Jump to content

Ҳинд-европаликлар

From Vikipediya
Милоддан аввалги 4000-1000-йилларда ҳинд-европаликларнинг миграция тартиби. Пушти ҳудуд ҳинд-европаликларнинг тахминий аждодлари ватанига тўғри келади (Самара ва Средний Стог минтақаси). Тўқ сариқ ҳудуд милоддан аввалги 1000-йилга келиб ҳинд-европа тилларида сўзлашувчилар яшайдиган ҳудудга тўғри келади. Курган гипотезасига кўра ҳинд-европа халқларининг кенгайиши, тўлқинларга бўлинган: Пушти - биринчи тўлқин (милоддан аввалги 4400 - милоддан аввалги 4300-йиллар) Қизил - иккинчи тўлқин (милоддан аввалги 3500 - милоддан аввалги 3000-йил) Оч қизил - учинчи тўлқин (милоддан аввалги 3000 - 2800-йиллар).

Ҳинд-европаликлар ҳинд-европа тилларида сўзлашадиган халқлар ҳисобланади[1] .

Номланиши

[edit | edit source]

"Ҳинд-европаликлар" ва "ҳинд-европалик" атамалари ХИХ асрнинг биринчи ярмида Европа этнографик ва этнолингвистик адабиётларида пайдо бўлган, аммо улар узоқ вақт давомида илмий адабиётларда қўлланилмаган, чунки турли гипотезалар - Европа миллатлари орасида (инглиз, франсуз, португал, голланд ва бошқалар) турли тарихий чалкашликларни пайдо бўлиши сабаб бўлган.

Ушбу даврда Ҳиндистон ярим ороли ва Жануби-Шарқий Осиё мамлакатларида, Ҳинд-Хитой ярим оролида ҳамда Ҳинд ва Тинч океанининг яқин оролларида (замонавий Индонезия, Малайзия, Сейлон) туғилган ёки яшаганлар ХХ аср ўрталаригача бу йирик Европа кучларининг мустамлака мулклари эди. ХХ асрнинг иккинчи ярмигача бу ибора ҳам академик, ҳам публицистик адабиётларда, ҳам даврий нашрларда жуда чекланган тиражига эга бўлган. Унинг илмий муомалага киритилиши Иккинчи жаҳон уруш давомида, немис халқини улуғлаш ва олдинги атамаларни алмаштириш мақсадида бошланган. Ушбу атама "Арянлар", Немис фашистлари томонидан фашистлар Германиясининг ирқий та'лимотларини оқлаш учун фаол фойдаланганлиги сабабли "Арян қабилалари" ва "Арян халқлари" атамалари "ҳинд-европаликлар" ўрнида ишлатилган. 1940-йилларнинг охиригача бу эквивалент ҳали кенг қўлланилмаган ва Британниcа энциклопедиясининг 1947-йилги нашрида ҳамон ҳинд-европаликлар ва арийлар бир-бирининг ўрнида ишлатиларди[2]. Бу ибора академик доираларда Арнолд Ж. Тойнби (хусусан, "Тарихни тушуниш" асарида) томонидан илгари сурилади.

Замонавий ва қадимий вакиллари

[edit | edit source]

Балтларга замонавий латвияликлар ва литваликлар, шунингдек, ассимиляция қилинган прусслар, самогитияликлар, латгаллар, ятвингияликлар, куронияликлар, голядлар ва бошқалар киради.

Замонавий герман халқлари - австрияликлар, инглизлар, данияликлар, голландлар, исландлар, немислар, норвеглар, фризлар, шведлар, фарерлар, ассимиляция қилинган готлар, вандаллар, данияликлар, франклар, бургундлар, ломбардлар ва бошқа қадимги герман қабилалари.

Славянлар қаторига замонавий беларуслар, болгарлар, боснякилар, лужицянлар, македонияликлар, поляклар, руслар, серблар, словенлар, словаклар, украинлар, руслар, черногорияликлар, хорватлар ва чехлар киради. Қадимги славянлар: Вятичи, Радимичи, Дреговичи, Словенлар, Полянлар, Древлянлар, Уличлар ва бошқа қадимги славян қабилалари киради.

Иллйрияликлар ёки фракияликларнинг авлодлари замонавий албанлар бўлиши мумкин ва Гетаэ, Даcианс ва Одрисианларнинг Фракия қабилалари роман тилида сўзлашувчи руминлар ва молдавияликлардир.

Форс-Эронийлар: Форслар, тожиклар, пуштунлар, талишлар, татлар, мозандаронлар, гилянлар, курдлар, балужлар, ягнобилар, дардлар, помир халқлари (ёзғуломлар, рушанлар, бартанглар, шуғнонлар, сарикўллар, вахонлар, эронийлар, мунғозийлар) осетинлар, нуристонликлар, банкалар, калашлар; бошқа гуруҳларнинг этник гуруҳлари билан ассимиляция қилинган - тохарлар, юэчжилар (ёки турли манбаларда кушонлар ), эфталитлар (эҳтимол), скифлар, саклар (массагетлар), хоразмликлар, сарматлар, савароматлар, бақтрияликлар, сўғдийлар, киммерийлар (деб тахминий мидияликлар ) Аланлар ва рохоланлар .

