Neidio i'r cynnwys

Cofiant Hwfa Môn/Pennod IX

Oddi ar Wicidestun
Pennod VIII Cofiant Hwfa Môn

gan David Evans, Caerfyrddin


golygwyd gan William John Parry
Darlun VI


Pennod IX.

FEL DARLITHYDD.

GAN Y PARCH. D. EVANS, CAERFYRDDIN.

GWNAETH Hwfa enw iddo ei hun fel pregethwr a bardd, flynyddoedd, rai cyn dyfod allan yn ei gymeriad o ddarlithydd. Ceir lluaws yn bregethwyr a beirdd campus heb feddu o gwbl ar anhebgorion darlithwyr. Rhaid i ddyn gael ei eni i hyn, fel pobpeth y myn ragori ynddo. Meddai ein gwron ar yr anhebgorion. a ganlyn. Personoliaeth urddasol—darfelydd a chrebwyll y bardd,—edmygedd brwdfrydedd—dynwarediad llais allai dori fel trwst taran dros y tiroedd;" a thynherwch allai ddisgyn i gilfachau dyfnaf y galon, a gwyneb allai wisgo gwg deifiol at yr atgas, a gwên gorfoledd at y dymunol. Yr oedd ganddo hefyd gyflawnder o iaith a medr. dihafal i roddi ei phriodol sain i bob llythyren a silleb yn yr iaith gymraeg. Cai y gwefusolion, y deintolion, y cegolion, a'r gorchfantolion yr un chwareu teg. Pleser fuasai ei glywed yn adrodd englyn tebyg i'r un canlynol:—

Chwychwi a'ch âch o'ch achau—o'chewch chwi
O'ch uwch—uwch achychau,
Ewch ewch, iachewch eich ochau.
Iach wychach, ewch o'ch iachäu."

Neu yr un canlynol o'i waith ei hun—

"Ei geurog bleth gyhyrau—a redent
Yn gyfrodawg ffurfiau;
Gwreiddient drwy'r rychiog ruddiau,—a'i wrymiawg
Aeliau esgyrniawg, a'i grychlaes gernau."

Yr oedd yr anhebgorion a enwyd, a'i safle fel un o brif ddynion y genedl, wedi ei wneud ers blynyddau, yn un o ddarlithwyr mwyaf poblogaidd Cymru.

Nid oedd yn meddu ar allu dihafal "Hiraethog" i ddynwared, ond gallu i ddisgrifio, a darlunio mewn geiriau. Os na chai efe eiriau i ateb ei bwrpas mewn geiriaduron bathau eiriau o'i eiddo ei hun. Byddent weithiau yn fyrion ac yn grynion fel marbles, brydiau eraill byddent yn llarpiau hirion, heglog, a chymalog; a mawr hoffai chwareu ar rai o honynt yn ol a blaen, ac yn mlaen ac yn ol; a mynych y cynghaneddai frawddegau tlysion yn unig wrth chwareu à geiriau. Dadgymalau hwynt sill a'r ol sill, a chymal a'r ol cymal, ac yna dodau hwynt yn ol eilwaith, a'u dwyn allan yn eu llawn hydau, nes gogleisio yr holl gynulleidfa. Os deuai beirniad cul a sychlyd i'w wrando, tebyg i'r proof yn erbyn chwerthin mewn capel, y clywais "Kilsby" yn dyweud ei gyfarfod yn Merthyr, byddai math hwnw yn bur debyg o gael ei gonero gan hyawdledd a medr "Hwfa,"—yn neillduol pan y taranai allan ambell air, na chlywodd neb ei fath ond ganddo ef. Bu yn nodedig o ffodus yn newisiad ei faterion hefyd,—testynau a digon o le i'w athrylith amrywiog i chwareu, ac hefyd o duedd i gynhyrfu talentau cuddiedig, ac enyn uchelgais iachus mewn dynion ieuainc,—sef. "Y Dyn Ieuanc"; "Coron Bywyd"; "Meibion Llafur"; "Barddoniaeth"; "Gwilym Hiraethog"; a Gwilym Hiraethog"; a "Thros y Don." Mae mwy na deng mlynedd a'r hugain er pan glywais y ddwy gyntaf ond erys eu hargraph, ac yn neillduol, argraph o bersonoliaeth Hwfa" ei hun, yn fyw iawn ar fy meddwl.

Wele, "Hwfa" yn codi ar y llwyfan,—mae'n baladr o ddyn tua dwy lath o hyd, ysgwyddau a brest lydan, a'r dyn oddiallan wedi ei wisgo mewn superfine cloth o'r math oreu, ac wedi ei ffitio yn dda, y gôt wedi ei botymu yn dyn, ei wallt wedi ei gribo yn ol ac yn disgyn i lawr dros ei wâr,—ei wyneb wedi bod o dan oruchwyliaeth yr eilliwr mor fanwl, fel nad oes cymaint a brigyn na bonun gwelltyn wedi ei adael arno,—ei goler, a'i wddf—dorch yn ganaid fel eira, ond nid yn hir y pery pethau yn ei hystad wreiddiol. Fel y mae y darlithydd yn myned yn mlaen bydd clustiau y goler wedi disgyn yn llipa y naill a'r ol y llall, fel pe na fuasai starch yn adnabyddus iddynt, a'r gwallt yntau wedi chwareu hafoc ers meityn drwy chwenych y blaen.

