Schwarz-Bark
- Da Minnesheimbark
- Da Dokta-Håns-Lechner-Bark bei da Zentrále vo da Såizburg AG
- Da Stölzlbark
- Da Minnesheimbark
- S'Erholungsgebiet vom Såizåchsee
Friedhef
In Såizburg gibts drei große Friedhef, dés sand åis erschtar amåi da Kommunálfriedhof in Thumegg (der håd 25 Hektar und is damid da gresste Friedhof im gånzn Bundeslånd Såizburg), zweitns da Maxglána Friedhof und drittns da Aigna Friedhof. Gschichtlich intaressant san da Bedasfriedhof bein Klosta Sånkt Beda in da Åidståd, da öidaste Friedhof in da Ståd, dens heid nu gibt, und außadem da Sebastiansfriedhof in da Neiståd drüm, bei da Sebastianskirchn in da Linza Gåssn, midn Mausoleum vom Erzbischof Woif Didi vo Raitenau.
Kleanae Friedhef sand nu de åidn Dorffriedhef vo Liefaring, Gnigü, Leopoidskron und Morzg; außadem da Jüdische Friedhof, da Klostafriedhof vom Benediktinen-Fraunstift Nonnberg, da Pfårrfriedhof vo Müin und da Soidådnfriedhof ausm Franzosngriag im Donnenbergbark in Nonntåi.
Wås ma si sunst nu åschau soit
- S'Müinabräu
- De Pferdeschwemme
- De Dreifåitigkeitskirchn
- D'Nonntåla Kirchn (Erhardkirchn)
- S'Klosta Nonnberg vo de Benediktinarinnen (dés is öidaste dauand bestehade Weiwaklosta vo da gånzen Wöid)
- Im Mozart seî Wohnhaus am Makartblåtz
- S'Neitor (hochdeitsch: Sigmundstor), dés is da öidaste Stråßntunnel vo Östareich.
- In Åimkanàl, dés is da öidaste mittlåitaliche Wåssastoin vo Mittleuropa.
- D'Michaelskirchn
- D'Bürgaspitåiskirchn
- D'Kajetànakirchn
- D'Markuskirchn
- D'Sebastianskirchn
- De Dreifåitigkeidskirchn
- D'Imbergkirchn
- D'historischn Kirchn vo de åidn Vororte, bsundas de Pfårrkirchn vo Morzg, Liefaring, Maxglàn, Gnigü und Aing.
In da Getreidegåssn in da Mittn vo da Åidståd, stehd im Mozart Woifal seî Geburtshaus. Dé Gåssn håd firn Håndl in Såizburg scho båid a wichtige Roin gspüid. Åndana Bsundaheitn in da Åidståd san d'Residenz vo de Fürsterzbischef, d'Neiche Residenz géngüwa (wo heid des Såizburg-Museum is) min Glockspüi, d'Åide Uni min Saecellum und mid da Großn Aula, s'Rådhaus, da Hofmarståi (heid s'Féstspüihaus) mid da Föisnreitschui und da Pferlschwemm, s'Neitor (offiziell Sigmundstor), wås da öidaste Stråßntunnl vo Mittleuropa is, da Domblåtz mid da Mariensäun in da Mittn, da Residenzblåtz min Residenzbrunnen aus Marmor, da Mozartblåtz min Mozartdenkmåi, da Wåågblåtz und da Åide Mårkt min Florianibrunnen.
À d'Kaigåssn min Kaiviertl rundumadum in da Åidståd håd ihrn historischn Charakta guad dahåidn, genauso à d'Linza Gåssn und d'Stâgåssn in da Neiståd. Daném is nu d'Griasgåssn zwischen am Anton-Neumayer-Blåtz und da Ståådsbruckn wichti, wei durtn d'gresste Gåststättn vo gånz Östareich is: s'Sternbräu.
Wånn ma netta a bår Minutn Zeid håd, kånn mas wia de Japána måchn: Beim Miraböigårtn is a Busparkplåtz, då hupfst ausm Bus auße, gehst durchn Miraböigårtn durch, üwan Makartstég aufd åndare Seitn vo da Såizåch (mittn am Stég schnöi a Foto vo da Féstung måchn) und dånn nu gschwind ind Getreidegåssn zum Geburtshaus vom Mozart.
Kuitureirichtungen
D'Féstspüle
- D'Såizburga Féstspüle san a wöidbekånnts Festival mid Konzerte, Opan und Theata, des wås jéds Jåhr im Juli und August vüi intanazionàle Gäst ãziagt. Gründt worn sans im Jåhr 1920 vom Reinhardt Max und vom Hugo vo Hofmannsthal.
- D'Ostaféstspüle, de wåss seid 1967 åis Ergänzung zu de großn Féstspüle måchn, håd da Herbert vo Karajan gründt. Då wird jéds Jåhr a neiche Opa vorgstöid, und a bår Konzerte gibts à. Spüin dan d'Berlina Philharmonika.
- Nu dazua gibts seid 1973 à nu Pfingstféstspüle.
