جهنا
جهنم‌دره یا جهنا واژه‌ای عبری برای بیان جهان زیرین و سرزمین تاریکی است، و شاید بتوان آن را برابر با جهنم تازیان و دوزخ ایرانیان دانست. بیرون از شهر اورشلیم باستان مکانی بود بنام قدس‌قدیم که دو دره اصلی آن را دربرگرفته‌بودند، تنخ (انجیل عبری) یکی از آنها را دره‌ی پسرِهینوم می‌نامد که واژه‌ی جهنم ماخوذ از آن است (Gehenna /Gehinnom / Yiddish Gehinnam). طریقه نوشته شدن این واژه در زبان‌های گوناگون از این قرار است: یونانی: γέεννα؛ عبری: Gei’ Hinno גהנום/גהנם ؛ انگلیسی: Gehenna؛ آلمانی: Geenna.
تَنَخ آنجا را جایگاه رانده‌شدگان بنی‌اسرائیل و پیروان ایزد بعل/بل و خدایان کنعانی ،مانند مولوخ/مولوش/ملچ/ملک، می‌داند که فرزندان خویش را برای آتش قربانی می‌کردند (دوم تواریخ 28:3، 33:6؛ ارمیا 7:31، 6-19:2؛ دوم پادشاهان 23:10). کتاب ارمیا (6-19:5) آن را دره سلاخ‌ها گفته‌است. زمانی نیز در آن آشغال می‌سوزاندند .جهنا در کتاب‌های آسمانی یهودیت و مسیحیت و اسلام سرانجام گناهکاران است. واژه‌ی جهنا را نباید با کلمه‌ی خنثای شی‌اِل/هِیدز/هادس (سرزمین مردگان) یکی دانست، امری که در ترجمه‌ی انگلیسیِ معروفِ کتاب‌مقدس بنام شاه‌جیمز صورت گرفت و هردوی آنها را با واژه‌ی انگلو-ساکسونی جهنم (Hell) یکسان دانست.
ریشه‌شناسی
واژه‌ی انگلیسی جهنا Gehenna بیانی است از گِ.اِننا Ge'enna (γέεννα) یونانی درعهدجدید، رونوشتی آوایی از گی‌هننآی زبان آرامی Gēhannā ܓܗܢܐ و برابر با گِ.هین‌نوم Ge Hinnom عبری که برگردان گفتاری آن "دره هینوم" است. درعهد عتیق برگردان گِی بِن هینوم "دره‌ی پسران هینوم" است و در تلمود آن را גהנם Gehinnam نوشته‌اند. در قرآن جهنم جایی پر از شکنجه برای گناهکاران و کافران و برابر با واژه Hell است.
گیتاشناسی
مکان صحیح دره‌ی هینوم مورد گفتگو است. تفسیرهای کهن جای آن را زیر دیوار جنوبی اورشلیم باستانی ،کشیده از پای کوه صهیون به سوی شرق، و گذشتن از دره تیروپائون Tyropoeon تا دره کیدرون Kidron گفته‌اند. با این‌همه دره تیروپائون دیگر با دره هینوم مرتبط نیست، زیرا در دوره آحاز و مناشه/مَنَسّی (پسر حزقیال نبی) دره تیروپائون این سوی دیوار بود و کودکان را آن‌سوی دیوارقربانی می‌کردند. اسمیت (1907)، دالمن (1930)، بیلی (1986)، و واتسون (1992) بر اساس اطلاعات یوشع نبی -که هینوم از شرق تا غرب گسترده و بیرون از دیوار بوده است- وادی‌الربابی را دره‌ی هینوم دانسته‌اند. مطابق نوشته‌های یوشع دره از عین‌روجیل En-rogel آغاز می‌شده است. اگر بئر‌یعقوب امروزی همان عین‌روجیل باشد، پس وادی‌الربابی که از آن آغاز می‌شده همان هینوم است. این گزاره سیزده بار و در یازده آیه از انجیل نگارش شاه‌جیمز به گونه‌های "دره هینوم"، دره پسر هینوم"، یا "دره فرزندان هینوم" آمده‌است. در اسطوره آن را جهان زیرین زمین (یوحنا 2:7) و یا جهان زیرین دریاها (ایوب 26:5) گفته‌اند. دره هینوم در پای کوه زیون است.