Fodd bynag golwg urddasol a thywysogaidd oedd arno, yn peri i chwi deimlo fod" meistr y gynulleidfa" yn sefyll o'ch blaen. Wedi cyfarch y Cadeirydd mewn dull nodweddiadol o hono ei hun; dechreuodd drwy enwi y testyn Y Dyn Ieuane." Dechreuodd drwy fwrw golwg ar Ddyn yn ei greadigaeth.

"Y dyn, y dyn dianaf.
Oedd lawn urdd ar ddelw Nâf."

Y gwahaniaeth rhwng y dyn cyntaf wedi ei greu yn ei gyflawn faint, a dyn yn cael ei eni,—y drafferth i'w ddysgu,—i'w ddysgu i sugno, a'r drafferth fwy na hyny i'w ddysgu i beidio sugno,—a bod ambell un heb ei ddiddyfnu yn haner cant! Yna daeth at "Y Dyn Ieuanc"—gyntaf yn ei gartref—dylanwad cartref ar ddyn ieuanc— yn cael ei ddarlunio gan Cawrdaf yn "Hiraeth Cymro am ei wlad."

Fod dylanwad cartref yn aros ar ddyn wedi myn'd yn hen.

Darluniodd hyn drwy adrodd yn dyner odiaeth yr "Evening Bells" gan Thomas Moore.

Wedy'n caed Harddwch y Dyn Ieuanc, a bod pobpeth ieuanc yn hardd. Chwareuai Awen "Hwfa" yma yn ei hafiaeth. Yr oedd ei ddarluniad o ddyn ieuanc wedi cyrhaedd un a'r hugain yn ddisgrifiadol i'r pen. Portreadodd i ddechreu ddyn ieuanc y wlad yn yr oedran hwnw—gwrid iechyd yn cochi ei fochau tewion, llygaid gloeywon yn fflamio fel mellt yn ei ben." Gwelir ef yn sefyll ar war y mynydd, a'i fochau tewychion yn gorwedd ar ei ysgwyddau, a'i het ffelt am ei ben, yn canu bâs nes siglo'r creigiau; ond edrycher ar fachgen ieuanc y dref yn un a'r hugain oed: "O! y mae yn fain!" A chwareuai Hwfa" ar ei feindra. "O! y mae yn fain! Y mae yn ddigon main i fyned drwy ddafnau gwlaw heb wlychu!" Gofod a ballai ychwanegu, ond cofiwyf yn dda iddo ar y diwedd nesau ychydig i ffrynt y llwyfan, gan osod ei droed deheu ychydig yn mlaen—ac fel cawr wedi deffro, teifl ei fraich ddeheu allan, a phwyntiai a'i fys, ac ar dop ei lais, sydd eto yn fy nghlustiau (fel y bloeddiai ar lwyfan yr. "Eisteddfod" "A oes Heddwch ") "Ddyn Ieuane! os ceisia rhywun dy rwystro ar dy ffordd i fynu i fryn anrhydedd, saf oi flaen o, plana dy sawdl yn y ddaear gyferbyn ag o, ac edrych yn ei dalcen o, nes y bo twll drwy ei ben o"!

Yr un nodwedd oedd i'r un a'r "Goron Bywyd."

Yr wyf o'r farn fod y ddwy hyn yn fwy manwl a gorphenol yn eu cyfansoddiad na rhai o'r lleill, ac nid anhawdd cyfrif am hyny. —Yr oeddynt yn mysg ei gyntafanedigion, ond yr oedd y lleill yn peri iddo deimlo yn fwy cartrefol ynddynt, yn neillduol, Gwilym Hiraethog" a "Barddoniaeth" ac felly cymerai fwy o ryddid, ac i ddyn o adnoddau "Hwfa," ac heb fod yn gredwr yn y mesur byr, temtid ef i ymdroi yn ormodol cyn dyfod at gnewyllyn ei fater. Cymerer yr un ar "Hiraethog." Yr oedd ei edmygedd mor fawr o'i arwr, ac adnoddau y darlithydd a'i destyn mor ddiysbydd, nes ei demtio i ymdroi gyd a'r amgylchoedd i raddau gormodol.

Cefais y fraint o glywed hon yn Albion Park, Caer, nos Lun Hyd, 12, 1885; un o'r troion cyntaf, os nad y cyntaf iddi gael ei darlithio oddi cartref. Anmhosibl fuasai cael gwell cyfleustra, am mai yno y treuliodd Hiraethog" ei flynyddau olaf, ac yn y ddinas hon yn nghanol ei deulu y bu farw.

