Nýsæland
| |||
| Tjóðarslagorð: Onki | |||
| Tjóðsangur: «God Defend New Zealand» | |||
| |||
| Alment mál | Enskt og Maoriskt | ||
| Høvuðsstaður | Wellington | ||
| Drotning | Elisabeth II | ||
| Løgmaður | Helen Clark | ||
| Fullveldi | 26. september 1907 (frá Stóra Bretland) | ||
| Vídd - tilsamans - vøtn (%) |
268 680 km² 2.1 % | ||
| Íbúgvar - tilsamans 2007 - tættleiki |
4 252 000 15,36/km² | ||
| Gjaldoyra | Nýsælandsk dollar (NZD) | ||
| Tíðarøki | UTC +12 | ||
| Økisnavn á alnetinum | .nz | ||
| Telefonkota | +64
| ||
Nýsæland (enskt; New Zealand), er eitt stórt land í Oseania. Høvuðsstaður er Wellington og aðrir stórir býir er Auckland, Christchurch, Hamilton, Dunedin og Palmertson North. Slakar 4.2 milliónir fólk búgva í Nýsælandi; minni enn helvtin av fólkinum í New York ella London. Næstan tríggir fjórðingar búgva í Norðuroy, flestu teirra í býum. Í Nýsælandi eru 20 ferðir so nógvir seyðir sum fólk.
Søga
Um 1000 sigldu nakrir polynesar mangar hundrað fjórðingar í opnum bátum og búsettu seg á báðum teimum stóru oyggjunum í Nýsælandi, Norðuroynni og Suðuroynni. Við sær høvdu teir plantur, sum teir høvdu dyrkað, har teir búðu frammanundan til dømis søtepli, jamsrót, taro og grasker. Bara søteplini vuksu, men í Nýsælandi funnu teir annað etandi, til dømis moafuglin, skeljar og átuligar trøllakampar. Hildið verður, at fólkið í Suðuroynni livdi sum útróðrarmenn og savnarar, til bretski rannsóknarfarin James Cook kom hagar í 1769. Í Norðuroynni bar væl til at velta epli, men hvørt ár kom spilla í grøðina, tá ið nakað leið frá. Tí gróvu maoriar stór hol niður í jørðina, so at eplini kundu goymast í jøvnum hita, so at tey ikki spiltust. Soleiðis gjørdist bøndurnir sjálvbjargnir við mati.
Frá 1840 til 1907 var Nýsæland bretskt hjáland, men landið gjørdist sjálvstøðug tjóð í 1947. Upprunafólkið – maoriar – eru enn um tíggjundaparturin av fólkinum. Nýsæland er framburðssinnað land og varð fyrsta land í heiminum, sum veitti konufólkið valrætt og setti vælferðarskipan í gildi.
Meðan ein afturhaldsstjórn, sum lívgaði ríku góðseigararnar, hevði valdið, var stór fíggjarkreppa í Nýsælandi næstan øll árini frá 1870 til 1890. Eftir hart stríð fyri at fleiri skuldu fáa valrætt, játtaði stjórnin í 1889 umsíðir øllum monnum yvir 21 ár valrætt. Árið eftir var tjóðartingsval og meiriluti var fyri einari frílyntari stjórn, sum alt fyry eitt setti í gildi sosialar ábøtur. Ímillum teirra vóru ídnaðarlógir, sum høvdu eftirlit við arbeiðsumstøðum og arbeiðstíð, stigvaksandi skattaskipan, gerðardómstólar í ídnaðinum, ellisrentu og 19. september í 1893 valrætt fyri konufólk. Tað var fyrstu ferð í søguni, at eitt land hevði givið konufólki valrætt.
Bretska hjálandið Nýsæland fekk stýrisskipanarlóg í 1852 og varð býtt í seks landslutir. Í 1856 varð stjórn stovnað, sum fekk myndugleika yvir øllum landslutunum, og Nýsæland var enn verandi sjálvstýrandi hjáland í hálva øld. Hesa tíðina førdi landið ein samfelagspolitikk, sum mundi vera ein hin mest framtakssinnaði í heiminum. Í 1901 noktaði Nýsæland at fara upp í nýstovnaða Avstraliasamveldið, og í 1907 gjørdist landið sjálvstýrandi partur í Bretska Heimsveldinum.