Анадолу халқлари қадимги Хет, Луви, Лидия, Ликия, Сидет, Кария, Палай, Писидия ва Мушки халқлари.

Арманлар ҳинд-европа халқларининг алоҳида тармоғини ифодалайди.

Бу халқларнинг барчаси Кавказ ирқининг ҳар хил турларига мансуб.

Қадимда юнонлар билан тил ва моддий маданият жиҳатидан чамбарчас боғлиқ бўлган фригияликлар ва қадимги македонияликлар(йўқолиб кетган).

Италикларга: Осcи, Умбрианс, Волскианс, Пиcени, Сабинес, Фалисcи, Аэқуи, Вестини, Сиcули, Луситанианс (мунозарали), Венети (мунозарали), Марруcини, Самнитлар, шунингдек, лотинлар ( римликлар таркибига кирган), Уларнинг тилидан роман тиллари навбатма-навбат учрайди, шу жумладан италян, франсуз, прованс, романш, испан, каталан, португал, румин, молдаван ва бошқалар.

Қадимги келтларнинг авлодлари - шотланд галлари, ирландлар, бретонлар, манкслар, уэлслар, ассимиляция қилинган галлар, галатлар, гелветийлар ва бошқалар.

Бу назарияга кўра, хусусан, таниқли совет ва рус тилшуноси С. Старостин, ҳинд-европа тиллари ностратик тилларнинг макро оиласига киради.

Ҳинд-европаликларнинг келиб чиқиши моделларини Европа ва Осиёга бўлиш мумкин. Европаликлар орасида тилшунослар ва археологлар орасида энг кенг тарқалган Курган гипотезаси ҳинд-европаликларнинг аждодларининг ватани Днепр ва Волга дарёлари орасидаги Шимолий Қора денгиз минтақаси бўлганлигини ва уларнинг ўзлари ҳам 5-4-минг йилликларда бу жойларда яшаган замонавий шарқий Украина ва жанубий Россиянинг чўл минтақаларининг кўчманчи аҳолиси болган дея ҳисоблашади. Среднй Стог, Самара ва Ямная маданиятларига мансуб аҳоли одатда ҳинд-европаликларнинг аждодлари дея белгиланади. Кейинчалик бу қабилаларнинг бронза даврига ўтиши ва отнинг хонакилаштирилиши муносабати билан ҳинд-европа қабилаларининг турли йўналишларда жадал кўчишлари бошланади. Шу билан бирга, ҳинд-европаликлар томонидан ҳинд-европагача бўлган маҳаллий аҳолининг лингвистик ассимиляцияси содир бўлган, бу ҳинд-европа тилларининг замонавий сўзлашувчилари ирқий ва антропологик типда сезиларли даражада фарқ қилишига олиб келади[3].

Ҳинд-европаликларнинг келиб чиқиши

[edit | edit source]
Курган гипотезасига кўра Эвросиёда (Европа, ғарбий Осиё, Марказий, Жанубий, Сибир ва Ҳиндистон) ҳинд-европа миграциясининг анимацион харитаси.

Буюк географик кашфиётлар ва ундан кейинги йирик Европа мустамлакаси даврида ҳинд-европа тиллари Америка, Жанубий Африка, Австралия, Янги Зеландия ва бошқа ҳудудларга тарқалди ва Россия мустамлакаси туфайли Осиёда ўз доирасини сезиларли даражада кенгайтирди.

Бироқ, ҳинд-европа тили ва маданиятининг келиб чиқиши масаласида турли тарихчиларнинг мунозарали фикрлари мавжуд.

Гипотезаларнинг келиб чиқиши

[edit | edit source]
Гипотетик ҳинд-европа ватани: Курган гипотезасига кўра милоддан аввалги 4000-йилларда ишғол қилинган майдоннинг тахминий харитаси.
Милоддан аввалги 3000-йилларда Ҳинд-европа халқларининг эгаллаган ҳудуди.
Милоддан аввалги 2000-йилларда босиб олинган ҳудуд. Ҳинд-европа диалектлари янада табақаланиб, прото-тилларга айлана бошлади. Тувбекер маданиятининг ҳудуди шимолий диалектларга кўпроқ тўғри келади. Ҳинд-европада юқори Митанни лаҳжаси ҳеч қаерда кўрсатилмаган ва бу даврда ҳинд-эрон тиллари оиласининг қулаши натижаси бўлиши мумкин.
Ишғол қилинган майдон тахминан Милоддан аввалги 500-йилларга тўғри келади. Бироқ, кўплаб хариталар билан боғлиқ муаммо шундаки, ҳудудларни бир тилли деб талқин қилиш осон, аслида тил чегаралари хиралашган ва ба'зилари икки тилли бўлиши мумкин (шунинг учун ҳинд-европа тилида ҳам гаплашиши мумкин). Эҳтимол, биз учун мутлақо нома'лум бўлган кўплаб ҳинд-европа тиллари ва диалектлари мавжуд бўлиб, улар харитада кўрсатилмаган бўлиши мумкин.
Аткинсон, Грей ва бошқалар томонидан ҳисоб-китобларга кўра Анадолудан ҳинд-европа кенгайишини кўрсатадиган харита.