Rhaid cydnabod hefyd, nad oedd neb cymhwysach i ddarlithio arno na "Hwfa." Gwnaethum aberth i fod yn bresenol, a disgwy— liwn, yn naturiol, am bethau mawr. Cododd i'n hanerch am ddeg mynyd wedi saith, ac aeth a ni ar ein hunion i "Lansanan wën ei gwawr," a gwyr y neb wyr ddim am Lansanan, mai nid gwaith hawdd i fardd o gymeriad ac edmygedd "Hwfa" fuasai ymadael oddiyno yn fuan,—mangre William Salsbri, cyfeithydd y Testament Groeg i'r Gymraeg. Hen dreftadaeth "Hedd Molwynog"—un o henafiaid "Hiraethog"; "Tudur Aled"; "Griffith Hiraethog "Meurig Llwyd"; R. Ap Dafydd," hen athraw "Hiraethog mewn barddoniaeth, a "Bardd Nantglyn," Cawsom ddarlun tlws of afon "Aled" yn ymddolenu drwy yr ardal ai brithilliaid yn tòr—wynu yn ei dyfroedd gloeywon. Awd a ni i'r Cae Du, a chadwyd ni yno yn hir, am mai yno y bu William Salsbri; aeth a ni i'r ystafell gul yn ochr y simddeu fawr lle y gwelid drwyddi yr awyr las, ac nid wyf yn sicr na chipiodd ni unwaith yndorf gariadus" drwyddi i gefn y ty, mewn cyffro am fod ei angel gwarcheidiol—ci Salsbri, wedi rhoi cyfarthiad bygythiol, fel i arwyddo fod rhai o swyddogion "Mari Waedlyd," ei gwaed—gŵn hi, wedi dod yno i ddal Salsbri am y pechod dychrynllyd o droi y Testament Newydd i iaith y werin. Fodd bynag, darluniwyd y cyffro a achosai cyfarthiad yr hen gi ffyddlon— Cipid y llyfrau, yr inc a'r cwbl er diane drwy y mŵg i'r ystafell gul oedd yn mantell y simddeu. Mynai "Hwfa," fod Cymru o dan ddyled neillduol i'r hen gi yn gystal ag i'w feistr am y Testament. Mynodd y darlithydd ymdroi cryn dipyn eto gyda hen breswylwyr doniol a diniwed y lle, yn nyddiau mebyd "Hiraethog."

Dywedai y byddent yn arfer geiriau oeddynt fel rhegi, ond nid rhegi chwaith—megys. "Ynmhell-y-bo; yn bôcs-y-bo; yn boeth-y-bo; dario; dratio a daucio"—a'i "Hwfa" drwyddynt, heb i neb deimlo ei fod yn tynu dim oddiar urddas y ddarlith. Clywais "Hiraethog" yn dyweud y byddai yr hen bobl yno yn eu hadrodd mewn cyfeillachau, yn hollol ddifeddwl, fel pe buasent wedi myned i mewn i'w natur. Cafwyd wedy'n ei gynyrchion barddonol cyntaf—enill y gamp yn eisteddfod Aberhonddu am y Cywydd ar "Farwolaeth Nelson "—ymwasgu at yr Annibynwyr—dechreu pregethu—yr "Alwad" o Heol Mostyn, yn symud yno. Gwnaeth i ni gydgerdded ag ef o'r tu ol i'r wagen a'i chlud, a Mrs. Rees a'r plant. Yna parattowyd i gychwyn o Fostyn i gymanfa Llanerchymedd, yn genad yn lle y Parch. D. Jones, Treffynon, a gwisg o frethyn cartref am dano, clôs penglin, het fawr feddal o frethyn ffeltiwr, ac esgidiau cryfion o ledr da—gwaith crydd gwlad,—cefnau isel a chareiau lledr yn clymu y ddwy glust ar gefn ei droed.

Wedi cyrhaedd dros y milldiroedd meithion i'r gynhadledd, a thraethu ei neges—arweiniwyd ef i dy Mr. William Aubrey, lle yr oedd i aros. Caledfryn oedd y gweinidog ar y pryd, ac ar gais y teulu wedi addaw iddynt un o wyr blaenaf y gymanfa. Ystyriai y teulu hwn ei hunain yn mhell o flaen eu cymydogion mewn diwylliant a moesau. Yr oedd y tad a'r plant wedi arfer talu tipyn o sylw i lenyddiaeth, yn neillduol y plant—i lenyddiaeth saesnig. Pan ddaeth Miss Aubrey i'r drws, cymerodd mai hen flaenor gwledig oedd "Hiraethog,— oddiwrth ei ddiwyg, a'r olwg deneu a henaidd oedd arno—diflasodd drwyddi—ac aeth ág ef i'r gegin, fel lle difai i'w fath; a mynegodd i'w thad, fod Caledfryn wedi anfon hen flaenor o ffermwr yno, yn lle, fel yr addawsai, un o brif bregethwyr y gymanfa.

Diflasodd hwnw ac ni fynai fyn'd i siarad âg ef; ond rhag bod yn anfoesgar, gan mai nid bai y gwr dieithr oedd dyfod attynt, aeth ato ar ei ffordd i'w wely, a chymerodd yr ymddiddan canlynol le, a'r plant yn gwrando. "O ba le yr ydych chwi yn dyfod, yr hen wr?" "O Lansanan, ond o Fostyn y dois i yma." Llansanan!" "Lle y mae hwnw?" "Yn agos i Ddinbych." "Sut fu i chwi ddyfod mor bell oddi cartref?" "Cael fy anfon yma ddarfu i mi gan, Mr. Jones, Treffynon." "Wel does i chwi ond gwneud eich hun mor gysurus ag y medroch chwi, gan eich bod chwi wedi dyfod. Y mae yn amser i mi fyned i'r gwely, nos dawch." "Wel, nos dawch."

