Іарданія

ІАРДАНІЯ (араб. أردن‎‎ — У́рдун), Іарданскае Хашымідскае Каралеўства (араб. المملكة الأردنية الهاشمي‎‎ — аль-Мамля́ка аль-Урдуні́я аль-Хашымі́я), арабская дзяржава ў Азіі, мяжуе з Сірыяй, Іракам, Саудаўскай Аравіяй, Ізраілем і Палесцінай. Мае выхад да Чырвонага мора (Акабскі заліў). Краіна падзяляецца на 12 губернатарстваў.

Гісторыя

Пасля сканчэння Першай Сусветнай вайны тэрыторыя сучаснай Іарданіі (звалася Трансіарданіяй) была ўключаная ў склад брытанскай падмандатнай тэрыторыі Палесціна. Аднак у 1921 годзе Вялікабрытанія палічыла мэтазгодным стварыць тут арабскую адміністрацыю на чале з эмірам Абдалой, якая каардынавала б сваю дзейнасць з прызначаным Лонданам камісарам.

25 траўня 1946 году краіна была абвешчаная незалежнай дзяржавай і пераназваная ў Іарданскае Хашымідскае Каралеўства.

Падчас араба-ізраільскай вайны (1948–1949) Іарданія заняла тэрыторыю Заходняга берагу ракі Іардан (5,9 тыс. км²). У чэрвені 1967 г. Заходні бераг быў акупіраваны Ізраілем. 31 ліпеня 1988 г. Кароль Хусейн абвясціў аб скасаванні адміністратыўна–юрыдычных сувязяў паміж Іарданіяй і Заходнім берагам.

Палітыка

Унутраная палітыка

Іарданія — канстытуцыйная манархія. Заканадаўчая ўлада ў адпаведнасці з канстытуцыяй (прынятая 1 студзеня 1952) належыць каралю і Нацыянальнаму сходу (парламенту).

З 11 жніўня 1952 года па 7 лютага 1999 году пры ўладзе знаходзіўся кароль Хусейн бэн Таляль. Пасля яго смерці 7 лютага 1999 г. сталец перайшоў да старэйшага сына ад другога шлюбу — Абдале II бэн Аль-Хусейну.

Нацыянальны сход па канстытуцыі складаецца з двух палат. Ніжняя — Палата дэпутатаў — абіраецца на 4 гады шляхам усеагульнага, прамога і таемнага галасавання. Апошні раз выбары праводзіліся ў чэрвені 2003 году на аснове прынятай у чэрвені 2001 году новай рэдакцыі Закона аб выбарах, у адпаведнасці з якім, у прыватнасці, была павялічана колькасць дэпутацкіх месцаў (з 80 да 110), паніжаны ўзроставы цэнз выбаршчыкаў (з 19 да 18 гадоў). З мэтай далейшай дэмакратызацыі была ўведзеная “жаночая квота” — 6 месцаў у парламенце. У снежні 2003 г. старшынёй палаты абраны А. Маджалі. Верхняя палата — Сенат (тэрмін паўнамоцтваў 4 гады, аднак у выпадку роспуску Палаты дэпутатаў сесіі Сенату таксама перапыняюцца) складаецца з 55 членаў, прызначаных персанальна каралём. Старшыня Сената (з чэрвеня 1997) — З. Рыфаі.

Унутрыпалітычнае становішча ў Іарданіі на працягу апошніх гадоў застаецца стабільным. З 1988 году ў каралеўстве здзяйсняецца праграма паэтапнай “дэмакратызацыі” грамадства. У 1992 – 1993 гг. былі скасаваныя надзвычайныя законы, легалізаваная дзейнасць палітычных партый. Найбуйнейшая апазіцыйная партыя Фронт ісламскага дзеяння прадстаўленая ў ніжняй палаце парламента самастойнай фракцыяй (17 дэпутатаў).

З канца 2003 Абдала II ініцыяваў рэалізацыю маштабнага праекту агульнанацыянальнага дыялогу па пытаннях дэмакратычнага развіцця краіны, уключаючы такія тэмы, як пашырэнне грамадзянскіх праў і свабод, у тым ліку падвышэнне ролі жанчын у сацыяльна-палітычнага жыцці, лібералізацыя СМІ, барацьба з карупцыяй. Традыцыйна павышаную ўвагу кароль надае ўмацаванню сілавых структураў. Зараз узброеныя сілы Іарданіі складаюць каля 90 тысяч чалавек.