مفهوم جهنا
تَنَخ
قدیمی‌ترین ارجاع تاریخی برای این دره انجیل یوشع ( 15:8 و 18:6) است، آنجا که مرزهای قبیله‌ای را بیان می‌کند. مرجع دیگرتاریخی دوران پادشاهی شاه آحاز یهودی است که بنا بر کتاب دوم تواریخ 28:3 پسرانش را قربانی کرد. از آنجا که پسر مشروع او -از دختر کاهن اعظم حزقیا- جانشین پادشاهی‌اش بود، شاید بتوان گفت فرزندان کشته‌شده‌ی او حرام‌زاده و از زنان ثبت‌نشده‌ی کافر و معشوقه‌هایش بوده‌اند. در کتاب دوم‌رسولان 33:6 همین رفتار فرزندسوزی برای نوه‌ی آحاز بنام مناشه/مَنَسّی نیز ثبت شده است. تنها این نکته باقی می‌ماند که آیا عبارت "فرزندانش را به آتش افکند" تنها مراسمی عادی بوده و یا همان آیین مرسوم قربانی فرزندان بوده است. واژه‌ی جهنا در کتاب اشعیا ثبت نشده، اما از "مکانی سوزان" 30:33 ،که شاید همان توفِت/قربانگاه "Topheth" باشد، یادمی‌کند که ارتش ]]آشوریان[[ باید در آن نابودشوند و سرود پایانی اشعیا نیز درباره‌ی همان نبرد یا جنگی مانند آن است 66:24 " جایی که کِرم‌‌ها هرگز نمی‌میرند" که از زبان عیسا و در اشاره به جهنا در کتاب متی 9:44 - 9:46 و 9:48 آمده است. در دوران یوشیا فرمانی از ارمیای نبی آمد که باید همه نیایشگاه‌های توفت ویران شوند تا این رسم پایان پذیرد (ارمیا 32-7:31و 32:35). آمده است که شاه یوشیا برای جلوگیری از قربانی کردن کودکان در زیارتگاه مولوخ در توفت آنجا را نابود ساخت (دوم رسولان 23:10). با اینکه یوشیا به این کردار پایان داد، ارمیای نبی پیش‌گویی نمود که خودِ اورشلیم مانند جهنا و توفت خواهد شد (6-19:2 و 14-19:11). آخرین مرجع جغرافیایی صریح کتاب نحمیا 11:30 می‌باشد: تبعیدیان بازگشته از بابِل که از بئرشِبع تا هینوم اردو زده بودند.
تَرگُم‌ها
تَرگُم‌ها: ترجمه-تفسیرهایی از تَنَخ که به زبان آرامی باستان برجای مانده‌است واژه "جِهنُم" Gehinnom را به تکرار در آیات مربوط به آخرت، روز جزا وعاقبت بدکاران آورده است. همچنین شاید افزون بر آن معانی عبارت "مرگ دوم" نیز آمده باشد– مانند آنچه در بند پایانی کتاب اشعیا آمده است- اما نگارش‌های عبری هیچیک از دو عبارت جِهنُم و مرگ دوم را ثبت نکرده‌اند، درحالیکه ترگوم‌ها هر دوی آنها را آورده‌اند. در این باب ترگم‌ها هم‌راستای انجیل مرقس هستند که جهنا را برای توصیف جنازه‌ها به " جایی که کِرم‌‌ها هرگز نمی‌میرند " به سخنان اشعیا افزوده‌اند
مستندات افزون بر انجیل
مستنداتی به‌جز انجیل: به‌جز ترگم‌ها در کتاب‌های اسفارمشکوک، طومارهای دریای مرده، دروغ‌نامیده‌ها/ بین العهدینی ، و فیلون‌اسکندری با کمبود ارجاع مستقیم از جهنا مواجه‌هستیم. تاریخ فلاویوس/ جوزف بن ماتتیتاهو آنجا که از اورشلیم ستایش می‌کند به شنوندگان رومی از تاریخ دره هینوم چیزی نمی‌گوید. از آیین مرسوم و ثبت‌شده در تفسیرهای مسیحی نیزنمی‌گوید که در زمان پادشاهی روم آتش‌ها پیوسته روشن بودند و دره آشغالدانی شهر شده بود و جسد جنایتکاران و مردار جانوران را آنجا می‌انداختند. دروازه جنوب‌غربی اورشلیم که مشرف بر دره بود "دروازه‌ی دره" نام داشت.
