Kacu tekst Nigerii

{{1000}}{{A10000}}
{{Valdkund
| Nimi = Nigerijan Federativine Tazovaldkund <br />Federal Republic of Nigeria {{ref-en}} <sup>[[#Keled da valdkundan nimed niil|1]]</sup>
| Valdkundznam = Coat of arms of Nigeria.svg
| Flag = Flag of Nigeria.svg
| Valdkundznam text = Nigerijan valdkundznam
| Flag text = Nigerijan flag
| Pälidn = Abudž
| Eläjiden lugu = 203,452,505<ref name="ciani">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ni.html Nigerijan ristitišton endustuz vn 2018 heinkus // Mail'man faktoiden kirj. — ''Cia.gov''.] {{ref-en}}</ref>
| Voz' = 2018
| Pind = 923,768
| Kart = Nigeria on the globe (Africa centered).svg
| Kel' = [[anglijan kel'|anglijan]]
| Valdkundan pämez' = [[Buhari Mohammadu|Mohammadu Buhari]]
| Päministr = ''eile olmas''
| Religii = [[islam]], [[hristanuskond]]
| Valüt = [[nigerijan nair]] (₦)
| Internet-domen = [[.ng]]
| Telefonkod = +234
| Aigvö = [[UTC]]+1
}}
'''Nigerii''' ({{lang-en|Nigeria}} [naɪˈdʒɪrɪə]), '''Nigerijan Federativine Tazovaldkund''' ({{lang-en|Federal Republic of Nigeria}}) om valdkund [[Päivlaskmaine Afrik|Päivlaskmaižes Afrikas]]. Se om [[Afrik]]an kaikiš suremb valdkund eläjiden lugumäran mödhe. Pälidn — [[Abudž]].

Nigerii om [[Mail'man Torguindorganizacii|MTO:n]] da [[Kivivoin eksportirujiden valdkundoiden organizacii|KEVO:n]] ühtnii.

== Keled da valdkundan nimed niil ==
[[Fail:Nigeria Benin Cameroon languages.png|thumb|right|250px|Beninan, Nigerijan da Kamerunan kel'kart]]
Nigerijan nimed man heimoiden kelil:
* ''Republic ndi Naigeria'' ([[igbo (kel')|igbo]]);
* ''Orílẹ̀-èdè Olómìnira Àpapọ̀ ilẹ̀ Nàìjíríà'' ([[joruban kel'|joruban]]);
* ''Jam-huriyar Taraiyar Nijeriya'' ([[hausan kel'|hausan]]);
* ''Republik Federaal bu Niiseriya'' ([[fula (kel')|fula]]).

Sikš ku Nigerijas lugetas 514 eläbal kelel<ref>[http://www.ethnologue.com/show_country.asp? Nigerijan keled. — ''Ethnologue.com''.] {{ref-en}}</ref>, ka valdkundan üks'jäine oficialine kel' om [[anglijan kel']].

Man rahvahan tobj pala pagižeb kahtel kelel da enamba sidä<ref>[http://www.mapsofworld.com/nigeria/culture/language.html Nigerian Language (Nigerijan kel'). — ''Mapsofworld.com''.] {{ref-en}}</ref>. Avaras levitadud keled: [[edo (kel')|edo]], fula, hausan kel', igbon kel', joruban kel', [[kanuri (kel')|kanuri]]. Tahol'žed keled kävutadas lodaidamha da kirjutamha lehtesištol. Erasid niišpäi opetas školiš.

1980-nzil vozil kaiknigerijaine kirjamišt om ratud [[latinan kirjamišt]]on pohjal. Kävutadas sidä erazvuiččiš Nigerijan keliš.

== Istorii ==
Voz'sadoil 8.-14. Nigerijan territorii oli [[Saharan rahvahatoi ma|transsaharan]] kalaidajiden Kanem Borno-imperijan palaks, sen ohjastajad kändisoiš [[islam]]ha vl 1085.

Vl 1960 redukun 1. päiväl Nigerii, [[Sur' Britanii|Suren Britanijan]] kolonijan oldes, sai ičeze ripmatomut. Kolonizatorad andoiba eläjiden palale (joruba-heim) [[hristanuskond]]an anglikašt formad.

Vozil 1967−1970 rahvahanikoiden soda tegihe valdkundas. Maiden unitarizacijan naprind vei sodaha, sikš ku islamižed pohjoižmad ei olend hökkähtunuded unitarizacijanke.

Valdkundan päižed politižed partijad oleliba kel'don al pordon aigad (vozil 1966−1978, 1984−1989 da 1993−1998), sikš miše formiruihe niid etniž-regionaližen tundusen pohjal.

Jäl'gmäine Nigerijan Konstitucii<ref>[http://www.wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=179202 Nigerijan Konstitucii (1999). — ''Wipo.int''.] {{ref-en}}</ref> tuli väghe vn 1999 semendkun 29. päiväl, se om videnz' valdkundan konstitucii ripmatomuden aigas.

