Lennegezh vrezhonek

Ken kozh ha  diwezh an X^vet kantved GJK e seblant bezañ adegadur ar skrid brezhonek koshañ, met ne gaver ket un wir destenn a-raok kreiz ar XV^vet kantved a c'hell bezañ renket evel roudenn gentañ al lennegezh vrezhoneg. Gant Arzel Even ha Yann-Ber Piriou eo bet degaset an evezh m'eo bet kollet kazi an holl dornskridoù brezhonek savet a-raok ijinadur ar moullañ. Al lennegezh vrezhonek kollet eo anv ar yoc'h a skridoù lennegezh a c'heller goulakaat m'eo bet anezho er Grennnamzer.

Lennegezh an henvrezhoneg

Kavet eo bet ma voe stummoù koshañ ar gerioù brezhonek dre forzh studiañ ar spisc'herioù e henvrezhoneg a gaver e dornskridoù latin zo, ar re-se savet evit bastañ da ezhommoù ar venerc'h peurvuiañ, pe evit pourveziñ un displegadenn, pe lakaet er marzh evit plijadur ar skriver. Kantadoù a c'herioù a zo bet studiet gant Joseph Loth ha Léon Fleuriot. Met n'heller ket peseurt tud a implije ar yezh brezhonek a-zindan, ur yezh teknikel memestra. Ne gaver ket testennoù brezhonek hiroc'h eget un hanter frazenn a-raok derou ar XIV^vet kantved ha pa vez anv eus mare an henvrezhoneg, n'heller ket lavaret ez eus testenioù eeun eus ul lennegezh vrezhoneg. Koulskoude e seblant da lod eus arbennigourien e c'hellfe bezañ bet ur barzhoneg meuleudi kañv e enor ar roue Jezekael, un droidigezh diwar ur marvnad savet e brezhoneg, evel ma rae Kembreiz eus an oberennoù-se.
Pa gaver testennoù brezhonek savet gant un werzhaouriezh ouiziek-tre oc'h implij an enklotennoù eus ar XIV^vet kantved betek ar XVII^vet kantved e c'heller bezañ sur ma voe desket an teknik arzel-se un tamm araok. Kadarnaet eo gant menegoù ar citharista Cadiou hag ar joculator Pontellus, war dielloù sinet gant Hoel II, kont Kerne, e kreiz an XIvet kantved pa greder e veze ar sonerien-se o tibunañ pezhioù kanet e yezh ar vro. Er c'hantved a-heul e skriv Marie de FranceD’un mut ancïen lai bretun/Le cunte e tute la reisun/Vus dirai (Lae Eliduc). ha e weler un nebeud gerioù brezhonek en he laeoù-dezhi.

Lennegezh ar c'hrennvrezhoneg

Al lennegezh dre gomz

Pinvidik-kenañ e seblant bezañ bet al Lennegezh dre gomz diouzh gwelet ar pezh a zo degouezhet betek ennomp hag arroudoù sonioù pe kontadennoù a seblant bezañ bet oberennoù skrivet en a-raok. En XIX^vet kantved ez eur bet krog da zastum ar binvidigezh-se. Unan eus ar re gentañ eo bet Kervarker (Théodore Hersart de La Villemarqué), gant e zastumad Barzaz Breiz (1839 ha 1867) a reas berzh bras en e vare hag a ra c’hoazh. Dastum a reas danvez kanet (gwerzioù, sonioù, ha kanoù relijiel).
bet Digoret e oa an hent evel-se da dud all evel Fañch an Uhel a zastumas ivez kontadennoù, Gab Milin, Pengwern... Tostoc’h ouzhimp e c'heller menegiñ François Cadic, Iwan an Diberder Loeiz ar Floc'h, (Maodez Glanndour), Donatien Laurent ha Yann-Fañch Kemener, ha dreist-holl ar gevredigezh Dastum hag an holl re a zo bet bodet en-dro dezhi. Enrolladurioù a c'hell bezañ kavet war al lechienn www.kan.bzh).