Wedi i'r tad fyned, meddyliodd y mab am Lansanan, a gofynodd i'r hen wr, Ydych chwi yn gwybod rhywbeth am "Gwilym Hiraethog" sydd yn Llansanan?" "Gwn rywbeth." Hwyrach mai chwi ydyw o?" "Wel, y maent yn dey'd hyny." Trodd y brawd at ei chwaer, a dywedodd yn saesoneg, rhag i'r hen wr ddeall, tebyg. "He is one of the best poets in Wales!" "Indeed!" "Yes, he is." Deallai wrth gwrs bob gair, a theimlai fod ei awyrgylch ychydig yn oleuach yno. Ymaith ar ferch a'r newydd i'w thad. "Do you know, father, who is the old blaenor after all?" He is "Gwilym Hiraethog," who gained the prize for the Cywydd on the 'Death of Nelson' at Brecon eisteddfod, and the prize for the Cywydd. on the Gorlifiad of Cantre' gwaelod, at Denbigh."

Er hyn oll, un o brif bregethwyr y gymanfa oedd ef yn ddisgwyl, ac nid oedd eto o lawer yn foddlawn.

Ar frecwest dranoeth dywedai—Yr ydwyf yn deall mai chwi ydyw "GWILYM HIRAETHOG," y mae yn dda genyf gael eich cymdeithas, wyddwn I yn y byd pwy oeddych chwi neithiwr, onide buasai yn dda genyf gael ychydig ragor o'ch cymdeithas. Wyddoch chwi ddim pwy sydd i bregethu y boreu yma?" "Y mae Mr. Williams yn dyweud y rhaid i mi wneud yn un" "Y chwi!" "Ie, meddai fo." Ond er mai "Gwilym Hiraethog" oedd o, nid oedd Mr. A. yn credu mai efe oedd y dyn i bregethu yn mhrif oedfa y gymanfa.

Gadawyd i Hiraethog gerdded wrtho ei hun i'r cae, a Mr A. a'r teulu yn dilyn o'i ol. Aethant hwy i gerbyd gyferbyn a'r llwyfan, a theimlent yn ddig, ac aflonydd i feddwl dodi yr "hen flaenor" i bregethu yn yr oedfa hono. Fodd bynag, wedi i Mr Lloyd, Llanelwy, bregethu yn dda, ac yn sylweddol—dacw yr hen flaenor at yr astell, a chawodydd o feirniadaeth o gerbyd Mr A. yn cael eu tywallt. Darllenodd y pregethwr ei destyn yn wahanol i arfersef ar dop ei lais. Y galon sydd yn fwy ei thwyll na dim, drwg diobaith ydyw pwy a'i hedwyn?" Dechreuodd gydio—ymwasgai y bobl at y llwyfan, clywir ocheneidiau, gwelir dagrau yn gawodydd, gwenant, wylant, a diolchant: mae teulu y cerbyd wedi eu trawsnewid —wedi ymgolli—a dywedent wrth bawb o'u cylch. "Acw, gyda ni, y mae o yn aros." Torodd y cwmwl, a chafwyd oedfa byth i'w chofio. Brysiai Aubrey at risiau y llwyfan i dderbyn y pregethwr i lawr, breichai ef, er mwyn i bawb gael gwybod mai gydag ef y mae prif bregethwr y gymanfa yn aros—Cafwyd ciniaw yn y parlwr. Ond nid oedd ganddo (Hiraethog) ddim amser i'w golli, am ei bod yn ddydd gwener, a'i fod gartref y sul.

Teimlai Mr. A. fod yr esgidiâu oedd am ei draed yn rhy drymion iddo gerdded ffordd mor bell, ac anrhegodd ef â phar o esgidiau a wnaethid i hen Ustus Heddwch o'r gymdogaeth, a phrif elyn y gymanfa; ac felly cafodd y gwr a ddaethai yno i anrhydeddu y gymanfa, fyned ymaith yn esgidiau y gwr a fynai ei dirmygu!

Buwyd wedy'n gyda'r urddiad yn Mostyn—y weinidogaeth ysgubol wedi hyny yn Nhinbych a Liverpool—ac yr oedd yr awrlais wedi pasio deg, a therfynwyd wedi tair awr o siarad, heb i ni gael ond ychydig o deithi athrylith y gwron.

Teimlwn ar pryd fod digon o adnoddau yn y gwrthrych i'r darlithydd i allu rhoddi i ni ddarlith o ddwy awr bob nos trwy yr wythnos hono, a buasai yn werth talu swllt bob tro. Wedi dechreu nos lun mor ddifyr gydai hanes yn dringo drwy anhawsderau i binacl enwogrwydd cenhadlaethol. Cael darlith nos fawrth arno, fel Pregethwr; nos fercher, fel Bardd; nos Iau, fel Darlithydd, nos Wener, fel Llenor, a nos Sadwrn, fel Gwleidyddwr. Buasem wedyn wedi cael "Gwilym Hiraethog" yn adnoddau gor—gyfoethog ei athrylith ryfeddol. Gwnaeth "Hwfa" ddwy ddarlith arno ar ol hyn—a digwyddodd y tro ysmala a ganlyn gyda hwy. Dywedai y doniol Barch Isaac Jones (W) ei gymydog yn Llangollen, yn nhŷ ein câr y Parch. D. Williams (B) yno——iddo glywed i "Hwfa" ddarlithio am bedair awr yn y Rhyl!! Ceisiai "Hwfa" ddyweud mai tair awr a haner a fu y noson hono; ond sicrhai ei hen ffrind, iddo fod bedair awr! Dymunodd y bobl, drwy y Cadeirydd ei bod i gael y ddwy gyda'u gilydd. A hawdd y credwn mai Mr. Jones oedd yn iawn, am yr amser. Yn yr ail ddarlith hon, yr oedd ganddo lawer o sylwadau miniog yn gystal a chwareus. Soniai am y drafferth a gaffai "Hiraethog gyda'r Amserau," ac yn neillduol, gyda J. Jones, y Cyhoeddydd,— dywedai "Hwfa," fod ysbryd y gwr hwn mor sur, a golwg mor sur arno, fel na fuasai raid iddo ond taro pen ei drwyn yn afon Lerpwl, na fuasai yn ei throi yn finegar bob dafn o honi!