== Geografii ==
[[Fail:Nigeria Topography.png|thumb|left|250px|Nigerijan topografine kart]]
Ma röunatab [[Benin]]anke päivlaskmas (röunan piduz om 809 km), [[Niger]]anke pohjoižes (1608 km), [[Čad]]anke homendezbokas (85 km), [[Kamerun]]anke päivnouzmas (1975 km). Ühthine röunoiden piduz om 4477 km. Nigerii sijadase [[Gvinejan laht]]an randpolel. Ühthine merenrandišton piduz — 853 km.

Valdkundan kaikiš korktemb čokkoim om [[Čappal Vaddi]]-mägi (2419 m), se sijadase Tarab-štatas.

[[Niger (jogi)|Niger]]- da Benue-joged jagadas mad kaks'haz: Mererandaline tazangišt sijadase sen suvipalas; pohjoižpalas madalad mägitazangištod dominiruidas. Čirakoiden čep' om Mererandaližen tazangišton päivlaskmas, pidust' randpol't. Nece tazangišt venub jogiden sagedmaiš. Madalad mägitazangištod oma Jorub-plato [[Niger (jogi)|Niger]]-jogen päivlaskmpolehe da Udi-plato sen-žo jogen päivnouzmpolehe. Edemba Pohjoine mägitazangišt sijadase, sen korktuz vajehtelese 400..600 metraspäi ü.m.t. enamb mi 1000 metrhasai. Mägitazangišton kaikiš korktemb pala om Džos-plato, kudamban kaikiš korktemb čokkoim — Šere-mägi (1735 m). Pohjoine mägitazangišt kändase lodehes Sokoto-tazangištoks, i homendezbokas — Born-tazangištoks.

Londuseližed pävarad oma [[londuseline gaz]], [[kivivoi]], [[kivihil']], [[metall]]ad ([[raud|raudkivend]], [[cink]], [[tin]], [[hahktin]], [[niobii]]), toižed varad — [[mouckivi]], väghine [[mahuz]].

== Politine sistem ==
[[Fail:Nigeriahouseofreps.jpg|thumb|right|250px|Parlamentan alakodin pert' [[Abudž]]as]]
Ohjandusen form om federativine [[prezidentine tazovaldkund|prezidentine]] tazovaldkund. Valdkundan pämez' om prezident ({{lang-en|President of the Federal Republic of Nigeria}}), armijan päkäsknik — hän-žo. Rahvaz valičeb prezidentad, sen valdatusiden strok om nell' vot, enamba mi kaks' strokud jäl'geten ei sa. Armijan lugumär — 85 tuhad mest.

Käskusenandai tobmuz om kaks'kodiine Nacionaline Suim ({{lang-en|The National Assembly}}). Sen üläkodi om Senat (109 ristitud). Senatan ezitajid valitas relätivižen enambuden mažoritarižen sisteman mödhe (36 koumemandatišt ümbrikod i 1 om üks'mandatine). Senatan ezimez' valičese Senatan ezitajil. Suiman alakodi om Ezitajiden palat (360 ristitud). Alakodin ezitajid valitas üläkodin ezitajiden kartte. Kaikiden ezitajiden valdatusiden strok om nell' vot. Nügüd' centristad valdoitas (Nigerijan Rahvahaliž-Demokratine Partii, NRDP).

Nigerijan järgenduseližed pävaličendad oliba vn 2019 uhokun 23.-24. päiväl, valitihe valdkundan parlamentan ühtnijoid da prezidentad. Nügüdläine prezident om [[Buhari Mohammadu|Mohammadu Buhari]], sai 55,6 % (vl 2015 53,96 %), tuleškanzi radho vn 2015 semendkun 29. päiväl, se om hänen kahtenz' strok.

== Administrativiž-territorialine jagand ==
&nbsp;&nbsp;&nbsp;''Kacu kirjutuz: [[Nigerijan administrativiž-territorialine jagand]].''

Nigerijan ma om jagadud 36 štataks ({{lang-en|state}}-sana znamoičeb «valdkund»), mugažo federaline pälidnan territorii om olmas (angl. ''Federal Capital Territory''). Kaik ned alajagasoiš 774 territorijaks sijaliženke ičeohjastusenke (''Local Government Area'', ''LGA'')<ref>[http://www.statoids.com/ung.html States of Nigeria. — ''Statoids.com''. (2008)] {{ref-en}}</ref>. Vl 1960 vaiše koume territorijad oli, sätihe niid etnižen da religijan tundusen pohjal, i aigan jokstes henozihe niid 36 štataks.

== Eläjad ==
Nigerijas elädas [[nigerijalaižed]]. Vl 2013 valdkundan ristitišt oli 177 155 754 eläjad. Kaikiš suremb ristitišt om nügüd'.

Kaik kahesa lidnad enamba mi millionanke eläjid om Nigerijas (surembaspäi penembha): [[Lagos]], [[Kano (lidn)|Kano]], [[Ibadan]], [[Kadun]], [[Port Harkort]], [[Benin Siti]], [[Maiduguri]] i [[Zaria]].

=== Religii ===
Uskolaižed oma [[islam]]anuskojad (ristitišton pol'), [[hristanuskond|hristanuskojad]] (kaks' videndest) da sijaližiden veroiden kaičijad (kümnendez).

