Jump to content

Сйзйгиум ароматиcум

From Vikipediya
Қалампирмунчоқ
Илмий таснифлаш
Ўсимликлар
Юксак ўсимликлар
Гулли ўсимликлар
Икки уруғпаллалилар
Росидс
Мйрталес
Миртадошлар
Сйзйгиум
С. ароматиcум
Бинар номи
Сйзйгиум ароматиcум

Синонимлар
  • Cарёпҳйллус ароматиcус Л.
  • Эугениа ароматиcа (Л.) Баилл.
  • Эугениа cарёпҳйллата Тҳунб.
  • Эугениа cарёпҳйллус (Спренг.) Буллоcк & С.Г.Ҳаррисон
  • Жамбоса cарёпҳйллус (Тҳунб.) Ниэд.

Сйзйгиум ароматиcум- Миртадошлар, оиласига мансуб гулли о'симлик. Ватани Индонезиядаги Малуку ороллари (ёки Молуккас), одатда тиш пастаси, совун, косметика воситаси, зиравор, хушбо'й ҳид берувчи сифатида ишлатилади[1][2][3].

Этимология

[edit | edit source]

Cлове со'зи лотинча cлавус "тирноқ" со'зидан келиб чиққан[4].

Ботаник хусусиятлари

[edit | edit source]

Қалампирмунчоқ бўйи 8-12 метргача о'садиган доимий яшил дарахт, барглари катта. Гуллари қизил рангда, тўпгулларда очилади. Гул куртаклари дастлаб оч рангга эга бо'либ, аста-секин яшил рангга айланади, со'нгра ҳосилга тайёр бо'лганда ёрқин қизил рангга киради. Қалампирмунчоқ куртаклари узунлиги 1,5-2 см га етганда йиғиб олинади.

Фойдаланади

[edit | edit source]
Қуритилган қалампирмунчоқ
Қалампирмунчоқ дарахти гул куртаклари

Қалампирмунчоқ Осиё, Африка, О'рта ер денгизи, Яқин ва О'рта Шарқ мамлакатлари ошхонасида го'шт (пиширилган жамбон каби), кори ва маринадларга, шунингдек меваларга (олма, нок ва ровон каби) та‘м бериш учун ишлатилади. Қалампирмунчоқ ко'пинча лимон ва шакар каби бошқа ингредиэнтлар билан бирлаштирилган иссиқ ичимликларга ҳид ва маза бериш учун ишлатилиши мумкин.

Мексика ошхонасида қалампирмунчоқлар ко'пинча зира ва должин билан бирга ишлатилади[5]. Улар, шунингдек, Перу ошхонасида, карапулкра ва арроз кон лече каби турли хил таомларда ишлатилади.

Чиннигуллар та'ми кимёвий эвгенол[6] томонидан та'минланади. У должин, хушбо'й қалампир, ванил, қизил шароб, райҳан, пиёз, ситрус қобиг'и, юлдузча қизилмия ва қалампир но'хатлари билан яхши мос келади.

Пазандачиликдан ташқари фойдаланиш

[edit | edit source]

Зираворлар Индонезияда кретек деб номланган сигаретада ишлатилади[7]. Қалампирмунчоқ сигаретлари бутун Европа, Осиё ва Қо'шма Штатларда чекилган.

Қалампирмунчоқ эфир мойи ҳар хил турдаги озиқ-овқатларда мог'ор о'сишини олдини олиш учун ишлатилиши мумкин[8]. Ундан маданий меросни сақлаш тизимида ёг'очни ҳимоя қилиш учун фойдаланиш мумкин[9]. Қалампирмунчоқ апелсин билан аралаштирилиб хушбо'й помандер қилиш учун ишлатилиши мумкин. Виктория давридаги Англияда совг'а сифатида берилган, бундай помандер туйг'унинг илиқлигини ко'рсатган.

Чиннигуллар қуёшда қуритилади

Потенциал доривор фойдаланиш ва салбий та'сирлар

[edit | edit source]

Қалампирмунчоқни доривор мақсадларда ишлатиш АҚШ озиқ-овқат ва фармацевтика идораси томонидан тасдиқланмаган ва уни жигар касаллиги, қон ивиши, иммун тизими касалликлари ёки озиқ-овқат аллергияси бо'лган одамлар ог'из орқали қабул қилсалар, ножўя та'сир ко'рсатиши мумкин[2].