Daeth y darlithydd o hyd i stori colli y crys, a chafwyd hwyl ryfeddol. Fel hyn y bu, pan oedd Hiraethog," yn byw yn Devon Street, Liverpool, digwyddodd ei hen gyfaill Mr. Pugh, Mostyn, un tro fod ar ymweliad âg ef a phan oedd y ddau yn ddifyr gyda'u gilydd yn y llyfrgell, daeth Mrs. Rees i mewn yn gyffrous, a dywedodd fod rhyw ddynion drwg o grwydriaid wedi dwyn ei grysan oedd ganddi allan ar y line yn sychu yn y buarth!"Yn enw yr anwyl," meddai yntau. Chwarddodd Mr. Pugh, a dywedodd, Wel yn wir; mi gollodd ei grefydd i gyd pan gollodd o sypyn o'i lyfr ar Grefydd Naturiol a Datguddiedig gynt yn Ninbych; ac mi gollodd ei ragluniaeth pan gollodd o sypyn o'i lyfr ar Providence and Prophesy, wrth fyned gyd a'r trên; a dyma fo erbyn hyn wedi colli ei grys! Does ganddo 'rwan, na chrefydd, na rhagluniaeth, na chrys. Mi ddywedaf i chwi, Mrs. Rees, beth a wnewch. Y tro nesaf y byddwch yn golchi, crogwch o ei hun ar y line a'i grysau am dano i sychu, dyna'r unig ffordd i chwi." Ymollyngwyd i chwerthin, a phwy allai lai! Rhaid, a disgwylir mewn darlith gael cryn dipyn o snuff, fel hyn. "Dros y Dòn" Buasai Taith i America yn rhy ystradebol o eiriad i fardd o fath"Hwfa," ond ceid barddoniaeth yn y geiriad cryno a chrwn hwn. Er hyn gwnaeth, hen frawd gwledig y cam—gymeriad a ganlyn yn y gymydogaeth hon, wrth gyhoeddi y ddarlith ar nos Sabath— "Nos yfory yn nghapel y Priordy, Caerfyrddin, bydd Hwfa Môn yn myn'd dros y dôn, dechreua am saith o'r gloch." Gwyddai pawb a wyddai ddim am yr Archdderwydd nad oedd efe fedrus yn y cyfeiriad hwnw, ac na fuasai yn werth talu swllt am ei glywed yn yn treio. Nid gwiw cynyg ei ddilyn a'r y daith "Dros y Dòn," am na chaniatta gofod. Yn wir, methai "Hwfa" ei hun a chymeryd ei gynulleidfa gydag ef bob amser fawr o'r daith. Sicrhawyd fi oddiar awdurdod safadwy, iddo mewn man yn ardal Bethesda fethu, yn ystod teirawr, a chymeryd y gynulleidfa allan o olwg tir y Werddon, hyd yn nod ar y fordaith allan!

Manylai ar y cychwyn allan o Lynlleifiaid, (ni soniwyd am Liverpool), ac ar yr ager-long y Teu-ton-ic, chwedl yntâu. Rhaid oedd chwareu tic ar ol tic wedi unwaith gydio yn y gair. TEU-TON-IC -Teu-ton-ic. Darluniai yr ager-beiriant, a rhoddwyd stoc o'r teithiwyr. Nifer y teithwyr ar ol gadael Queens' Town yn 1500.— tri arddeg yn Gymry. Cawsom ddarlun "Hwfa" o angladd un o'r môr-deithwyr, yn effeithiol iawn;—Cyrhaeddwyd Efrog-Newydd heb gymeryd arno fod New York yn bod.

Y pethau rhyfeddaf a gawsom wedi cyrhaedd drosodd oedd darluniad dihafal y darlithydd o'r "Niagara"—"Ffair y byd," yn Chicago, a'r Eisteddfod Fyd-gynulliedig, i'r hon yr oedd efe yn wahoddedig.

Yr oedd y "Niagara" wedi ei synu a'i swfrdanu â'i fawredd- darluniai y càn miliwn tunelli dyfroedd yn disgyn dros y creigiau bob mynud, nes siglo craig gorseddfainc cyfandir America! Portreadai y Chwyrndrobwll erchyll sydd fel pwll uffern islaw, i'r môr wedi ymwylltio yn ymdywallt yn ei gynddaredd dros ddannedd craig dinystr. Wedi darlunio yr arswydedd ofnadwy sydd yno. Yna newidiai ei lais, i ddarlunio y tawch gwyn yn ymgodi yn gymylau diorphwys oddiwrth nerth disgyniad y dwfr, a'r haul yn edrych drwy y cymylau hyn nes creu enfys odidog yn bont aur dros geubwyll uffern. Yna torai allan gan godi ei lais yn uwch uwch— Niagara! NIAGARA! NIAGARA!"—a gostynga ei lais a dywed. "Dim i'w weled ond y Duw Mawr!!"