یهودیت خاخام‌ها
درکتاب‌های یهودی مانند میشنا/مشنه، اووت، توسفتا، تلمود بابلی تصویر جهنا مکرر بعنوان مکانی برای نابودی گناهکاران آمده است. جهنا جایی مانند برزخ بیان شده که تبه‌کاران به آنجا برده می‌شوند تا زجر بکشند وسزای گناهان خویش بیابند. نوشته شده بیشترین زمانی که می‌شود گناهکار را درجهنا نگه‌داشت یک‌سال است، بجز پنج تن که برای همیشه در آنجا خواهند ماند. واژه جهنا دراعتقادات مذهبی یهودیان و جدا از تاریخ خونبار آن، کنایه‌ای از "جهنم" یا هر جای همانند آن برای به کیفررساندن در زندگی پس از مرگ است. دیدگاه سنتی‌ای که از پشته‌ی آشغال سوزان در دره هینوم و در جنوب اورشلیم به باور جهنای سوزانِ آخرت می‌رسد منسوب است به تفسیر دیوید کیمهی بر سرود 27:13 (نزدیک 1200 پس از زایش مسیح). او بیان داشت آتش در آن دره نفرت‌آمیز ِ سوزان همیشه زبانه‌می‌کشد تا پلشتی مردارهای پرتاب شده در آن را پاک نماید. با این وجود هرمان استراک و پاول بیلِربِک بیان داشتند نه درفترت بین العهدین (زمان 400 ساله بین نوشتن انجیل عبری و انجیل مسیحی) و نه در منابع خاخام‌ها هیچ گواه باستاشناسانه یا نوشتاری در پذیرش این ادعا یافت نشده است. "جهنا: جای‌نگاری جهنم" نوشته لوید آر. بِیلی نیز از سال 1986 چنین دیگاهی دارد. با این همه گواه‌هایی هست که شانه‌ی جنوب‌غربی این دره (کِتِف هینوم) جایی برای گوراندن بوده و مشتمل بر اتاق‌های بسیار برای خاک‌سپاری که نسل‌ها و خانواده‌های آنان از سده‌های هفتم تا پنجم پیش از مسیح بارها آنها به همین منظور بکار برده‌اند. کاربرد این جایگاه برای گوراندن تا نخستین سده‌های پیش از زایش و پس از آن پابرجا بوده است. در سال هفتاد میلادی و با آمدن لژیون دهم امپراتوری روم این جا نه تنها جایگاهی برای گوراندن که جایی برای خاکسترکردن درگذشتگان نیز بوده است، زیرا آنان تنها دسته‌ی شناخته‌شده هستند که در آنجا مردگان را خاکستر کرده‌اند. از آن زمان این جایگاه در باور یهودی نفرین‌شده و نابودگاه خوانده شد. با این همه، در باور یهودی این دره دروازه‌ای رو به دریاچه‌ای از آتش گدازان داشته است. سرانجام باید گفت واژه‌ی عبری جِهنُم نامی نمادین در یهودیت برای جایگاه پالایش روان مردگان گناهکار شد. چرخه‌ی پالایش یا جزا در بیشتر منبع‌های یهودی 12 ماه است که شبات/سبت ها شکنجه‌ای درکار نیست. روان پس از پالایش به جهان دیگر/آخرت/"Olam Ha-Ba" فرازیافته و یا اگر بسیار گنه‌کار باشد نابود می‌گردد.