Heimskreppan síðst í 1920-árunum, elvdi til stóra afturgongd í nýsælendska búskapinum. Prísurin á útflutningsvørum fór niður í helvt, landið fekk ikki lán, og arbeiðsloysið vaks ógvuliga skjótt. Stjórnin, sum hevði valdið, tóktist ikki at verða før fyri at vinna á kreppuni, og tí vann arbeiðaraflokkurin í Nýsælandi tjóðartingsvalið í 1935 á fyrsta sinni. Flokkurin vann stórsigur, tí hann í valstríðnum hevði hann lovað at loysa trupulleikarnar í landinum. Ríkið tók beinan vegin stór lán, tjóðartingið ásetti fastan prís á landbúnaðarvørur, og arbeiðsvikan varð stytt niður í 40 tímar. Í 1938 viðtók tingið lóg um almannaveitingar til øll, sum ikki høvdu nóg mikið til lívsins uppihald.
Fólkið
Nýsæland var eitt av seinastu londum í heiminum, sum varð ónomið. Fyrstu fólk at seta seg niður her vórðu maoriar, ið komu higar úr Polynesia um ár 950. Hóast flestu maoriar nú á døgum hava lagað seg til at liva sum fólkið í vesturheiminum, hava teir goymt mentan sína - málið, listina og stórhúskið. Maoriar hava umboð í tinginum, og stig eru tikin til at tryggja teimum somu rættindi og møguleikar sum onnur, tá ið talað verður um heilsurøkt, útbúgving og arbeiði - rættindi, teir ikki hava havt áður.
Lýtt veður og vøkur, stórfingin náttúra gera, at fólk eru nógv úti, og at nógv frítíðarvirksemi eisini er uttandura í Nýsælandi. Nýsælendingum dámar væl alla ítrótt, til dømis at ganga og klíva í fjøllunum, sigla í kano, sigla við seglbáti og at spæla rugby.
Búskapur
Stórar albeittar fløtur og lýtt og vátligt veðurlag gera, at Nýsæland er gott landbúnaðarland; helst til dýrahald, neyt og seyð. Seyðaskipanin er 60 milliónir (um 20 til hvørt fólk) og 8 milliónir neyt. Tríggir fjórðingar av nýsælendska útflutninginum eru búnaðarvørur. Nýsæland er ímillum tey lond í heiminum, sum flytur mest út av ull, frystum kjøti, osti og smøri. Ein onnur týdningarmikil vinna er fiskiskapur. Av tí at Nýsæland er á suðurhálvu, kunnu bøndurnir har dyrka frukt, meðan vetur er í keyparalondunum á norðurhálvu. Mong ferðafólk koma til Nýsælands, helst at njóta náttúruna og sunna uttanduralívið.
Landafrøði
Nýsæland er um 1500 km í ein landsynning úr Avstralia. Landið er mest sum bara tvær stórar oyggjar – Norðuroy og Suðuroy, men eisini eru fleiri smáar oyggjar. Í Norðuroy er veðurlagið lýtt og milt, og har eru mong gosfjøll. Í Suðuroy er kaldari, og har eru jølar, høg fjøll og stórir skógir.
Landslutur
|
|
Landslutur | Høvuðsstaður | Vídd (km²) | Íbúgvar | ISO 3166-2 Code | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Northland | Whangarei | 13,941 | 152,700 | NZ-NTL
| |
| 2 | Auckland | Auckland | 16,140 | 1,371,000 | NZ-AUK
| |
| 3 | Waikato | Hamilton | 25,598 | 395,100 | NZ-WKO
| |
| 4 | Bay of Plenty | Tauranga | 12,447 | 265,300 | NZ-BOP
| |
| 5 | East Cape | Gisborne | 8,351 | 46,000 | NZ-GIS
| |
| 6 | Hawke's Bay | Napier | 14,164 | 152,100 | NZ-HKB
| |
| 7 | Taranaki | New Plymouth | 7,273 | 107,300 | NZ-TKI
| |
| 8 | Manawatu-Wanganui | Palmerston North | 22,215 | 229,400 | NZ-MWT
| |
| 9 | Wellington | Wellington | 8,124 | 466,300 | NZ-WGN
| |
| 10 | Tasman | Richmond | 9,786 | 45,800 | NZ-TAS
| |
| 11 | Nelson | Nelson | 445 | 44,300 | NZ-NSN
| |
| 12 | Marlborough | Blenheim | 12,484 | 43,600 | NZ-MBH
| |
| 13 | West Coast | Greymouth | 23,000 | 32,100 | NZ-WTC
| |
| 14 | Canterbury | Christchurch | 45,845 | 540,000 | NZ-CAN
| |
| 15 | Otago | Dunedin | 31,476 | 199,800 | NZ-OTA
| |
| 16 | Southland | Invercargill | 30,753 | 93,200 | NZ-STL
| |