Дилмаçоğулларı беклиги
Дилмаçоğулларı беклиги туркча: Дилмаçоğулларı Бейлиğи | ||||
| ||||
---|---|---|---|---|
Пойтахти | Битлис Эрзен | |||
Тил(лар)и | Турк тили | |||
Дини | Ислом | |||
Бошқарув шакли | Мутлақ монархия | |||
Сулола | Дилмаçоğулларı | |||
Бек | ||||
- 1085—1104(илк) | Дилмаçоğлу Меҳмед Бей | |||
- 1180—1192 (сўнги) | Фüлâн Бей | |||
Тарих | ||||
- 1085 | Дилмаçоğлу Меҳмед Бей бекликка асос солди | |||
- 1192 | Аҳлатşаҳлар беклиги Битлисни эгаллагандан сўнг, беклик тугатилди. | |||
Дилмаçоğулларı беклиги (туркча: Дилмаçоğулларı, Димлеçоğулларı, Демлеçоğулларı[1]) — 1085-1191-йиллар орасида Битлис, Эрзен ва туташ ҳудудларда ҳукмронлик қилган маркази Битлис бўлган Онадўлидаги турк-ислом беклиги. Бекликнинг асосчиси Дилмаçоğлу Меҳмед Бей (1085-1104) Салжуқийлар империяси султони Алп Арслоннинг қомондонларидан бири бўлган. Асос солинган вақтида Салжуқийлар империясига боғлиқ ҳудуд сифатида бошқарилган Дилмаçоğулларı беклиги Тоğан Арслан (1104-1137) даврида энг порлоқ даврларини яшади[1][2][3][4][5][6]. Дилмаçоğулларı Салтуклу беклиги ва Артуклу беклиги билан христианлар ва грузинларга қарши жанг қилдилар[1][7][8].
Бекликка асос солиниши ва тугатилиши[edit | edit source]
Бекликнинг асосчиси Дилмаçоğлу Меҳмед Бей султон Алп Арслон даврида Бекçиоğлу Афşıн, Аҳмед Şâҳ каби туркман беклари билан Византия империяси ҳокимияти остидаги Онадўлига ҳужумлар уюштирган[7].
Малазгирт жангидан иштирок этган Дилмаçоğлу Меҳмед Бей Салжуқийларнинг Ҳалабга қилган ҳарбий юришларида иштирок этди. 1085-йилда Диёрбакир фатҳ этилганидан сўнг, Битлис ва Аҳлат ҳам эгалланди. Шундан сўнг, Битлис ва туташ ҳудудлар Дилмаçоğлу Меҳмед Бейга иқто сифатида ҳадя этилди. Бу воқеа орқали Дилмаçоğулларı беклигига асос солинди. Дастлаб беклик Кўбия султони Кıлıç Арсланга, сўнгра Аҳлатşаҳлар беклигига вассал бўлди. Кейинчалик Тоган Арслан Артуклу беги İл Газîга тобелигини билдириб, христианлар ва грузинларга қарши биргаликда жанглар олиб боришган[9].
Ҳüсâмеддîн Курт даврида (1137-1143) Ироқ салжуқийлари султони Мес’ûд укаси Селçук-şâҳга Аҳлат, Малазгирт ва Эрзенни иқто сифатида ҳадя қилган. Селçук-şâҳ бй ҳудудларда халққа қилган зулми билан тарихда қолган. 1192-йилда Аҳлатşаҳлар беклигидан Бегтемур Битлиси босиб олганидан сўнг, бу ҳудудларда Дилмаçоğулларıнинг ҳукмронлиги бутунлай тугатилди. Эрзен ва унга туташ ҳудудларда Дилмаçоğулларı беклиги ХИВ асрга қадар ҳумкронлик қилганлиги тахмин қилинади. Катта эҳтимол билан ушбу беклик Оқ қўюнлилар даврида бутунлай йўқ бўлиб кетган.
Дилмаçоğулларı беклиги беклари[edit | edit source]
Бек[10] | Ҳукмдорлик йили | Изоҳлар |
---|---|---|
Дилмаçоğлу Меҳмед Бей | 1085-1104 | |
Şэмсüддевле Тоган Арслан | 1104-1138 | |
Ҳüсамüддевле Куртı | 1138-1146 | |
Şэмсüддевле Якут Арслан | 1146-1148 | |
Фаҳрüддевлет Şаҳ | 1148-1180 | |
Фüлâн Бей | 1180-1192 |
Манбалар[edit | edit source]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Атçэкен, Яşар 2016.
- ↑ Ҳилленбранд 1979, вол.1, п. 415.
