Якуб Колас
Яку́б Ко́лас (сапраўднае імя Канстанці́н Міха́йлавіч Міцке́віч) (3 лістапада 1882 (22 кастрычніка па старым стылі), засьценак Акінчыцы (цяпер у межах горада Стоўбцы)– 13 жніўня 1956, Менск) — клясык беларускае літаратуры, грамадзкі дзеяч, перакладчык, пэдагог, адзін з заснавальнікаў сучаснаебеларускае літаратуры й беларускае літаратурнае мовы. Народны паэт БССР (1926). Заслужаны дзеяч навукі Беларускае ССР (1944). Узнагароджаны пяцьцю ордэнамі Леніна, ордэнамі Чырвонага Сьцягу, Працоўнага Чырвонага Сьцягу й мэдалямі. Сябар КПСС ад 1945 г.
Грамадзкая дзейнасьць
Бацька паэта - Міхась Казімеравіч Міцкевіч, лясьнік ува ўладаньнях Радзівілаў, маці - Ганна Юр'еўна Лёсік, сястра Язэпа Лёсіка.
Раннія дзіцячыя гады прайшлі ў лесьніковых сядзібах Ласток і Альбуць, што недалёка ад вёскі Мікалаеўшчына. У 1898 паступіў у Нясьвіскую настаўніцкую сэмінарыю, якую пасьпяхова скончыў у 1902. Настаўнічаў у вёсках Люсіна Ганцавіцкага раёна (1902-1904), Пінкавічы Пінскага раёна (1904-1906). За рэвалюцыйную прапаганду настаўнік Канстанцін Міцкевіч у 1906 быў пераведзены зь Пінкавічаў у Верхменскую народную вучэльню Ігуменскага павету. За ўдзел у нелегальным настаўніцкім зьездзе 10 ліпеня 1906 быў звольнены. Зімой 1906-1907 жыў ува ўрочышчы Смольня, вёў прыватную школу. У траўні-чэрвені 1907 працаваў у газэце «Наша ніва» ў Вільні, быў загадчыкам літаратурнага аддзелу, але на загад паліцыі мусіў пакінуць Вільню. У 1908 - у прыватнай школе ў вёсцы Сані Талачынскага раёна. 15 верасьня 1908 за ўдзел у настаўніцкім зьездзе й нелегальную работу быў асуджаны на тры гады, адбываў пакараньне ў менскім астрозе. У 1912-1914 працаваў настаўнікам у 3-й прыходзкай навучальні ў Пінску.
У час першае сусьветнае вайны разам зь сям'ёй эвакуяваўся ў Дзмітраўскі павет Маскоўскае губэрні, настаўнічаў у сяле Старыкава. Быў мабілізаваны ў армію (верасень 1915). Скончыў Аляксандраўскую ваенную навучальню (Масква, 1916). Служыў у запасным палку ў Пермі. Летам 1917 г. у чыне падпаручніка накіраваны на Румынскі фронт, але цяжка захварэў і быў эвакуяваны ў горад Абаянь на Куршчыне, дзе жыла ягогная жонка зь дзецьмі. Працаваў там настаўнікам, школьным інструктарам. У 1917 ад БСГ выстаўляўся кандыдатам у дэпутаты Устаноўчага сходу Расеі. Паводле дэкрэту Савецкага ўраду ў пачатку 1918 звольнены з войска як настаўнік.
На выклік ураду БССР у траўні 1921 пераехаў у Менск. Па прыезьдзе працаваў у Навукова-тэрміналягічнай камісыі Народнага камісарыяту асьвету, выкладаў у Менскім беларускім пэдагагічным тэхнікуме, у Беларускім дзяржаўным унівэрсытэце, чытаў лекцыі на курсах настаўнікаў, займаўся навуковай дзейнасьцю ў Інстытуце беларускае культуры. З дня ўтварэньня Нацыянальная Акадэмія Навук Беларусі АН БССР (1 студзеня 1929 г.) быў яе нязьменным віцэ-прэзыдэнтам. У 1935 г. удзельнічаў у рабоце Кангрэсу ў абарону культуры ў Парыжы. У Вялікую Айчынную вайну жыў у Клязьме (пад Масквой), Ташкенце (жнівень 1941 - лістапад 1943), Маскве, займаўся творчай і навукова-грамадзкай дзейнасьцю. У сьнежні 1944 г. вярнуўся ў Менск. Быў сябрам ЦВК БССР (1929-1931, 1935-1938), дэпутатам Вярхоўнага Савету СССР (1946-1956) і БССР (1938-1956), зьяўляўся старшынёй Беларускага рэспубліканскага камітэту абароны міру. Акадэмік АН БССР. Сябра СП СССР з 1934 г.