Ni allaf ymdroi gydar "Ffair na'r Eisteddfod," ond wedi gweled y pethau oedd yno, dywedai "Hwfa" fod ticiadau yr awrlais yn dyweud y rhaid dychwelyd i'r "Hen wlad." Y peth oedd yn ogleisiol oedd, fod way a eisteddai y tu cefn i'r awrlais, wedi gosod atalfa ar ei diciadau yn fuan ar ol wyth, ac yr oedd yn awr yn nghymydogaeth y deg! Dychwelwyd heb nn ddamwain, wedi teithio ugain mîl a haner o filldiroedd ac heb fethu un cyhoeddiad! Nid rhyfedd, pan laniodd yn Llynlleifiaid, iddo daro ei droed gyda diolchgarwch ar "Terra Ferma" i waeddi "DAEAR, daear Prydain Fawr, daear fy ngwlad dan fy nhraed." Ac wrth ddiweddu y ddarlith tarawai ei droed ar fyrddau yr esgynlawr, nes dirgrynu yr holl adeilad!

Yr wyf yn ddyledus i'm câr y Parch. D. Williams, Llangollen, hen gymydog i "Hwfa" am flynyddoedd, am yr hanes difyr a ganlyn ynglyn a'r ddarlith hon, a phethau gwerthfawr eraill. Traddodai "Hwfa" y ddarlith "Dros y Dòn," yn Bootle. Cadeirid gan y gwr hoffus y Parch. Griffith Ellis, M.A., gwr gwir alluog fel y gwyr pawb. Yn ei anerchiad ar y dechreu, dywedoedd y cadeirydd parchus mewn tipyn o ysmaldod-ei fod yntau wedi bod am daith i America, a chyfeiriodd at y Parch. J. H. Hughes, gweinidog y Bedyddwyr, yn Bootle, ac meddai, "Mae fy nghymydog y Parch. J. H. Hughes yr un modd a minau wedi bod am daith yn yr un wlad, ac yr ydym wedi dyfod yma ein dau fel Detectives i weled fod yr "Archdderwydd" yn dyweud yn gywir am America." Penderfynodd "Hwfa" ar unwaith droi y tipyn bach ysmaldod hwn i gyfrif da. Wedi ei alw gan y Cadeirydd, dechreuodd trwy ddyweud-"Meistr Detective," ar hyn torodd y bobl allan mewn chwerthin ac meddai yntau drachefn, "Meistr Detective, yr ydwyf wedi dyfod yma i ddyweud, nid yr hyn a glywodd y clustiau hyn (gan gyfeirio at ddwy glust y Cadeirydd), yn America, ond yr ydwyf fi yma Meistr Detective, i ddyweud yr hyn a glywodd y clustiau hyn (gan gyfeirio at ei glustiau ei hun) yn America. Meistr Detective; yr ydwyf fi yma i ddyweud, nid yr hyn a welodd y llygaid hyn (gan gyfeirio at lygaid y Cadeirydd), yn America, ond yr hyn a welodd y llygaid hyn (gan gyfeirio at ei lygaid ei hun), yn America. Meistr Detective, yr ydwyf fi yma heno i ddywedyd, nid yr hyn a brofodd y galon hon (gan gyfeirio at galon y Cadeirydd) yn America, ond yr ydwyf fi yma, Meistr Detective i ddywedyd yr hyn a deimlodd y galon hon yn America (gan gyfeirio at ei galon ei hun). Erbyn hyn, yr oedd y gynulleidfa wedi ymgolli mewn difyrwch a hwyl a neb yn mwynhau y tipyn ysmaldod, yn fwy na'r Cadeirydd ei hun.

Rhaid dyweud fod y ddarlith yn nodedig o ddyddorol, er nad mor orchestol a'r un y caf yn nesaf gyfeirio ati, sef, yr un "Farddoniaeth." Addefa pawb mai bardd oedd Hwfa yn fwy na dim. Pa un bynag a'i pregethu neu ddarlithio, mynai y bardd ddyfod yn amlwg i'r golwg—yn creu talpiau o ddrychfeddyliau ac yn cordeddu cynghanedd mor naturiol ag anadlu. Felly yr oedd yn ei elfen gyd a'i ddarlith ar Farddoniaeth," a theimlid fod ganddo awdurdod i lefaru, ac fel un ag awdurdod y llefarai hefyd.

Wedi rhoddi deffiiniad o farddoniaeth—y gwahaniaeth rhwng barddoniaeth a barddoniaeth—lle barddoniaeth mewn llenyddiaeth. —gwasanaeth barddoniaeth uwch raddol mewn moes a chrefydd— barddoniaeth gwahanol genhedloedd,—ac wedi dod at farddoniaeth yn hanes Cymru, argyhoeddid pawb ei fod gartref. Olrheiniai farddoniaeth o ddyddiau yr hen feirdd, hyd yr oes hon, a rhoddai engrheifftiau, ac yr oedd ei adroddiadau yn wir feistrolgar, a synasai llawer o'n prif—feirdd, fod cymaint yn eu gwaith pe clywsant "Hwfa" mor fedrus yn eu hadrodd.