De gånzn Féstspüle findn zum Großdeu in drei Haisa in da Åidståd stått, de wås ma à in Féstspüibezirk nennd. Architekt wår da Holzmeister Clemens, der wås åide barocke Bautn midvawendt håd. Und zwar san des:
- S'Große Féstspüihaus
- D'Föisnreitschui
- S'Haus firn Mozart (friara Glàns Féstspüihaus)
Theata und Konzertséle
- S'Schauspüihaus Såizburg (friara Elisabethbühne)
- Des Såizburga Låndestheata
- Da Große Såi vom Mozartéum
- Des Såizburga Marionettntheata
- S'Orchestahaus
- Des Såizburga Stråßntheata
- S'Toihaus
- S'Ovál im Eurobark
- S'Kláne Theata
- S'republic
Muséen
- S'Rupatinum fird moderne Kunst
- S'Haus vo da Natur
- Da Såizburga Tiergårtn in Höibrunn
- Des Stülle-Nåcht-Museum
- S'Dommuseum
- S'Museum vo da Moderne am Mönksberg om drauf
- Des Såizburga Museum Carolino Augusteum; då ghern á nu dazua:
- S'Panoráma-Museum midn Sattler-Panoráma drin
- S'Voikskundmuseum im Monadsschléssl aufm Höibrunna Berg
- S'Féstungsmuseum
- S'Domgråwungsmuseum
- Des Spüizeigmuseum
Musi
- D'ARGEkuitur Såizburg
- S'Rockhouse
- S'JazzIT
- D'MARK.freizeid.kuitur
- S'Mozartéum Orchesta Såizburg
- D'Camerata Såizburg
- D'Såizburga Féstungskonzerte
- S'Östareichische Ensemble fir neiche Musi
- D'Akkorde - On - Stage Såizburg
- D'Junge Philharmonie Såizburg
Kino und Füim
Im Jåhr 1921 håd d'Stieglbrauerei in Maxglán a bår låndwirtschåftliche Stådln fir dé "Såizburga Kunstfüim" zur Vafügung gstöid, a Füimprodukzionsfirma mid Sitz im Hotö "Östareichischa Hof", de wås gråd neich gründt worn is. Dé håm dortn a Labor und a Füimatelier eigricht und glei a Doku drahd, nämli "D'Féstspüle 1921". Eana erschta Spüifüim, "De Tragödie vom Carlo Prinetti", håd am 29. Jänna 1924 in Wean Premiére ghåbt. An zweitn håms åwa nia gmåchd, weis scho 1925 in Konkurs gånga san, gråd wia da östareichische Stummfüim gråd sei gresste Krise ghåbt håd. Åwa immahin, s'Maxglána Kino wår dåmåis s'zweitgresste in Östareich außahåib vo Wean.
S' Mozartkino in da Åidståd håms im Jåhr 1905 im Hotö Kasererbräu êîgricht; seitdem iss innahåib vom Gebäude a bår Måi umzong. S'létzte Måi håmses im Jåhr 1987 vagressad, und dabei håms an Brunnen aus da Römazeid gfundn, der wås heid im Såizburga Museum Carolino Augusteum ausgstöid is. Dé römischn Mauarestln siacht ma im Römasåi vom Mozartkino.
Da Vorlaifa vom heiding Elmo Kino is 1947 im Turnsåi vo da Voiksschui Plain entståndn, nur a bår hundat Meta weg vom heiding Ståndort an da Léhna Bruckn. Dés Gebäude dort håmd im Jåhr 1949 d'Morawetz Else und da Morawetz Fredl neich baud, mid an Såi fir 1.000 Leid. 1977 is a zweita Såi dazuakumma, vier Jåhr spéda nu amåi zwá Séle, und seid de 1980a-Jåhr sans fünfe, da gresste mid 435 Sitzblätz.
Des Såizburga Füimkuiturzentrum DAS KINO am Aißan Stâ håd sein Schwerpunkt auf künstlarisch ânspruchsvollare Füim und Retrospektivn. Jén Herbst gibts außadem a intanazionals Bergfüim-Festival. Außadem gibts in da Ståd Såizburg nu:
- S'ehemålige Central Kino in da Linza Gåssn
- Des Cineplexx City am Hauptbåhnhof
Glaum
Såizburg is prägt vo da katholischn Kirchn åis wia ká åndane östareichische Låndeshaupståd néd. Dés is déswéng a so, weis in Såizburg bis am Âfång vom 19. Jåhrhundat, åiso bis zum End vom Såizburga Fürsterzbistum, ká Trennung gém håd zwischn da Kirchn und im Stååd, wei jå dé Erzbischef gleichzeitig geistlichs Owahaupt und Ståådsowahaupt gwén san. Dés håd dazua gfihrt, dass zum Beispüi de Évangelischn, d'Jun und de Wiedataifa åiwei a recht a Gfrétt mid da Owrigkeit ghåbt håm. Bsondas de Protestantnvadreiwung wår då a krasses Beispüi. Bis heid dominiern a Haufn Kirchdirm s'Stådbüid, déswéng håd ma Såizburg friara á oft s'"nördliche Rom" oda á s'"Deitsche Rom" gnennd.