Знешняя палітыка

Прыярытэтным напрамкам вонкавай палітыкі Іарданіі з’яўляецца блізкаўсходняе ўрэгуляванне. З 1991 яна актыўна ўдзельнічае ў мірным працэсе. 26 кастрычніка 1994 каралеўства падпісала мірную дамову з Ізраілем. Галоўны вектар высілкаў іарданцаў у палесціна-ізраільскіх справах накіраваны на спыненне гвалту, стабілізацыю становішчы і хутчэйшае выкананне “дарожнай карты”.

У пытаннях урэгулявання вакол Ірака Аман зыходзіць з неабходнасці пасоўвання наперад згодна з рэзалюцыяй 1546 СБ ААН, і дасягнення нацыянальнай згоды ў гэтай краіне. У каралеўстве выказваюць сур'ёзную занепакоенасць з нагоды магчымай маргіналізацыі сунітаў у Іраку, а таксама верагоднасці дэзінтэграцыі іракскай дзяржавы.

Значная ўвага надаецца далейшаму ўмацаванню палітыка-эканамічнага ўзаемадзеяння з арабскімі краінамі, у першую чаргу Егіптам, Сірыяй, дзяржавамі Персідскага заліву.

ЗША і Вялікабрытанія разглядаюцца ў Іарданіі ў якасці важкіх знешнепалітычных партнёраў. У 2000 Іарданія стала чацвёртай дзяржавай у свеце, якая падпісалі дамову аб вольным гандлі з ЗША.

У апошнія гады Іарданія ўдзельнічае ў дыялогу НАТО побач з краінамі паўднёвага Міжземнамор'я. Наладжваецца яе супрацоўніцтва з Турцыяй у сферы бяспекі, вайсковых сувязяў.

У 1997 паміж Іарданіяй і Еўрапейскім Саюзам складзена дамова аб асацыяцыі (ратыфікавана ў 1999). У снежні 1999 Іарданія ўступіла ў СГА.

Іарданія — член ААН (з 1955), ЛАД (з 1945), АІК.

Эканоміка

З прыродных багаццяў Іарданія валодае толькі значнымі радовішчамі фасфатаў, па запасах якіх (больш за 1,5 млрд. тон) займае чацвёртае месца ў свеце. Галоўны галіны эканомікі — горназдабываючая, банкаўска-фінансавая, сельская гаспадарка, турызм, сфера паслуг.

З 1999 у каралеўстве пад патранажам МВФ рэалізуецца праграма эканамічнага аздараўлення. У яе межах праводзіцца рэструктурызацыя і прыватызацыя дзяржсектара, вага якога ў нацыянальнай гаспадарцы складала да 80%, карэнная мадэрнізацыя эканамічнага заканадаўства.

Асноўныя гандлёвыя партнёры каралеўства — ЗША, Кітай, Саудаўская Аравія, Германія, Ірак, Індыя і Ізраіль.

Да пачатку ЗША і іх саюзнікамі вайсковай аперацыі ў Іраку ў сакавіку 2003 г. гэтая краіна з'яўлялася найбуйнейшым гандлёва-эканамічным партнёрам Іарданіі ў рэгіёне, практычна цалкам забяспечвала каралеўства энерганосьбітамі па танным кошце. Пасля звяржэння рэжыму Садама Хусейна аб'ёмы супрацоўніцтва з Багдадам значна знізіліся.

Грашовая адзінка — іарданскі дынар, прыблізна роўная 1,4 даляра ЗША.

Дэмаграфія

Насельніцтва — 5,76 млн. чалавек (2005). Штогадовы прырост — 2,8%. Больш за 50% насельніцтва — арабы-палесцінцы, у тым ліку 1,57 млн. — афіцыйна зарэгістраваныя палесцінскія ўцекачы. Астатняя частка — арабы-іарданцы, чаркесы (каля 35 тыс.), чачэнцы (4 тыс.), армяне (3 тыс.) і іншыя.

Найбуйнейшыя гарады: Аман (больш за 1,5 млн.), Ірбід (950 тыс.), Зарка (601 тыс.).

Рэлігія

Дзяржаўная рэлігія — іслам суніцкага толку. 93 % насельніцтва — мусульмане, 7 % — хрысціяне.

Культура

Нацыянальныя святы: 25 мая — Дзень незалежнасці (1946); 10 ліпеня — Дзень арабскай рэвалюцыі (1916), 9 чэрвеня — Дзень каранацыі караля Абдалы II (1999). Адзначаюцца асноўныя рэлігійныя мусульманскія святы.

Знешнія спасылкі

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Іарданія