Якуб Колас і Савецкая ўлада
Стаўленьне Якуба Коласа да Савецкае ўлады, можна знайсьці ў зборніку "Казкі жыцьця", дзе ў алегарычным выглядзе была апісаная й Кастрычніцкая рэвалюцыя, як праява шаленства, хаосу й трыюмфу чалавечае нянавісьці. Гэта, а таксама зборнік вершаў "Водгульле" сьведчаць, што стварэньне Савецкага Саюзу Колас трактаваў пачаткова як спробу аднаўленьня ідэі царскае імпэрыі, якая сілком гуртавала розныя народы ў адной дзяржаве.
Ужо ў 1925 у Коласа быў праведзены ператрус, а потым і допыт у сувязі з т.зв. «лістападаўскай справай» на Случчыне. У 1930-я г. савецкая крытыка абвінаваціла яго ў нацыянал-дэмакратызьме, у прапагандзе ідэі бясклясавасьці беларускае нацыі, знаходзіла ў яго творах ідэалізацыю хутарское гаспадаркі й апяваньне мэсіянскай ролі інтэлігенцыі. Сваякі Коласа былі рэпрэсаваныя. У 1937 пагроза арышту навісла над самім паэтам. Яго выклікалі на допыты; 6 лютага 1938 у яго доме зноў правялі ператрус. У самы апошні момант было прынятае рашэньне не арыштоўваць Коласа.
Каб уратаваць сваё жыцьцё й жыцьцё сваіх родных, У 1931 Якуб Колас надрукаваў твор "Адшчапенец", у якім, насуперак сваім поглядам і ідэалам, паказаным у "Новай зямлі", даказваў, што калектывізацыя зьяўляецца шчасьцем для беларускае вёскі.
Творчасьць
Асноўны зьмест ягоных твораў - жыцьцё й побыт, сацыяльны й нацыянальны прыгнёт беларускага народу, яго барацьба за свае правы, за лепшую будучыню. Творчай манэры Коласа ўласцівы глыбокі псыхалягізм, пэйзажнае майстэрства, гармонія формы й зьместу, яснасьць, празрыстасьць стылю, пастаноўка вострых актуальных праблемаў, філязофскі роздум над вечнымі праблемамі жыцьця, услаўленьне духоўнага багацьця й маральнае прыгажосьці чалавека.