Långsåm im 18. und dånn a weng mehr im 19. Jåhrhundat håds åiso erscht zum erschtn Måi Möglichkeitn fir åndane Glaumsgemeinschåftn åis wia de Katholikn gém, dasss a weng auflém kinna håm. In da zweitn Höiftn vom 20. Jåhrhundat, vor åim durch Griag, durch Vadreiwung und Eîwåndarung, iss dånn dazua kemma, dasss heidzudåg mehr vaschiedene Glaumsrichtunga gibt in Såizburg.
De Katholikn san mid 56 Prozent vo de Stådbewohna åiwei nu de gressane Glaumsgruppn in Såizburg. Organisierd san de Katholikn in da Ståd in drei Dekanáte und 24 Pfårrn, wobei ma sång kã, dasss so ungefähr in jém Stådteu á Pfårr gibt. Zur evangelischn Kirchn (Augschburga und Helvétisches Bekenntnis zsåmmgrechnt) ghern ungefähr siem Prozent vo de Stådinga. Dé Evangelischn håmd drei Pfårrn in da Ståd, und zwar mid de Kirchn in da Neiståd (Gristuskirchn), in Taxhåm und in Gneis. Fünf Prozent vo de Leid san orthodoxe Gristn (russisch-, rumänisch- und serbisch-orthodoxe Kirchn); fir d'Orthodoxn gibts á Pfårr, wo de Kirchn (Maria Schutz) in Müin stehd.
Zu dé åndan gristlichn Glaumgemeinschåftn ghern åis zsåmm weniga åis wia zwà Prozent vo de Stådinga; dés warn zum Beispüi d'Åidkatholikn, de Methodistn, d'Neiapostolische Kirchn, de Mormonen (vo da Kirchn vom Jesus Gristus vo de Heuling vo de Létztn Dåg), de Zeing vom Jehova, da Bund vo de evangelikàln Gemeindn und d'Freie Gristngemeinschåft. D'katholische Kirchn håd zsåmm mid de orthodoxn Kirchn, da evangelischn Kirchn, da åidkatholischn Kirchn und de Methodistn so ökumenische Årwatsgreise; öftas feians à amåi an Gottesdienst midanånd.
Siem Prozent vo de Leid in Såizburg sand Muslime, da Islàm is damid de gresste Glaumsgemeinschåft außahåib vom Gristndum. Zu de åndan Glaumsgemeinschåftn - Jun, Buddhistn, Bahai und Sikhs und so weida - ghern weniga åis wia à Prozent. Jun gibts heid üwahaupt nur mehr a bissl mehr åis wia 100, åwa de feian eanan Gottesdienst nu åiwei in da Synagong in da Neiståd.
De Muslime håm so um de zehn Gebédsräume in da Ståd, de meistn davo sand in Schåimoos und Gnigü. A so genånnta Gurdwara vo de Sikhs is à in Schåimoos. In da Linza Gåssn und in Léhn gibt's zwà buddhistische Zentren. In Léhn is à a Tempüraum (Mandir) vo de Hindus.
17 Prozent vo de Såizburga håm går kà Religion, bei siem Prozent wàß ma néd, wås de fir Glaumsbekenntnis håm.
Freizeid
Régümäßige Vaånståitungen
- S'intanazionàle Festival SZENE Såizburg fir moderne Kunst
- Da Rupertikirtåg (da Domkirtåg vo Såizburg)
- D'Såizburga Duit
- Da Såizburga Jazzherbst
- S'intanazionàle Festival aspekte Såizburg fir moderne Musi
- D'Mozartwochn uman Mozart Woifal sein Geburtsdåg am 27. Jänna umanånd
Klassische Konzerte gibts außadem eh fåst jén Dåg, zum Beispüi de Mozart-Serenadn vo Mai bis Dezemba.
Sport
Da öidaste reine Sportklub im Såizburga Lånd is da Såizburga AK 1914 in Nonntåi. Åwa es gibt nu a bår Turnvareine, de wås nu öida san: in Såizburga Turnvarein (1861), in Maxglàna Turnvarein (1902) und in Amateur-Turn- und Sportvarein (ATSV) Såizburg (1912). In Årwata-Sportklub (ASK) Såizburg gibts seid 1922 in Maxglàn. Åis Årwatavarein wåra zwischn 1938 und 1945 aufglöst.
In Fuaßbåivarein SV Austria Såizburg gibts seid 1933, er spüit tradizionell in Violett-Weiß und is da Varein mid de meistn Fans in da Ståd, obwoi a gråd in da létztn Liga spüit. Dés kummt daher, wei da Varein midsåmt Lizenz im Jåhr 2005 vo Red Bull kauft worn is und Fårm, Wåppn und Nåm vom Varein g'ändat worn san. Red Bull Såizburg sitzt heid im Vorort Wåis-Sieznheim und spüid in da Bundesliga; in SV Austria Såizburg håm de violettn Fans neich gründt und damid in da létztn Spüiglass neich ãgfånga.