Kantvedoù kentañ 

Un nebeud gwerzennoù war varzh un dornskrid a ya d'ober an oberenn lennegel vrezhonek gentañ, un tammig eus ur c'hanaouenn garantez ma kavas emsav dezhañ stlepel war ar parch Ivonet Omnes, un eilskriver hag eñ doe lezet e anv, war-dro 1340. Ne ouzer kalz muioc'h, nemet m'eo bet savet ar barzhoneg evit ar c’han-se hervez reolennoù strizh ar werzaouriezh dre enklotennoù.
Kentañ testenn lennegel hir a-walc'h ha kentañ skrid brezhonnek moullet eo An Dialog etre Arzur Roe d’an Bretounet ha Guynglaff, hag ar barzhoneg, 547 gwerzhenn ennañ, a ra dave d'un diougan,  a ziskouez ur bloavezh, 1450, met ne c'heller ket gouzout ma ne oa ket bet un doare skrivet ene-raok.
Un dornskrid a-bouez eo Buez santes Nonn hac e map Deuy, ur pezh-c’hoari, 2100 gwerzenn ennañ, hag e voe eilet etre 1480 ha 1500 ha furmoù koshoc'h a c'hellont bezañ bet anezho. Ennañ e kaver elfennoù Danvez Breizh a gadarn ar fed e voe-eñ sichenn ar sevenadur keltiek a rene e Breizh, pa chomet troet ouzh ha amezeien tramor.

XIXvet kantved

Al lennegezh dre skrid vodern a c’heller lakaat anezhi da gregiñ gant an XIX^vet kantved, pa ne gaver nemet pezhioù-c'hoari kelennadurezh kristen pe flemmskridoù er tri kantved kent. Barzhoniezh, boulc'het an hent gant Aogust Brizeug, a zo bet an doare-lennegezh prizietañ e-pad pell, pa n’eo ket rimerezh hepken.
Skridoù komz-plaen a zo bet, darn o doa graet berzh evel Emgann Kergidu skrivet gant Lan Inizan, pe skridoù diduiñ gant Ivon Krog pe Erwan ar Moal (Dir na Dor).

 XXvet kantved  

Goude ar Brezel-bed kentañ e weler skridoù awenet-mat. An embannadenn lennegel gentañ a zo roet lañs dezhi gant Tangi Malmanche, a sav pezhioù-c’hoari pe misterioù a live uhel. Siwazh, e-unan emañ d’an ampoent-se.
Eus tu ar varzhoniezh e ranker menegiñ “Ar en deulin”, un dastumadenn barzhonegoù gant Yann-Bêr Kalloc'h, bet embannet goude ar brezel. Goude ar brezel-se e teu ur bagad tud bodet en-dro da Gwalarn renet gant Roparz Hemon. Fellout a ra dezho sevel ul lennegezh vodern digor war ar bed. Ur bern troidigezhioù a vo graet, hag oberoù a live uhel-mat. Menegomp skrivagnerien evel Jakez Riou, Youenn Drezen, Langleiz, Fañch Elies (Abeozen), Frañsez Kervella (Kenan Kongar), Fant Rozeg (Meavenn)...
Levezon Gwalarn a chom kreñv goude an Eil brezel bed. Re hir e vefe menegiñ holl skrivagnerien ar rummad-se a ro ul lennegezh puilh evit un niver a lennerien a chom izel. Ret eo reiñ anvioù zo koulskoude : Ronan Huon, Jarl Priel, Per-Jakez Helias, Per Denez... hep disoñjal Anjela Duval, ur beizantez paour, bet savet ganti barzhonegoù hep o far.
Da heul ar rummad-se eo aet al lennegezh vrezhonek war liesaat, gant skrivagnerien niverus hag awenet gant danvezioù a bep seurt ha nevez (evel ar moliac'h hag ar skiant-faltazi), daoust ma chom bras lod ar varzhoniezh hag an danevelloù berr.
Puilh eo an danvez kinniget gant tud evel Mikael Madeg pe Yann Gerven. Talvoudus e chomo moarvat dastumadegoù danevelloù Goulc’han Kervella evel Lara hag oberenn Tudual Huon.