Першыя літаратурныя спробы адносяцца да часу навучаньня ў Нясьвіскай настаўніцкай сэмінарыі - гэта верш і байка на расейскай мове "Весна" ("Вясна") і "Ворона и лисица" ("Варона й ліса"), фальклёрны сшытак "Наша сяло, людзi i што робiцца ў сяле". У друку дэбютаваў вершам, напісаным па-беларуску «Наш родны край» (14 верасьня 1906 г. газэта «Наша доля»). У 1910 г. у Вільні выйшаў першы зборнік вершаў «Песьні-жальбы» (факсымільнае выданьне ў 1982), затым - кнігі прозы «Апавяданьні» (1912), «Родныя зьявы» (1914). У Пецярбургу ў 1913 г. асобнымі выданьнямі выйшлі апавяданьні «Тоўстае палена» й «Нёманаў дар», апавяданьні вершам «Прапаў чалавек. Паслушная жонка. Грушы сапяжанкі» і «Батрак. Як Юрка збагацеў». У савецкі час выдадзены кніга апавяданьняў «Казкі жыцьця» (1926, 1-е выданьне - Коўна, 1921), зборнік вершаў «Водгульле» (1922), паэма «Новая зямля» (1923), якая ёсьць своеасаблівай паэмай вясковага жыцьця, аповесьць «У палескай глушы» (1923), зборнікі апавяданьняў «Крок за крокам», «На рубяжы», «Першыя крокі», «У ціхай вадзе», паэма «Сымон-музыка» (усе ў 1925), аповесьць «На прасторах жыцьця» (1926, экранізавана ў 1929; уключаны й апавяданьні, 2-е дапоўненае выданьне ў 1928), аповесьці «У глыбі Палесься» (1927), «Адшчапенец» (1932), «Дрыгва» (1934), зборнікі вершаў «Нашы дні» (1937), «Адпомсьцім» (1942), «Голас зямлі» (1943), паэмы «Суд у лесе» (Масква, 1943), «Адплата» (1946), зборнік вершаў «Мой дом» (1946), паэма «Рыбакова хата» (1947), трылёгія «На ростанях» (1955, інсцэнавана пад назвай «Навальніца будзе» ў 1958; экранізавана ў 1960-1961 гг.), зборнік вершаў «Жыве між нас геній» (1952) і інш. Няскончанай засталася паэма "На шляхах волі", распачатая ў 1926 г. Многія вершы Я.Коласа пакладзены на музыку.
Аўтар твораў для дзяцей - паэмы «Міхасёвы прыгоды» (1935), вершаванае казкі «Рак-вусач» (1938), зборнікаў вершаў «На рэчцы зімой» (1941), «Вершы для дзяцей» (1945), зборнікаў апавяданьняў «У старых дубах» (1941), «Раніца жыцьця» (1950). Апрацаваў шэраг беларускіх народных казак.
Аўтар п'есаў «Антось Лата» (1917, пастаўлена ў 20-х гадах), «Забастоўшчыкі» (1925), «Вайна вайне» (1927, канчатковая рэдакцыя ў 1938, пастаўлена ў 1937), «У пушчах Палесься» (1938, пастаўлены ў 1937), аднаактоўкі «На дарозе жыцьця» (1917).
Выступаў у галіне публіцыстыкі й літаратурнае крытыкі. У 1957 г. выйшаў зборнік «Публіцыстычныя й крытычныя артыкулы». Выдаў падручнікі «Другое чытаньне для дзяцей беларусаў» (Пецярбург, 1909) і «Мэтодыка роднае мовы» (1926).
Пераклаў на беларускую мову паэмы «Палтава» А.Пушкіна, паасобныя творы Т.Шаўчэнкі, П.Тычыны, А.Міцкевіча, Р.Тагора й інш. Быў адным з рэдактараў «Русско-белорусского словаря» (1953).
Выйшлі Зборы твораў у 7-мі (1952), 12-ці (1961-1964), 14-ці (1972-1978) тамох. Неаднаразова перавыдаваліся Выбраныя творы (апавяданьні, вершы й паэмы).
Ляўрэат Дзяржаўнае прэміі СССР (1946) за вершы ваеннага часу, Дзяржаўнае прэміі СССР (1949) за паэму «Рыбакова хата».
Псэўданімы
Таксама Якуб Колас пісаў пад псэўданімамі: Агарак; К.Адзінокі; К.Альбуцкі; Андрэй «сацыяліст»; К.Белорус; Тамаш Будава; Ганна Груд; Тарас Гушча; Дземяноў Гуз; Пятрусь Дзягель; Дзядзька Карусь; Дубовы Ліст; Ганна Крум; Кудесник; Карусь Лапаць; Левы; Лесавік; Марцін з-за рэчкі; Мікалаевец; М.Міцкевіч; Наднеманец; Народный учитель; Свой чалавек; Стары шут; Иван Торба; крыптанімы: Т.Г.; К.; Я.К-с; К.М.; К.П-ій і іншымі.
Асабістае жыцьцё
3 чэрвеня 1913 ажаніўся з настаўніцай Марыяй Зьмітраўнай Каменскай. Зь ёй меў сыноў Данілу й Міхала.