Trwy garedigrwydd y golygydd, rhoddaf yma engrhaifft a ddengys "Hwfa" yn ei afiaeth a'i ogoniant ar y llwyfan. Pan urddwyd y diweddar Barch. John Foulkes yn Nhyddewi yn Ngorphenaf 1868, aeth golygydd y cofiant gyd a'i gyfaill i'r urddiad, a daeth "Hwfa" yno o Lundain, fel hen weinidog i Mr. Foulkes, pan yn gweinidogaethu yn Bethesda. Manteisiodd eglwys gyfagos ar yr amgylchiad i gael y ddarlith gan "Hwfa" ar "Farddoniaeth."! Nid enwaf y cadeirydd. Digon dyweud ei fod yn weinidog parchus a galluog, ond ni feddyliodd neb fod gwreichionen o farddoniaeth yn perthyn i'w natur,—math o athronydd—dduwinydd yr ystyrid ef yn rhesymu ei bregeth mor fanwl a phe yn myned trwy broblem yn Euclid. O ddyn mor gall, y syndod yw iddo syrthio i gam— gymeriad aml i gadeirydd llai, drwy fyned yn ei araeth agoriadol i faes y darlithydd,—bwyta ei amser, a thraethu yr hyn na wyddai ond y nesaf peth i ddim am dano.

Cyfeiriodd at y testyn, ac at y darlithydd, gan awgrymu, y ceid, yn ddiau, lawer o bethau newydd iddynt hwy yn Sir Benfro, gan y Bardd o'r Gogledd; ond nad oedd y Gogleddwyr ddim i fyn'd adref dan y syniad nad oedd gan Sir Benfro ei Beirdd; ac yna rhoes adroddiad o waith rhai o honynt, y pethau mwyaf slip a glywyd. Ac wedi siarad ar y meithaf, troes at y darlithydd, gan awgrymu mewn cryn dipyn o hèr, yr hoffai ef glywed engrheifftiau gwell o farddoniaeth o waith gwyr y gogledd. Yr oedd yn eglur ar " Hwfa" ei fod wedi ei gynhyrfu, ac wedi i'r cadeirydd ei gyflwyno i'r gynulleidfa. Cododd, a safodd o'i flaen, gan foes ymgrymu ato yn y modd mwyaf mawreddus. A chan osod pwyslais ar bob sill a llythyren dywedodd—"Barchedig Feistr Gadeirydd; da genyf gael Bardd a Beirniad Barddoniaeth o radd uchel yn y gadair heno. Bydd yn help mawr i dipyn o Fardd o'r gogledd, pan yn trafod Barddoniaeth ei hen wlad. Cawsoch chwi fel cynulleidfa wledd amheuthyn, ac engrheifftiau nodedig o Farddoniaeth y sir hon. Ni buasid yn eu hadrodd ar amgylchiad fel hyn oni bai fod eich Cadeirydd yn credu fod ynddynt elfenau dyrchafol. Y ydym mewn mantais i farnu yr awdwyr a'r adroddwr wrth yr hyn a glywsom."

Yna aeth ymlaen at y ddarlith, a daeth i roddi engrheifftiau gwahanol o Farddoniaeth y Gogledd—Dechreuodd gyd a'r tyner toddedig yn y dull dihafal y medrai ef, nes hoelio pob clust a llygad yn y gynulleidfa ;—a thra yn adrodd, cerddai ol a blaen ar y llwyfan, gan fyned yn fynych tu ol i'r Cadeirydd.

Yna daeth at farddoniaeth mwy cynhyrfus, cafwyd darnau o awdl Caledfryn "Ar Ddrylliad y Rothsay Castle," Megis y darn sydd yn darlunio y llong a'r tonau yn golchi drosti, a dim ond dyfrllyd fedd yn aros ei theithwyr—rhai yn gwylltio, ac yn gwallgofi, eraill yn gweddio yn dawel—eraill—perthynasai a chyfeillion yn ymaflyd yn en gilydd!!

Wele rai, gan alar hallt..
Yn ymrwygo 'n wallgo wyllt,
Eu llygaid yn danbaid oll,
Troent, ymwibent fel mellt.


Eraill yn gallu ymdyru 'n dirion
I alw ar enw eu Duw, lyniwr union;
Yn Iôr gafaelent, gan fwrw e'u gofalon,
Ar eu Nêr agwrdd sy'n ffrwyno'r eigion;
Eraill yn suddo 'n oerion—mewn trymder,
A hallt flinder i wyllt fol y wendon!

Rhai oedd yn serchog, i galonog lynu
Yn eu gilydd, er ymddiogelu,
Hyn ni chollent er i'r môr erchyllu,
Yn y tywyllwch, tra meddent allu;
Ond y groch dòn, ddigllon ddu—yn ddibaid,
A wasgai eu henaid nes eu gwahanu!!