[[Šariat]]an käskused oma väges 12 štatas, sidä kesken ühesan štatan kaikel territorijal.<ref name="ciani"/>

Hristanuskondan konfessijad: [[anglikanine jumalankodikund|anglikanilaižed]] (20 mln), [[katoline jumalankodikund|katolikad]] (20 mln) da [[videndenkümnendenpäivän jumalankodikund|videndenkümnendenpäivänuskojad]] (18,2 mln).

== Kul'tur ==
Etnižiden gruppiden äjüz märičeb Nigerijan rahvahanmuzikan stilid. Kaikuččel etnosal ičeze veroližed soitod da pajod oma.

Kuvatud Nigerijas täuz'piduzližiden fil'miden lugumär ühten voden ülitab 800 (kahtenz' sija mail'mas [[Indii|Indijan]] jäl'ghe)<ref>[http://www.uis.unesco.org/ev.php?ID=7651_201&ID2=DO_PRINTPAGE Analysis of the UIS International Survey on Feature Film Statistics (Fil'miden rahvahidenkeskeižen pästandan analiz). — ''Uis.unesco.org''.] {{ref-en}}</ref>. Nimitadas man kinoindustrijad [[Nollivud]]aks, [[Gollivud]]an analogijan mödhe. Ühten fil'man keskmäine büdžet om läz US$15,000.

== Ižanduz ==
Nigerii om goll' afrikanine valdkund [[kivivoi]]n surenke eksportanke (8nz' sija mail'mas vl 2007). Kivivoin eksportižed sortad nimitasoiš «''Bonny Light''» da «''Forcados''». Kivivoin ližaks, sur' eksportine znamoičend om [[kakaonbabud|kakaonbabuil]] da [[räzin]]al, sidä kesken londuseližes [[kaučuk]]aspäi. Nigerii om kivivoin üks' päeksportirujišpäi [[Päivlaskmaine Evrop|Päivlaskmaižen Evropan]] da [[Amerikan Ühtenzoittud Valdkundad|AÜV:oiden]] täht.

Vl 2020 valdkundan [[KSP|kogosüdäiprodukt]] oli US$1,275 trln (23. sija mail'mas) i US$5066 ühthe henghe ostmižmahtusen paritetan mödhe, faktižikš — US$443 mlrd (27. sija) i US$2149 ühthe henghe. Kanzoiden 70 % elädas alemba mi gollüden tazopind. Ristitud radnikoitas maižanduses (70 %), tegimištos (10 %) da holituzsferas (20 %). Erased rajonad mokičesoiš elektroenergijan mairhes, hubiš teiš da redukahas jondvedespäi<ref>[http://www.afrol.com/articles/10583 Nigerii šingotaškandeb turizman sarak todesižikš. — ''Afrol.com''.] {{ref-en}}</ref>.

== Praznikad ==
Kaiken rahvahan da [[hristanuskond|hristanuskoijiden]] praznikad:
{|class="wikitable"
! Dat
! Nimi
! Nimi man oficialižeks keleks
|-
| 1. viliku
| [[Uz' voz']]
| ''New Year's Day''
|-
| Sulakus
| [[Sur' videnz'päiv]]
| ''Good Friday''
|-
| Sulakus
| [[Valatandezmärg]]
| ''Easter Monday''
|-
| 1. semendku
| [[Keväden i radon päiv]]
| ''Worker's Day''
|-
| 27. semendku
| [[Lapsiden kaičendan päiv]]
| ''Children's Day''
|-
| 29. semendku
| [[Demokratijan päiv]]
| ''Democracy Day''
|-
| 1. reduku
| [[Ripmatomuden päiv (Nigerii)|Ripmatomuden päiv]]
| ''Independence Day''
|-
| 25. tal'vku
| [[Karačun]]
| ''Christmas Day''
|-
| 26. tal'vku
| [[Lahjoiden päiv]]
| ''Boxing Day''
|}

== Homaičendad ==
<references />

== Irdkosketused ==
;Tobmuz
* [http://www.statehouse.gov.ng/ Nigerijan prezidentan ofisan sait (''statehouse.gov.ng'').] {{ref-en}}
* [http://www.nassnig.org/ Nigerijan parlamentan oficialine sait (''nassnig.org'').] {{ref-en}}
* [http://www.services.gov.ng/ Nigerijan ohjastusen holitišiden sait (''services.gov.ng'').] {{ref-en}}

;Ühthine informacii valdkundas
* [http://www.cometonigeria.com/ Nigerijan turizman sait (''cometonigeria.com'').] {{ref-en}}
* [http://www.nigeria-law.org/ Nigerijan käskusišton alused (''nigeria-law.org'').] {{ref-en}}
* [http://pro100news.info/politika/ssha/kak-zhivet-nigeriya.html Kut Nigerii eläb ''pro100news.info''-saital.] {{ref-ru}}
{{Commons|Nigeria}}

{{Afrik}}

[[Kategorii:Nigerii| ]]
[[Kategorii:Päivlaskmaine Afrik]]