A guada Eishockeyvarein is da EC Red Bulls Såizburg (gründt 1977 åis Såizburga EC), der wås 2007 in östareichischen Meistatitl erreicht håd; de Dàmenmånnschåft, de Ravens Såizburg, san scho 2006 Meista worn. Beim American Football håm im Jåhr 1984 de Såizburg Lions in ållaerschtn östareichischen Meistatitl ghoid; heid hàßns Såizburg Bulls und spüin in da zweitn Liga.
Große Sportvaånståitungen håds bis jétz in da Féstspüståd weng gém. Im Jåhr 2005 wår as erschte Måi da Såizburg-Marathon, der wås à durch d'Åidståd durchgehd. 2006 wår de Stråßn-Ràdlwöidmàstaschåft in Såizburg und in da Umgéwung mid mehr åis wia 330.000 Zuaschaua. Bei da Fuaßbåi-Europamàstaschåft 2008 wern draußn im Kleßheima Stadion (gherd zu Wois) drei Gruppmspüle seî.
Firs Jåhr 2014 häd si Såizburg umd Olympischn Wintaspüle beworm. Dé Entscheidung am 4. Juli 2007 beim IOC-Kongress in Guatemala City håm d'Såizburga åwa géng Sochi in Russlånd und Pyeongchang in Südkorea (zweita Blåtz) in da erschtn Runde valorn. Såizburg wår à scho Candidate City fir Olympia 2010 und håd då à in da erschtn Runde géng Vancouver in Kanada und géng Pyeongchang (scho amåi zweita Blåtz) valorn.
Seidn Jåhr 1999 is Såizburg da Sitz vo da Intanazionàln Biathlon-Union.
Låndschåfts- und Naturschutz
In Såizburg gibts åis zsåmm 41 Naturdenkmäla (meistns ståttliche åide Einzlbàm), 39 Gschützte Låndschåftsdeule, åcht Låndschåftsschutzgebiete und â Naturschutzgebiet, nämli s'Hammaraua Moor. Dé åcht Låndschåftsschutzgebiete sand:
- da Plainberg (då gherd åwa netta a gånz a glàna Deu zur Ståd Såizburg),
- da Kapuzinaberg,
- da Mönksberg und da Rainberg,
- Såizburg-Süd,
- s'Leopoidskrona Moos,
- da Leopoidskrona Weiha,
- da Såizåchsee und da Sålåchspitz und
- d'Aigna Au.
A bår vo de wichtigsten Gschütztn Låndschåftsdeule sand:
- d'Höibrunna Allee,
- d'Kopfwein am Åimkanàl (Bàm, de wåss sunst låndesweid nirngs gibt),
- d'Föisnsteppn am Rainberg (a Drocknbiotop am Südhång),
- des Sama Mösl (a Moorrest, der wås si guad dahåidn håd),
- da Anifa Åitabåch (a sehr naturnåha Båchlauf),
- d'Itzlinga Au,
- da Kühberg,
- s'Naturwåidresavàt Rainberg und
- s'Naturwåidresavàt Gaisberg (dés sand åis sehr naturhåhe Wöida).
Såizburga Schmankal
Nåchtlém
S'Nåchtlém in Såizburg spüid si zum Großdeu in da Åidståd å, genaua gsågt vor åim am Rudoifskäi, rund uman Anton-Neumayr-Blåtz und in de Bars hintam Platzl af da åndan Seitn vo da Såizåch. Gém duads dortn vor åim Irish Pubs und Cocktailbars. Beim Båhnhof gibts seid a bår Jåhr a Urban Entertainment Centre mit Kinos, Diskos und Bars, wås si city center nennd. So wås Ähnlichs gibts à im Airportcenter beim Flughåfn draußn, åwa dés gherd scho zu Wåis-Sieznheim.
Infraschtruktur
Vakehr
Fernvakehr
In Såizburg gibts in zweitwichtigstn Flughåfn vo Östareich, und der nennd si W. A. Mozart Aiport. Im Moment stehd a bei ungefähr 1,9 Müllionan Fluggäst im Jåhr, åwa dé wern åiwei mehr, wei vor åim im Winta åiwei mehr Touristn min Fliega zum Skifåhrn kumman. Linienflüge gibts nåch Linz, Wean, Zürich, Frankfurt, Köln, Düssldorf, Leipzig, Berlin, Hannova, Hamburg, London, Coventry, Manchester, Dublin, Mallorca, Las Palmas, Teneriffa und Monastir; dazua kumman saisonàl a Haufn Charterflüge.
Durch Såizburg gehd d'Westbåhn, durch dés is da Såizburga Hauptbåhnhof ana vo de wichtigstn Båhnhef in Östareich und a Knotnpunkt mid Fernvakehr Richtung Nordwestn (Minga/Hamburg/Paris), Südwestn (Innschprugg/Zürich), Nordostn (Linz/Wean/Budapest), Südostn (Gràz) und Südn (Villåch/Laibåch/Zagreb/Venedig). In Såizburg håitn à ICEs.