Нуфузли археологлар, тилшунослар ва тадқиқотчилар томонидан қўллаб-қувватланган бир нечта фаразлар мавжуд, шунинг учун ҳинд-европа келиб чиқиши масаласи мунозарали ва ҳозирда кўплаб тадқиқотлар ва қазишмалар олиб борилмоқда.

  • Анатолия (Колин Ренфрю, Рассел Грей и Квентин Аткинсон),
  • Арман (Анатолия гипотезаси варианти: Вяч. Вс. Иванов и Т. В. Гамкрелидзе),
  • Болқон гипотезаси (В. А. Сафронов и др.).
  • Курган гипотезаси (Мария Гимбутас, Виктор Ген, Отто Шрадер, Фредерик Кортландт)
  • Неолит креолизацияси гипотезаси (Марек Звелебил)
  • Палеолит даврининг узлуксизлиги назарияси(итальянский лингвист Марио Алинеи, историк Марсель Отт)
  • Дашт гипотезаси (Лев Клейн, Гордон Чайлд, Дж. Мэллори)
  • Ҳинд-Урал гипотезаси (В. Томсен, Г. Шёлд, А. Клукхорст)

Ҳинд-европаликларнинг генетик белгилари

[edit | edit source]

1960-йилгача маданий ўзгаришларнинг археологик далиллари (масалан, кулолчиликдаги ўзгаришлар) муҳим миграция далиллари презумпсияси сифатида талқин қилинган. 1960 ва 1970-йилларда пайдо бўлган янги археология бу фикрни рад этди - янги маданиятларнинг қабул қилиниши савдо ёки генофондга минимал ёки ҳатто ҳеч қандай та'сир кўрсатмайдиган кичик ҳукмрон элитанинг оқими орқали содир бўлган бўлиши мумкин[4].

Мисол учун, ХХ асрнинг охирида ўтказилган тадқиқот муаллифлари, ўзларининг баёнотларига кўра, шу жумладан Мантел тестига асосланиб, Европада Й-хромосома[5] фарқлари лингвистик жиҳатдан эмас, балки география билан боғлиқлигини та'кидлайдилар[5].

Шунингдек

[edit | edit source]

Эслатмалар

[edit | edit source]
  1. Индоевропейцы // БРЭ. Т. 11. М., 2008.
  2. Энcйcлопæдиа Британниcа.(Инглизча) / Эд. бй Wалтер Юст. — Чиcаго, ИЛ: Университй оф Чиcаго, 1947. — Вол.11 — П.364,605 — 1001 п.
  3. Чухряева М. И. Сравнительный анализ генофондов популяций индоевропейской и других лингвистических семей в зонах их контактов. Автореф. дисс. … канд. биол. наук. М., 2018.
  4. Мичаэл Э. Wеале*,1, Дебораҳ А. Wеисс†,1, Ролф Ф. Жагер*‡, Неил Брадман* анд Марк Г. Тҳомас*. „Й Чромосоме Эвиденcе фор Англо-Сахон Масс Мигратион“. Охфорд Жоурнал (25, 2002). 2014-йил 22-сентябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 26-октябр.
  5. 5,0 5,1 Зоë Ҳ. Россер, Татиана Зержал, Маттҳеw Э. Ҳурлес... „Й-Чромосомал Диверситй ин Эуропе Ис Cлинал анд Инфлуэнcед Примарилй бй Геограпҳй, Ратҳер тҳан бй Лангуаге“. Тҳе Америcан Жоурнал оф Ҳуман Генетиcс, Вол. 68, Иссуэ 4, п1075 (2000-йил 25-сентябр). 2013-йил 4-ноябрда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2014-йил 26-октябр.

Адабиёт

[edit | edit source]
  • Николаева Н. А. О концепции четырех прародин индоевропейцев В. А. Сафронова // Индоевропейская история в свете новых исследований: сборник научных статей : Сборник трудов конференции памяти профессора В.А. Сафронова. — М.: МГОУ, 2010. — С. 56—70. — ISBN 978-5-7017-1653-5.
  • Чайлд Г.. Арийцы. Основатели европейской цивилизации. М.: ЗАО Центрполиграф, 2020. ИСБН 978-5-9524-5455-2.