عهد جدید
در انجیل‌های همنوا (اناجیل سینوپتیک=متی، مرقس و لوقا) عیسی 11 بار واژه‌ی جهنا را در برابر زندگی به‌کار می‌برد (مرقس 48-9:43). اینجا همان جایی است که هم روان و هم تن نابود می‌شوند (متی 10:28) در "آتشی خاموش ناشدنی" (مرقس 9:43). همچنین جهنا در نامه‌ی یعقوب 3:6 نیز آمده است، آنجا که می‌گوید "زبان هم آتش است! در میان تمام اعضای بدن ما زبان دنیایی از شرارت است که همه وجود ما را آلوده می‌سازد و دوران زندگی را به جهنا مبدل می‌کند". ‘’’فهرست کامل منابع:’’’
متی 5:22 : "... هر کس نسبت به برادر خود عصبانی شود، ملامت خواهد شد و هر که برادر خود را «ابله» بخواند، به محکمه برده خواهد شد و اگر او را «احمق» بخواند مستوجب آتش جهنا خواهد بود"
متی 5:29 : "... زیرا بهتر است که عضوی از بدن خود را از دست بدهی تا اینکه با تمام بدن به جهنا افگنده شوی"
متی 5:30 : "... زیرا بهتر است که عضوی از بدن خود را از دست بدهی تا اینکه با تمام بدن به جهنا بیفتی"
متی 10:28 : "... از کسی بترسید که قادر است جسم و جان، هر دو را در جهنا تباه سازد"
متی 18:9 : "... زیرا بهتر است که با یک چشم به زندگی راه یابی تا با دو چشم به جهنا افگنده شوی"
متی 23:15 : "وای بر شما ای علمای دین و فریسی‌های منافق، شما دریا و خشکی را طی می‌کنید تا کسی را پیدا کنید که دین شما را بپذیرد و وقتی که موفق شدید، او را دو برابر بدتر از خود تان سزاوار جهنا می‌سازید"
متی 23:33 : به فریسی‌ها "ای ماران، ای افعی زادگان، شما چگونه از مجازات جهنا می‌گریزید؟"
مرقس 9:43 : "پس اگر دستت باعث گمراهی تو می‌شود، آن را ببر، زیرا بهتر است بدون دست به زندگی راه یابی از اینکه با دو دست به جهنا بیافتی یعنی به آتشی که خاموشی نمی پذیرد"
مرقس 9:45 : "و اگر پایت تو را گمراه کند، آن را ببر زیرا بهتر است که لنگ به زندگی راه یابی از اینکه با دو پا به جهنا انداخته شوی"
مرقس 9:47 : "و اگر چشمت تو را منحرف سازد آن را بکش، زیرا بهتر است که با یک چشم وارد پادشاهی خدا شوی از این که با دو چشم به جهنا بیافتی"
لوقا 12:5 : "شما را آگاه می‌سازم که از چه کسی باید بترسید: از آن کسی بترسید که پس از کشتن، اختیار دارد به جهنا اندازد. بلی، می‌گویم از او باید ترسید"
یعقوب 3:6 : "زبان هم آتش است! در میان تمام اعضای بدن ما زبان دنیایی از شرارت است که همه وجود ما را آلوده می‌سازد و دوران زندگی را به جهنا مبدل می‌کند"
ترجمه در انجیل‌های مسیحیان
عهد جدید از هادس بعنوان مقصد موقت مردگان یاد می‌کند. هادث بعنوان مکانی جدا از روزجزای جهنای نفرین‌شده مصور شده است. مکاشفات یوحنا هادس را دریاچه‌ی آتش می‌خواند (مکاشفات 20:14). گفته شده که هادس یا مکان موقت مردگان سرانجام نابود شده و تبدیل به دریایی گداخته می‌شود که معادلی برای جهنا یا جهنم برای نجات‌نیافتگان است. یعنی هرکس پس از این جهان بمیرد برای بررسی حسابش به مکان موقتی به‌نام هادس فرستاده نخواهد شد. نسخه انجیل شاه جیمز تنها برگردان انگلیسی امروزی است که شی‌اِل ، هادس، و جهنا را به جهنم "Hell" ترجمه کرده است. نسخه‌های جدید بین‌المللی (The New International Version) و ترجمه‌زنده‌ی نو (New Living Translation)، انجیل استاندارد آمریکایی جدید (New American Standard Bible) همگی Hell را تنها برای جهنا بکاربرده‌اند.
کاربرد جهنا در مسیحیت بسیار تحت تاثیر کاربرد جهنا و هادس در زبان‌های عبری و یونانی قرار گرفته است:
ترجمه‌هایی که دو واژه را جدا ازهم دیده‌اند:
- سده چهارم، انجیل Ulfilas (Wulfila) یا Gothic Bible به زبان گوتیک.