An Autobåhnknotn gibts à in Såizburg, und zwår gengan då dé östareichischn Autobåhnen A1 (Westautobåhn, Richtung Wean) und A10 (Dauanautobåhn, Richtung Villåch) genauso weg åis wia de deitsche A8 (Såizburga Autobåhn, Richtung Minga). D'A1 (im Nordn und Westn) und d'A10 (im Südn) büidn midanånd so an håibaden Ring rund umd Ståd und wern à oft firn Vakehr innahåib vo da Ståd hergnumma, wås à öftas amåi zu an Stau fihrt, bsundas af da A1. Autobåhnåbfåhrtn, wos ind Ståd gehd, san (im Uhrzàgasinn vo Südn): Puch/Urstein und Såizburg Süd (af da A10), Såizburg West, Såizburg Flughåfn, Såizburg Sieznheim, Såizburg Klessheim, Såizburg Mitte, Såizburg Messegelände, Såizburg Hàgenau (in Plànung), Såizburg Nord und Wållasee (ålle af da A1).
Öffntlicha Nåhvakehr
Dé Hauptstréckn vo da Eisnbã, de wås vo Såizburg wéggagengan, wern à firn Regionàlvakehr hergnumma, damit de vüin Pendla ind Ståd kumma kinnan. Außadem gibts nu a bår Némstréckn, de wås firn Såizburga Nåhvakehr wichtig sand: Såizburg-Freilassing-Berchtsgån, Såizburg-Freilassing-Müidorf, Såizburg-Bürmoos-Låmprechtshausn, Såizburg-Bürmoos-Trimmükåm und Såizburg-Steindorf-Braunau.
S'wichtigste Nåhvakehrsmittl im Såizburga Zentràlraum is heidzdågs d'S-Båhn, de wås à firn Vakehr innahåib vo da Ståd långsåm wichtiga wird. Im Moment årwatns gråd am Weståst, der wås nåch Freilassing ummi gehd. Då danns gråd d'Såizåchbruckn vabreatan und neiche Håitstöin in Müin und Aigühof baun. Åis Ergänzung zur S-Båhn gibts fird Umgéwung vo da Ståd a recht a guad ausbauds Nétz vo Regionàlbusse.
In da Ståd söim håd seidn Jåhr 1940 da Stådbus d'wichtigste Roin, und es gibt ans vo de gresstn O-Bus-Netze vo Europa. Wos O-Bus-System néd hîkummt und af Stréckn, de wås a weng weida außegengan aus da Ståd (zum Beispüi nåch Wåis oda nåch Freilassing), dortn gibts normàle Autobuslinien vo da Firma Albus. S'Nétz is insgesåmt vor åim sternfermig, déswéng gibts in de Råndgebiete oft amåi gressane Luckan, åwa es wird vo Jåhr zu Jåhr a bissl vabessad.
D'öffntlichn Vakehrsmittl håm im Såizburga Vakehrsvabund a gemeinsåms Tarifsystem und san vo de Zeitn und Intavalle her afanånda ågstimmt. Fir Besucha, de wås ind Ståd Såizburg kumman, gibts am Stådtrånd, vo de Autobåhnauffåhrten Såizburg Süd und Såizburg Messegelände her, zwà Park-and-Ride-Ånlång. Vo dortn kummt ma dånn recht schnöi ins Zentrum mid de Öffis. Wer unbedingt min Auto einifåhrn wüi oda muaß, wird dagéng Probleme griang, wei sehr oft Staus san in da Innenståd, und Parkplätze findt ma sowieso meistns kàne.
Min Ra'l und z'Fuaß
A bsundas wichtige Roin im Stådtvakehr spüid in Såizburg s'Fåhrra'l. Üwa 20 Prozent vo ålle Wége léng d'Såizburga min Ra'l zruck, damid liengans an da Spitzn vo de östareichischen Låndeshauptstéd. Seidn Jåhr 1991 gibts a eigene Ra'lvakehrskoordinazion in da Stådtvawåitung. Dés wichtigste Projekt, wås de bis jétz vawirklicht håm, is de "Ra'lautobåhn" entlång vo da Såizåch, wos af beide Ufa üwa de gånze Läng vo da Såizåch in da Ståd Ra'l- und Fuaßwége gibt, mid Ra'luntaführungen unta de Bruckn und ra'ltaugliche Stége (außa da Mozartstég, då derf ma nur schiam) åis Vabindung.
Damid ma in öffntlichn Vakehr und s'Ra'lfåhrn béssa midanånd vabindn kã, gibts à Fåhrra'ln zum Ausleichn und gsichade Ra'lgaragen am Hauptbåhnhof und am Båhnhof Itzling; am Hanuschblåtz is à nu ane plànt. Z'Fuaß håd ma in Såizburg in da Innenståd à kà Problem, wei åis recht eng beinånda is; da Großdeu vo da Åidståd und a gleanana Deu vo da Neiståd sand außadem eh Fuaßgängazone.
Bruckn
Långe zeid wår a Hoizbruckn an da Stöi vo da heiding Ståådsbruckn d'ànzige Vabindung zwischn da Åidståd am linken Ufa vo da Såizåch und da Neiståd am rechtn. Inzwischn gibts (flussåbwärts, åiso vo Südn nåch Nordn g'ordnet) de foigenden Bruckn und Stég:
- D'Höibrunna Bruckn zwischn da Åipnsiedlung und Öisbethn-Glåsnbåch is a wichtige Vabindung fir Pendla.