Yna troai at y cadeirydd, a gofynai, fel gorchfygwr "A oes Barddoniaeth yn hwnyna?" Wedi hyny denai rhanau o awdl Eben Fardd ar Ddinistr Jerusalem." Teimlai y gynulleidfa fel pe yn gweled "Muriau Deml Jehofah yn dan," ac yn clywed "Trwst y trawstiau 'n clecian." Gofyna y darlithydd eto i'r Cadeirydd "A oes Barddoniaeth mewn peth fel hwnyna?" Wele eto, adroddiad o ran o awdl Geirionydd ar Wledd Belsassar" Y darn llaw yn ysgrifenu ar galchiad y pared, a dychryn y brenin!—

"Dyheu mae mynwes euog—Belsassar,
Fel arth udgar, anwar, newynog.
Mae braw y Llaw alluog—yn berwi
Trwy ei wythi ei waed tortheithiog.
Dafnau o annwn sydd yn defnynu
Acw i'w enaid euog, ac yn cynnu;
Mewn llewyg drathost mae'n llygadrythu
Ar yr ysgrifen sydd yn serenu
Rhwg ei wyneb, ac yn daroganu
Rhes o wythawl ddamweininu er saethu
Tin i enaid y brwnt a'i ennynnu.
Gan boen a gloes mae'r gwyneb yn glasu,
Dan ymwylltiaw, a'r llygaid yn melltu." &c;


Dacw'r cadeirydd yn symud ei gadair am fod "Hwfa" wedi symud o'r tu ol iddo, ac am ei fod hefyd yn teimlo ei fod yntau wedi ei bwyso yn nghlorianau y tipyn "Bardd o'r Gogledd," a'i gael Fel y yn brin,—a theimlai y gynulleidfa oll yr un modd. symudai y Cadeirydd ei gadair, symudai "Hwfa" ar ei ol, fel yr aeth y bobl i wylio symudiadau y ddau, ac i ymnyddu gan chwerthin. Yna wedi myned drwy y dernyn gorchestol mor odidog, daeth y cwestiwn drachefn, "A oes Barddoniaeth mewn peth fel Adroddodd yn nesaf rai darnau o'i waith ei hun, ond heb ddatguddio yr awdwr, megys, Y Rhyfel—Farch." A phan yn gorphen gyda'r dernyn hwn :—

"Sathr ddewrion cryfion mewn crau,
Yn gernydd dan ei garnau!
Cryna, crych—neidia wed'yn,
Rhed i'w brane ar hyd y bryn!
Gweryra, gwawdia bob gwn,
A luniwyd gan hil annwn;
Rhyfel watwara hefyd,
Troa ei ben, Hwtia'r byd!"

Gofynai mewn llais uchel gorchfygwr A oes Barddoniaeth yn hwnyna?" I ddiweddu, adroddodd Y cleddyf" o'i waith ei hun, ond yn celu yr awdwr—adroddodd hwn ar uchaf ei lais a phan yn myned drwy y geiriau hyn i'w orphen:—

"Ystyria synllyd ddyn wrth wel'd y Cledd
Yn lleipio moroedd gwaed, gan duchan moes,—
Nad yw ei nwydol wange a'i danllyd fâr
Ond syched tafod damniol gythraul mud!"

Rhedodd Hwfa ei fysedd trwy wallt y Cadeirydd, o'r tu ol iddo nes neidiodd hwnw yn grynswth o'i gadair, mewn dychymyg fod y cleddyf, mi dybiwn, wedi cael ei redeg ar hyd ei benglog!! Gofyna "Hwfa" yn ddifrifol yn ei wyneb "A afaelodd rhyw gymaint o Farddoniaeth y gogledd yn ngwraidd eich gwallt ŵr?

Bu yno hwyl heb ei hail; ac addefodd y Cadeirydd, ar ol talu y warogaeth uwchaf i "Hwfa" a'i ddarlith, ei gam-gymeriad ac mai yn mysg y dorf yr eisteddai y tro nesaf y byddai yn gadeirydd—fod barddoniaeth neu rhywbeth rhyfedd iawn wedi ymaflyd yn ngwraidd ei wallt, ac nas gallai ddisgwyl tawelwch nes myned adref, o leiaf. A diau iddo fyned wedi ychwanegu rhai cufyddau at ei ddoethineb yn y cyfeiriad o feirniad Barddoniaeth.

Diau y ceir darlithau ar "Hwfa," ond ni cheir byth ddarlithydd fel "Hwfa." Ei ail ni ellir. Nid oes odid dref nac ardal yn Nghymru na chlybuwyd ef yn y cymeriad hwn, a manteisiodd llawer achos gwan, yn arianol, a phersonau anffodus, ac yn neillduol, ddynion ieuanc a'u hwyneb ar y weinidogaeth oddiwrth ei ddarlithiau, heblaw y gwleddoedd meddyliol cyfoethog a fwynhawyd wrth eu gwrando. Gyda phriodoldeb y gellir, wrth derfynu hyn o lith, gymhwyso ato y geiriau canlynol o eiddo Martin F. Tupper:— {{center block| <poem> That glorious burst of winged words! how bound they from his tongue! The full expression of the mighty thought, the strong triumphant argument, The rush of native eloquence, resistless as Niagara, The keen demand, the clear reply, the fine poetic image, The nice analogy, the clenching fact, the metaphor bold and free. The grasp of concentrated intellect wielding the omnipotence of truth, The grandeur of his speech in his majesty of mind!"


Nodiadau

[golygu]