- ↑ Минорскй 1953, с. 83.
- ↑ Усама ибн Мункыз 1958.
- ↑ Сüмер 1989.
- ↑ Сüмер 1990.
- ↑ 7,0 7,1 Туран 1973.
- ↑ Севим 1994.
- ↑ Çэвик 2008.
- ↑ Йıлмаз Öзтуна, "Девлетлер ве Ҳанеданлар" Cилт: 2, Кüлтüр Баканлığı Яйıнларı, Анкара 1996, с. 48
Адабиётлар[edit | edit source]
- Вардан Великий. Всеобщая история Вардана Великого, М., 1861.
- Ан-Насави, Шихаб-ад-дин Мухаммед. Сират ас-султан Джалал ад-Дин Манкбурны. М.: Восточная литература, 1996.
- Насир-и Хусрау. Сафар-наме. Книга путешествия. М.: Аcадемиа, 1933.
- Усама ибн Мункыз. Книга назидания. М.: Восточная литература, 1958.
- Ибн-Алатйр „Ресумé де л'ҳистоире дес cроисадес тирé дес Анналес д'Абоу'л-Федâ“,. Реcуэил дес ҳисториэнс дес cроисадес: Ҳисториэнс ориэнтаух. Парис: Импримериэ натионале, 1872 — 191—744 бет.
- Запорожец В. М.. Сельджуки. М.: Воениздат, 2011. ИСБН 9785203021250.
- Çэвик А. Юкарı Диcле Ҳавзасıнда Ени Бир Ортаçаğ Баşкенти: Эрзен.(турк.) // И. Улусларарасı Батман ве Çэвреси Тариҳи ве Кüлтüрü Семпозюму 15–17 Нисан/Април 2008. — Батман, Тüркие, 2008. — Андоза:Бсокр.
- Эастмонд А.. Тамта'с Wорлд. Cамбридге: Cамбридге Университй Пресс, 2017. ИСБН 978-1-107-16756-8.
- Cароле Ҳилленбранд. Тҳе ҳисторй оф тҳе Жазира 1100—1150: тҳе cонтрибутион оф Ибн Ал-Азрақ ал-Фариқи, Тҳесис пресентед фор тҳе Дегреэ оф ПҳД, Эдинбургҳ: Университй оф Эдинбургҳ, 1979.
- Лйнч Ҳ. Ф. Б.. Армениа, травелс анд студиэс. Лондон анд Неw Ёрк: Лонгманс, Греэн, анд Cо, 1901.
- Минорскй В. Студиэс ин Cауcасиан Ҳисторй(ингл.) // Cамбридге Ориэнтал Сериэс. — Андоза:Л.: Тайлор'с Фореигн Пресс, 1953. — Андоза:Бсокр.
- Севим А. Дилмаçоğулларı(турк.) // Ислам Ансиклопедиси. — 1994. — Вол. 9. — С. 257—258.(турк.)
- Ле Странге Г.. Тҳе ландс оф тҳе эастерн cалипҳате : Месопотамиа, Персиа анд Cентрал Асиа фром тҳе Мослем cонқуэст то тҳе тиме оф Тимур. Cамбридге: Cамбридге Университй Пресс, 1905.
- Атçэкен З., Яşар Б. „Дилмаçоğулларı“,. Малазгирт'тен Ватана Анадолу Селçуклу Девлети Тариҳи. Эğитим Яйıневи, 2016 — 156—159 бет. ИСБН 978-975-8890-15-6.
- Сüмер Ф. Аҳлатşаҳлар // Ислам Ансиклопедиси. — 1989. — Вол. 3. — С. 24—28.
- Сüмер Ф.. Селçуклулар девринде Доğу Анадолу'да Тüрк бейликлери. Анкара: Тüрк Тариҳ Куруму Басıмеви, 1990. ИСБН 978-975-16-0242-8.
- Туран О. „7. Дилмаç Оğуллари Бейлиğи“,. Доğу Анадолу Тüрк Девлетлери Тариҳи. Öтüкен Неşрият А.Ş., 1973 — 300—305 бет. ИСБН 978-605-155-216-3.
- Кайҳан Ҳ. „Дилмаçлı Ҳâкимиетинде Битлис'ин Тариҳи Гелиşими“,. Тариҳи ве Кüлтüрел Йöнлерийле Битлис. Битлис Эрен Üниверситеси Яйıнларı, 2019 — 117—128 бет. ИСБН 978-605-61507-7-7. (Wайбаcк Мачине сайтида 2021-07-15 санасида архивланган)