- Da Üwafuhrstég vabindt seid 1980 d'Josefiau mid Aing.
- D'Nonndåla Bruckn zwischn am Justizgebäude und im Aißan Stâ is àne vo de wichtigstn Bruckn.
- Da Mozartstég (benånnt nåchn Mozart Woifal) håd seid 1903 an hoizan Belåg.
- D'Ståådsbruckn is genau im Zentrum vo da Ståd und vabindt d'Åidståd min Platzl. Dåda wår åiwei scho d'Hauptbruckn oda à Stådtbruckn, meistns a Hoizkonschtrukzion mid Dåch; 1877 håms as erschte Måi a Eisnbruckn hîgstöid, seid 1949 iss in da heiding Form in Betrieb.
- Da Makartstég (benånnt nåchm Makart Håns) fihrt vom Hanuschblåtz zum Makartblåtz. Gém duads eam seid 1905, seid 2001 håd a a gschwungane Form.
- Da Müina Stég, friara Frånz-Cårl-Gehbruckn, vabindt Müin mid da Neiståd.
- D'Eisnbåhnbruckn wird gråd dreigleisig ausbaud, damid d'S-Båhn mehr Blåtz håd; dann wern à Fuaßgänga an Blåtz håm.
- D'Léhna Bruckn zwischn Léhn und da Elisabeth-Vorståd, friara Erzherzog-Ludwig-Viktor-Bruckn, is àne vo de Hauptvabindungen und håd vier Fåhrspurn.
- In Pionierstég gibts seid 1977, er is à zwischn Léhn (Léhna Bark) und da Elisabeth-Vorståd.
- Da Traklstég (benånnt nåchm Trakl Schorsch) gehd vom Glanspitz nåch Itzling ummi.
- D'Autobåhnbruckn vo da A1 is gånz im Norn und spüid åwa à firn Stådtvakehr a wichtige Roin. 1959 iss bei an Hochwåssa amåi eîgstirzt. Unta da Fåhrbåhn gibts dortn à an Fuaßgängastég.
Energievasorgung
Firn Strom in da Ståd Såizburg is d'Såizburg AG zuaständig, de wås im Jåhr 2000 durch a Fusion vom Låndesenergievasorger SAFE und vo de Såizburga Stådtwerke entståndn is.
Wåssavasorgung
S'Drinkwåssa griagt d'Ståd à vo da Såizburg AG, hauptsächli ausm Grundwåssa-Diafbrunnen Glanégg vo da Quöin in Fürstnbrunn und vo de Gersbergquöin. Jéds Jåhr san des ungefähr 12 Müllionan Lita, de wås ind Ståd einipumpt wern. Afm Mönksberg om und afm Kapuzinaberg om is jeweus a Hochbehöita mid 25.000 Kubbikmeta. Fird Entsorgung vom Åbwåssa gibts d'Großklärånlåg in Siggawiesn nördlich vo da Ståd. Dé is fir üwa 600.000 Leid ausglégt und vasorgt außa da Ståd Såizburg à a bår Gemeindn im Umlånd, zum Beispüi Ainring in Baian drüm.
Büidung und Forschung
Unis
In Såizburg gibts drei Unis, und des sand d'Uni Såizburg, s'Mozartéum und d'Medizinische Privàtuni.
D'Uni Såizburg (Paris-Lodron-Universität Såizburg) is im Jåhr 1622 vom Erzbischof Paris Lodron gründt worn. 1810, nåchdem Såizburg zu Östareich kumma is, håmsas wieda zuagmåcht, und erscht 1962 iss neich gründt worn. Heid håds vier Fakuitätn (d'katholisch-theologische, d'rechtswissnschåftliche, d'geistes- und kuiturwissnschåftliche, d'naturwissnschåftliche) mid ungefähr 13.000 Studentn (davo 61 Prozent Frauen; zehn Prozent vo de Studentn san aus Deitschlånd) und 1.600 wissnschåftliche Mitårwata. Damid is d'Uni Såizburg d'gresste Büidungseîrichtung im Bundeslånd.
D'Uni Mozartéum håms im Jåhr 1841 åis Musikschui eîgricht. 1939 bis 1951 wårs scho amåi a Hochschui, seid 1971 iss endgüitig ane, und seid 1998 sogår a Uni. Mâ kã dortn vor åim Konzertfächa studiern (Streicha, Bläsa, Zupfinschtrumente, Schlågzeig, Tastnischtrumente, Gsång), åwa à pädagogische Fächa, Schauspüi, Bühnenbüid und Regie. Es is àne vo de berühmtestn Musikhochschuin vo Europa. Benånnt iss nåchn Mozart Woifal, an den a jéds Jåhr a Haufn Vaånståitungen erinnan.