Levrlennadur

Labourioù hollek

•  Loeiz Herrieu, La Littérature bretonne depuis les origines jusqu'au XVIIIe siècle, prezegenn dirak Kelc'h breizhek an Oriant d'an 26vet a viz Meurzh 1938, Embannadurioù Dihunamb, 1938, 32 p.
•  Roparz Hemon, La langue bretonne et ses combats, Ar Baol, Skridoù Breizh, 1947, 264 p.
• Francis Gourvil, Langue et littérature bretonnes, Presses universitaires de France, 1952, 126 p. Dastumad Que sais-je ?. Adembannet e 1960.
• Hervé Abalain, Histoire de la langue bretonne, Gisserot, 1995, 126 p. (ISBN 97828774701632)
• Fañch Postic (renerezh),La Bretagne et la littérature orale en Europe , Centre de recherches bretonnes et celtiques, 1999, 293 p. (ISBN 9782901737420).
• Pierrette Kermoal, Lennegezh Vreizh o tiwanañ. 1, 2. Aber, 2021, 190 p. (ISBN 9782916845548). Aber, 2022, (ISBN 9782916845593)
• Cédric Choplin, Myriam Guillevic, Tristan Loarer, Pascal Rannou (kenrenerezh), La littérature en langue bretonne des origines à nos jours, Gourin, Embann ar Menezioù Du, 2024, 365p. (ISBN 9782494663111).

Labourioù war prantadoù perzhek

• Abeozen, Damskeud eus hon lennegezh kozh, Embannadurioù Al Liamm, 1962
• Abeozen, Istor lennegezh vrezhonek am amzer-vremañ, Ur ger a-raok gant Ronan Huon, Embannadurioù Al Liamm, 1957, 253 p.
• Youenn Olier, Skol Walarn, Imbourc'h, 1974. Stagadenn da Imbourc'h, niv. 61. Liesskrivet.
•  Léon Fleuriot, "Héritage celtique et captation française". E-barzh Histoire littéraire et culturelle de la Bretagne, Kreizenn an Enklaskoù Breizhek ha Keltiek & Champion-Slatkine, 1987.
•  Yvan Guéhennec,Les langues celtiques et le début de leur littérature, Gwitalmeze, Label LN, 2012. (ISBN 9782915915377)
• Francis Favereau, Lennegezh ar brezhoneg en XXvet kantved. 1 : An "Emzao" kentañ 1900-1918, 448 paj. 2 : Breiz Atao hag ar re all el lennegezh 1919-1944 ; 576 p. ; 3, Al lennegezh a "spered broadel" : Al liamm Tír na n'Óg - Hervez spered ar "batrioted" : Brud ha Brud Nevez 1945-1968 ; 512 pajenn; 4, Efed Mae 68 : Ugent bloavezhiad traoù mesket 1968-2000, 480 p. Skol Vreizh, 2002-2008. ISBN : 2-911447-56-5 ; 2-911447-93-X ; 978-2-915623-40-6 ; 978-2-36758-026-5.
•  Nelly Blanchard, "La littérature bretonne de l’entre-deux-guerres. Quelques réflexions à partir de données littéraires et sociolittéraires". E-barzh La Bretagne linguistique, niv. 22, 2018, p. 177-192.
•  Mannaig Thomas, "Une littérature en dépendances. La littérature de langue bretonne, 2000-2010". E-barzh La Bretagne linguistique, niv. 18, 2014. p. 177-203.