- پایان سده چهارم، انجیل Vulgate
- سده نوزدهم، Young's Literal Translation و Rotherham's Emphasized Bible
- سده نوزدهم، Van Dyck عربی
- سده بیستم، New International Version و New Living Translation و New American Standard Bible
- در زبان یونانی توسط کلیسای ارتدکس شرقی و به زبان اسلاو در Russian Synodal Bible
ترجمه‌هایی که جدا ندیده‌اند:
- پایان سده دهم Wessex Gospels و Wycliffe Bible در سده چهاردهم
- سده شانزدهم Tyndale
- سده هفدهم نسخه شاه جیمز، تنها برگردانی که شی‌اِل ، هادس، و جهنا را به جهنم "Hell" ترجمه کرده است
بسیاری از ترجمه‌های امروزی جهنا را جایی برای کیفر ابدی و بنام جهنم دانسته‌اند.
به عبارت دیگر نابودپنداران Annihilationist جهنا را مکانی می‌دانند که گناهکاران سرانجام در آنجا نابود می‌شوند، نه اینکه برای همیشه عذاب بکشند. کلیت‌باوران/عام‌شمولان مسیحی Christian Universalists ،که باور دارند خدا سرانجام همه روان‌ها را با خود آشتی خواهد داد، تفسیر عهد جدید را به عهدقدیم آن پیوند داده و نتیجه می‌گیرند که جهنا همیشه یادآور محکمه قطعی الهی بوده و عذابی جاودان برای گمراهان نخواهد بود. همچنین دره هینوم جایگاه سنتی میدان سفالین Potter's field (گور همگانی- جایی برای گوراندن تهیدستان) است که کشیش‌ها آن را پس از خودکشی یهودا با "پول خون" خریدند، بهایی که یهودا در برابر خیانت به عیسی پرداخت.
قرآن
در اسلام Hell را جهنم می‌نامند که آشکارا برگرفته از جهنا [21] است. قرآن 77 ارجاع به جهنا (جهنم) داده است اما هیچ اشاره‌ای به هادس/هیدز نکرده است. [۱]
در زبان انگلیسی
واژه‌هایی که در زبان انگلیسی در چم دوزخ و جهنم بکارمی‌روند: hell, inferno, pandemonium, Acheron, Tartarus, Gehenna, Hades, avernus, nether world, underworld, pandemonium
ارجاعات ادبی
- بهشت گم‌شده، جان میلتون، کتاب 1
[مولوخ] گور خود را کند
دره دلپذیر هینوم، و از آنجا توفت
و آنکه جهنای سیاه گویند، گونه‌ای از جهنم
- ترکیدن حبا‌ب‌ها، شلوم الایکِم (داستان‌های تِوی‌یا Tevya)
آتش‌های جهنم، به او خواهم گفت، "شکنجه جهنا بر تو بسیار روا خواهد بود"
- مورلا "Morella"، ادگار آلن پو
و بدین‌سان، شادی ناگهان به هراس انجامید، و زیباترین زشت‌ترین شد، همانگونه که هینوم شد جهنا.
- داستان Gadsby، رادجرد کپلینگ Rudyard Kipling
آن پایین در جهنا یا بالا بر اورنگ.
او تندتر از هر تنهایی سفر می‌کرد.
- شاهزاده مریخ A Princess of Mars، ادگار رایس باروز Edgar Rice Burroughs
باورم ساخت که نزدیک بودم اما از برزخ به جهنا پریدم
- مورچه و تنبل The Ant and the Sluggard، پی. جی. ودهاوس P. G. Wodehouse
ناگزیرم کلبه کوچکم را ترک کنم و به سوراخی خفه، بدبو، بسیار داغ در یک آپارتمان بروم، ترک بهشت، جهنای چرکین.
دیده شود
- جهنا (سیاه‌چال‌ها و اژدهایان) Gehenna, Dungeons & Dragons
- جهنم در باور مسیحیان Hell in Christian beliefs
- تاریکی بیرونی Outer darkness
- زندان روان Spirit prison
- روان‌های زندانی Spirits in prison
- Tzoa Rotachat
پانویس
منابع
- مشارکت‌کنندگان ویکی‌پدیا. «جهنا». در دانشنامهٔ ویکی‌پدیای انگلیسی، بازبینی‌شده در ۲۱ آبان ۱۳۹۱.