D'Paracelsus Medizinische Privàtuni gibts seidn Jåhr 2003. Scho vorher woitns an da Uni Såizburg åiwei a medizinische Fakuität eîrichtn, dés håd åwa nia hîghaud. Jétzad iss håid a Privàtuni, à wånn a Drittl vom Göid vom Stååd kummt. Studiern kåmma dortn Humànmedizin, Pflégewissnschåftn und Molekulàre Medizin (postgraduate). Praktisch wern de Studentn an de Såizburga Låndesklinikn und an Grånknhaisa in Bayan ausbüidt, zum Beispüi am Bezirksklinikum in Rosnheim.
Åndane Hochschuin, Colleges, Akademien und Institute
D'Fåchhochschui Såizburg gibts seidn Jåhr 1995, 2005 håmsas åwa vom Stådteu Itzling ind Gemeinde Puch bei Hallein valégt. Dortn gibts Studienrichtungen aus de Bereiche Technik, Wirtschåft, Gståitung, Gsundheid und Soziàles.
D'Salzburg Management Business School gibts seid 2001. Fünf Gsöischåfta sand då drã beteuligt, zum Beispüi à d'Uni Såizburg. Gém duads då nur Masterstudien fir Wirtschåftsstudentn.
Außadem gibts in Såizburg nu a långe Listn vo åndane Büidungseîrichtungen im terziärn Sektor und vo Forschungsstättn:
- S'Såizburg College
- D'Pädagogische Akademie vom Bund
- D'Intanazionàle Sommaakademie fir d'Büidende Kunst
- D'Religionspädagogische Akademie vo da Erzdiözesn
- D'Nährstoffakademie
- D'Werbedesign-Akademie
- D'Akademie fir d'Mozartforschung
- D'Hebåmmenakademie
- D'Akademie firn ergotherapeutischn Dienst
- D'Akademie firn medizinisch-technischn Labordienst
- D'Akademie firn orthopädischn Dienst
- D'Akademie firn radiologisch-technischn Dienst
- D'Akademie firn physiotherapeutischn Dienst
- S'Pädagogische Institut vom Bund
- S'Religionspädagogische Institut vo da Erzdiözesn
- S'Institut fir d'intadisziplinäre Tourismusforschung
- S'Afroasiatische Institut
- D'Såizburg Research
- Des Såizburg Seminar
- S'European Heart Institute (EHI)
Hechane Schuin
Hechane Schuin (Sekundarstufn II) gibts in Såizburg insgesåmt 20, davo san 13 åigemein büidend (Gymnasien und Realgymnasien) und siem san berufsbüidend (Håndlsakademien, Hechane Lehrånståitn und so weida). Vo de 20 hechan Schuin san 14 stååtlich und sechsi san katholische Privàtschuin (drei åigemein büidende und drei berufsbüidende).
Bibliothékn
De wichtigstn Bibliothékn in Såizburg san d'Stådbiacharei und d'Unibibliothék.
Wirtschåft
Såizburg is néd nur a wichtige Ståd firn Fremdnvakehr, fird Kuitur, firn Sport und åis Uniståd. Durchs Messezentrum wirds à åis Messeståndort åiwei wichtiga.
D'Ståd Såizburg und à da Flåchgau, der wås rundumadum liegt, sand außadem a attraktiva Ståndort fir vüi gressane und gleanane Firmen und so wås wia da wirtschåftliche Motor vom Bundeslånd. S'Wirtschåftswåchsdum vom Såizburga Lånd is des zweitgresste vo Östareich (nåch Wean), und da muaß ma dazuasång, dass si d'Wirtschåftsgråft vom Lånd fåst nur in da Ståd Såizburg und im Spéckgirtl rundumadum konzentrierd, de wås ålle zwà a supane Infraschtruktur håmd. De Betriebe in da Ståd håm zum Beispüi im Jåhr 2005 allàne 60 Prozent vom gånzn Umsåtz im Lånd Såizburg gmåcht, dé im Flåchgau nu dazua 30 Prozent.
De gresstn Firmen
Es gibt fünf Firmen, de wås eanan Sitz in da Ståd Såizburg håm und im Jåhr 2005 üwa â Mülliarde Euro Umsåtz gmåchd håmd:
- Porsche Holding GmbH (7,900 Mülliardn)
- SPAR Österreichische Warenhandels-AG (3,940 Mülliardn)
- Porsche Austria GmbH & Co (1,492 Mülliardn)
- Porsche Inter Auto GmbH & Co KG (1,170 Mülliardn)
- Interspar GmbH (1,130 Mülliardn)
Årwatsplätz
D'Schtatistik Austria håd im Jåhr 2001 néd nur d'Voikszöhlung gmåchd, sondan à eana Årwatsstéttnzöhlung, und då is außakumma, dasss in da Ståd Såizburg 10.210 Årwatsstéttn gém håd mid åis zsåmm 100.055 Beschäftigte. Dés san um a Viertl mehr Årwatgéwa åis zehn Jåhr vorher und um 12 Prozent mehr Beschäftigte.