Oberourien hag oberennoù pennañ

•  Disanv, An Dialog etre Arzur Roe d’an Bretounet ha Guynglaff (1450)
• Mikael an Noblez
• Juluan Maner
  • Canticou spirituel hac instructiounou profitabl… (1658)
• Charles Le Bris (war-dro 1660-war-dro 1735)
  • Heuryiou brezonec ha latin… (1712)
• Paskal Kerenveier
  •  Ar Farvel goaper
• Yann Vari ar Gonideg
  • Dictionnaire celto-breton ou breton-français (1821)
  • Katekiz historik é pehini a gaver é berr gomsiou ann istor santel hag ar gelennadurez gristen (1826)
• Yann Gonan
  • Avanturio ar sitoian Jean Conan (skrivet war-dro 1830)
• Prosper Proux (1811-1873)
  •  Canaouenn gret gant eur C'hernewod (1838)
• Aogust Brizeug (1803-1858)
  • Telenn Arvor (1844)
  • Furnez Breiz (1845)
• Teodor Kervarker (1824-1895)
  • Barzaz Breiz (1839-1845)
• Yann-Vari ar Joubiouz (1806-1888)
  •  Doue ha mem bro (1844)
• Yann Vari ar Skourr (1811-1870)
  • Karantez ha glac'har (1863)
  • Telenn Remengol
• Job ar Baion
• Lan Inizan
  •  Emgann Kergidu
• Narsis Kelien (1848-1902)
  • Annaik (1880)
  • Chansons et danses des Bretons (1899)
• Erwan ar Moal (1874-1957)
  •  Pipi gonto
• Frañsez Jaffrennou (1878-1956)
  • Hirvooudou (1899)
  • An delen dir (1900)
  • Prosper Proux, studiadenn war e vuhez, e lizerou, e varzoniez (1913)
• Aogust Bocher
  • Bleuniou yaouankiz (1909)
• Filomena Kadored (1892-1923)
  • Mouez Meneziou Kerne (1912)
• Yann-Ber Kalloc'h
  • Ar en deulin (dalif 1923)
• Erwan Berthou
  • Dre an delen hag ar C'horn-boud (1904)
  • Istor Breiz hag ar C'helted (1910)
  • Kevrin ar varzed, pe reizadur ar wersaouriez (1912)
• Frañsez Vallée (1860-1949)
• Jakez Riou
  • Geotenn ar Werc'hez
• Yann Vari Perrot
  • Buhez ar Zent
• Loeiz Herrieu
  • Kamdro an Ankeu
• Youenn Drezen
  • An dour en dro d'an inizi
  •  Itron Varia Garmez (1942)
• Roparz Hemon (1900-1978)
  •  Kleier eured
  •  Barzhonegoù

diwar e benn

• Youenn Olier, Un tonkad hag un oberenn,
• Pierrette Kermoal, Un ene tan, Aber,
• Fañch Elies Abeozen
• Jarl Priel
• Yeun ar Gow
• Pêr-Jakez Heliaz
  • Marh al Lorh
• Jakez Konan
• Maodez Glanndour
• Glenmor
• Fant Rozeg-Meavenn
• Añjela Duval
• Youenn Gwernig
• Youenn Olier
• Ronan Huon
• Fañch Peru
• Yann-Ber Piriou
• Yann Gerven
• Pierrette Kermoal
• Mikael Madeg
• Mich Beyer
• Goulc'han Kervella
•  Yann-Fulup Dupuy

Geriadurioù dre anvioù oberourien

• Frañsez Favereau, Littérature et écrivains bretonnants depuis 1945. E-barzh Skol Vreizh, niv. 20, 1991.
• Lukian Raoul, Geriadur ar skrivagnerien hag ar yezhourien aet da anaon a-raok miz Meurzh 1992, 1992, 432 p . Roll an oberourien hag an arallanvioù. ISBN2-7368-0034-6
• Dictionnaire des écrivains bretons du XXe siècle, dindan renerezh Marc Gontard, kenlabour Ronan Huon, Presses universitaires de Rennes, 2002, 291 p. ISBN2-86847-702-X.

Sellit ivez

• Breuriez ar Brezoneg
• Breuriez Veur ar Brezoneg
•  Goursez Breizh
•  Lennegezh vrezhonek kollet
• Roll ar varzhed vrezhonek
• Skol Walarn
• Roll skrivagnerien Al Liamm
• Roll skrivagnerien Emgleo Breiz