Ушанаваньне памяці
У 1959-1965 прысуджалася літаратурная прэмія імя Я.Коласа. Ад 1972 прысуджаецца Дзяржаўная прэмія імя Якуба Коласа за лепшыя празаічныя й літаратуразнаўчыя працы. Ягонае імя нададзенае Менскаму паліграфічнаму камбінату, Інстытуту мовазнаўства НАН РБ, Віцебскаму драматычнаму тэатру, Цэнтральнай навуковай бібліятэцы НАН РБ і іншым бібліятэкам. Імём Я. Коласа быў названы Нацыянальны дзяржаўны гуманітарны ліцэй з філіяй. Імя Я. Коласа носяць школы, плошчы, вуліцы гарадоў і вёсак Беларусі.
Помнікі паэту пастаўленыя ў Менску (на плошчы, названай у яго гонар), у вёскы Мікалаеўшчына, Наваградку, у вёсцы Плоскае Талачынскага раёну. Бюст паэту ўсталяваны ў Нясвіжы. У Менску працуе Дзяржаўны літаратурна-мэмарыяльны музэй Я.Коласа, ягоныя філіялы знаходзяцца ў Акінчыцах, Смольне, Мікалаеўшчыне й Альбуці.
У сярэдзіне 1980-х г. пачалі ладзіцца навуковыя чытаньні, паводле якіх выдаецца зборнік "Каласавіны" (ад 1986), прысьвечаны жыцьцёваму й творчаму шляху Коласа. У сьнежні 2006 г. Дзяржаўны літаратурна-мэмарыяльны музэй Я.Коласа атрымаў грант ЮНЭСКО на ладжаньне міжнароднае навуковае канфэрэнцыі "Каласавіны" ў лістападзе 2007 г., а таксама на выданьне мультымэдыйнага зборніку "Каласавіны". Апроч таго, на гэты грант будзе выданы каталёг твораў мастацтва (жывапісу, графікі, скульптуры), прысьвечаных Якубу Коласу. Вывучэньнем жыцьця й творчасьці паэта займаецца адна з галінаў беларускае літаратурнае навукі - коласазнаўства.
Пераклады твораў Якуба Коласа
Творы Якуба Коласа перакладзеныя на больш чымся сорак моваў народаў сьвету. Асобнымі кніжкамі яны выйшлі на ангельскай (1970), баўгарскай ("Выбраныя вершы", 1962; "На ростанях", 1963), ідышы (1936, 1938), казахскай (1956, 1982), каракалпацкай (1964), карэйскай ("У старых дубах" ў перакладзе Кім Мі Нэ, 1959), кітайскай («Дзед Талаш», Шанхай, 1953), латыскай (1962, 1982), летувіскай (1962, 1980), малдаўскай (1957, 1958, 1968, 1982), мангольскай (1950), нямецкай (1960, 1988), румынскай (1962, 1967), славацкай (1965), таджыцкай (1956, 1965, 1982), татарскай (1962), туркмэнскай (1941, 1981), узбэцкай (1942, 1962, 1983), фінскай (1956, 1957), харвацкай ("У Палескай глушы" ў перакладзе С.Кірына, Заграб, 1928), чэскай ("На ростанях" і "Рыбакова хата", 1960), эстонскай (1968, 1977, 1984) мовах.
Найбольш Я.Колас перакладаўся на расейскую, украінскую й польскую мовы. Па-расейску выйшла больш за 80 кніг , у т.л. зборы твораў у чатырох (1951–1952), трох (1958) і чатырох (1982–1983) тамох, паасобныя выданьні. Украінскія кніжныя выданьні (больш за 10) пачынаюцца з "Пракурора" ў перакладзе А.Сарокі (Харкаў, 1930, пад псэўданімам Тарас Гушча), польскія — з "На прасторах жыцьця" (пераклад I.Мірэцкага, Менск, 1928) . Нявысьветленымі застаюцца абставіны выхаду ў 1933 г. зборніка аповесьцяў Я.Коласа ў Трыесьце ў перакладзе I.Дрэна (I.Будала).
Вонкавыя спасылкі