Da gresste privàtwirtschåftliche Årwatgéwa vo de Firmen mid Sitz in da Ståd (åwa mid de Årwatnehma grechnt afs gånze Bundeslånd) is d'SPAR Österreichische Warenhandels-AG mid 16.000 Midårwata. Afm zweitn Blåtz isd Porsche Holding GmbH mid 14.670 Leid. D'Interspar GmbH håd 6.000 Ãgstöide. (Stånd vo 2005)
Médien
S'ORF-Låndesstudio vo Såizburg is im Stådteu Nonntåi, dort wird Radio Salzburg produzierd und außadem nu de tägliche Fernseh-Informazionssendung Salzburg heute af ORF 2 und vaschiedene åndane Fernseh- und Radiosendungen fir de Programme vom ORF. Außadem kummt vo dort s'Intanet-Nåchrichtnportàl salzburg.orf.at. A Privàtfernsehn gibts à in Såizburg, nämli des regionàle Salzburg TV (seid 1995 im Kàwü, heid à üwad Hausantenn). Privàtradios gibts d'Antenne Salzburg, d'Welle 1 unds Radio Arabella. Außadem gibts nu a freies, néd kommerzielles Radio, nämli d'Radiofabrik.
Bei de Dågeszeidungen liefan si åiwei d'Salzburger Nachrichten (SN) und de Såizburga Bundeslånd-Ausgåb vo da Gronenzeidung (Salzburg Krone) an Wéttlauf uman erschtn Blåtz. Weid dahinta liegd nu de Salzburger Volkszeitung (SVZ), de wås friara a Parteizeidung vo da ÖVP wår. Bei de Wochnzeidungen gibts drei, de wås ålle gratis san, nämli s'Salzburger Fenster (firs gånze Bundeslånd) und, speziell fird Ståd, de Stadt Nachrichten (gherd, so wias Fenster à, de SN) unds Stadt Blatt (Lokalausgåb vo de Bezirksbladln). Jén Monad kummt außadém (firs gånze Bundeslånd) des Nåchrichtnmagazin ECHO außa.
Partnastéd
Reims, seid 1964
Atlanta, seid 1967
Verona, seid 1973
León, seid 1984
Singida, seid 1984
Vilnius, seid 1989
Dresden, seid 1991
Kawasaki, seid 1992
Shanghai, seid 2004
Bern, seid 2006
Berühmte Leid vo Såizburg
- Bacher Gerd, Journalist
- Berger Nik, Bietschvolläbåi-Spüla
- Doppler Gristian, Mathematika und Physika
- Ferrero-Waldner Benita, Politikarin
- Gauß Kårl-Markus, Publizist
- Glomser Gerrit, Rádlfåhra
- Holzbauer Willi, Architekt
- Ibertsberger Andi, Fuaßbåi-Nazionalspüla
- Herbert vo Karajan, Dirigent
- Krassnitzer Harald, Schauspüla
- Kuljić Sanel, Fuaßbåi-Nazionalspüla
- Mainoni Edi, Politika
- Makart Håns, Måla und Dekorazionskünstla
- Mohr Sepp, Pfårra und Dichta
- Mozart Woifal, Komponist
- Otto I., Kini vo Griechnlånd
- Ratzenberger Roland, Formü-1-Fåhra
- Thorak Sepp, Nazi-Büidhaua
- Trakl Schorsch, Dichta und Autor
- Voggenhuber Hannes, Politika
Biacha
- Heinz Dopsch: Kleine Geschichte Salzburgs – Stadt und Land, Pustet 2001.
- Heinz Dopsch, Robert Hoffmann: Geschichte der Stadt Salzburg, Pustet Salzburg 1996.
- Roland Floimair, Kurt Kaindl: Hundert Jahre Film, 1895-1995: Salzburger Film- und Fotopioniere, Amt der Salzburger Landesregierung, vertreten durch das Landespressebüro, Salzburg 1994.
- Robert Hoffmann: Mythos Salzburg. Bilder einer Stadt, Salzburg, Pustet München 2002.
- Fritz Koller, Hermann Rumschöttel: Bayern und Salzburg im 19. und 20. Jahrhundert, vom Salzachkreis zur EUregio, Samson 2006. ISBN 3-921635-98-5
- Herbert Rosendorfer: Salzburg für Anfänger, nymphenburger 2003.
- Christian Strasser: The Sound of Klein-Hollywood: Filmproduktion in Salzburg, Salzburg im Film: mit einem Filmlexikon. Österreichischer Kunst- und Kulturverlag Wien 1993. ISBN 3854370474
Weblinks
Commons: Salzburg (Stadt) – Oibum mit Buidl, Videos und Audiodateien- Offizielle Homepage vo da Ståd Såizburg
- Offizielle Tourismus-Homepage vo da Ståd Såizburg
- Blåttform vo da Region Såizburg
- Såizburga Voikskuitur: ålle Såizburga Brauchdumsvaånståitungen
Quöin
|
Bozn | Graz | Inglstod | Innschbruck | Linz | Minga | Rengschburg | Soizburg | Wean |
Vorlog:Navigationsleiste Stéd im Såizburga Lånd
|
Statutarstod: Soizburg Bezirke: Hallein (Tennengau) | Soizburg-Umgeewung (Flochgau) | St. Johann im Pongau (Pongau) | Tamsweg (Lungau) | Zë am See (Pinzgau) |