Қалампирмунчоқлар ан'анавий тиббиётда эфир мойи кўринишида ишлатилади, у аналгетик сифатида, асосан, стоматологик фавқулодда вазиятларда ва бошқа касалликлар учун ишлатилади[10]. Эвгенолни о'з ичига олган қалампирмунчоқ ёг'и тиш ог'риг'и ва бошқа ог'риқлар учун самарали фойда бериши ҳақида далиллар мавжуд[2][11][12]. Қалсмпормунчоқ эфир мойи Энтероcоccус фаэcалис бактерияларининг ко'пайишига то'сқинлик қилиши мумкин[13].

Унинг устида ўтказилган иситмани пасайтириш, чивинларга қарши восита сифатида самарадорлигини аниқлаш ва эрта эякуляцияни олдини олиши бўйича тадқиқотлар натижасиз бо'лди[2][11]. Қондаги қанд миқдори қалампирмунчоқ ёки қалампирмунчоқ ёг'и билан камаядими, бу исботланмаган[11]. Эфир мойи ароматерапияда ишлатилиши мумкин[2].

Тарих

[edit | edit source]
Ҳинд океанидаги австронезия прото-тарихий ва тарихий денгиз савдо тармог'и [14]

Мустамлака давригача қалампирмунчоқ фақат Молуккадаги (тарихда зираворлар ороллари деб аталадиган) бир нечта оролларда, жумладан Бакан, Макиан, Моти, Тернате ва Тидорда о'сган[15]. Мутахассисларнинг фикрича, Тернатедаги дунёдаги энг қадимги қалампирмунчоқ Афо лақабли дарахт 350-400 ёшда бо'лиши мумкин[16].

Қалампирмунчоқ дарахти

Қалампирмунчоқлар дастлаб австронезия халқлари томонидан Австронезия денгиз савдо тармог'ида сотилган (бу милоддан аввалги 1500-йилларда бошланган, кейинчалик Денгиз ипак ё'ли ва зираворлар савдосининг бир қисмига айланган). Замонавий қалампирмунчоқ етиштиришнинг биринчи машҳур намунаси Мадагаскарнинг шарқий қирг'ог'ида ривожланган[17].

Сйзйгиум ароматиcум

Археолог Гиоргио Буccеллати Суриянинг Терқа шаҳрида милоддан аввалги 1720-йилга тегишли бо'лган ёниб кетган уйда қалампирмунчоқларни топди. Бу қалампирмунчоқ Рим давридан олдин г'арбда ишлатилганлигининг биринчи далили эди. Бу кашфиёт ҳақида биринчи марта 1978-йилда хабар берилган[18][19][20]. Улар эрамизнинг биринчи асрида Римда тарқалган[21][22][23].

Қалампирмунчоқнинг яна бир археологик топилмаси Шри-Ланкадаги савдо портида эрамиздан аввалги 900-1100 йилларга оид буюмлар орасида топилган[24]. Сонг сулоласи даврида (милодий 960-1279 йиллар) Хитой ёзувларидан қалампирмунчоқ асосан Ява, Шривижая, Чампа ва Бутуан, Молуккадан олиб келинган[25].

Қалампирмунчоқлар Хитой, Шри-Ланка, Жанубий Ҳиндистон, Форс ва Уммонда милоддан аввалги ИИИ асрдан ИИ асргача бо'лган ёзувларда ҳам мавжуд эди[21][22][23]. Хитой, Жанубий Осиё ва Яқин Шарқда айтилган "қалампирмунчоқ" ҳақидаги бу эслатмалар Жануби-Шарқий Осиё денгиз савдоси пайдо бо'лишидан олдин қайд этилган. Аммо буларнинг барчаси бошқа о'симликларга тегишли ното'г'ри идентификациялардир (масалан, долчин ёки мускат ёнг'ог'и )[25].

Мустамлака даврида қалампирмунчоқ нефт каби сотилган ва экспортга чеклов қо'йилган[16]. Голландиянинг Шарқий Ҳиндистон компанияси ХВИИ асрда зираворлар савдоси устидан назоратни мустаҳкамлаганлиги сабабли, улар мускат ёнг'ог'ида бо'лгани каби, қалампирмунчоқ учун ҳам монополияга эга бо'лишга интилишди. Бироқ, " Бандас ҳудуди билан чегараланган мускат ёнг'ог'и ва маcедан фарқли о'лароқ, қалампирмунчоқ дарахтлари бутун Молуccас бо'йлаб о'сган"[26]. Сайёҳларга айтилишича, айнан шу дарахтнинг ко'чатлари 1770-йилда Пер Поивре исмли франсуз томонидан о'г'ирланган, кейинроқ эса бир вақтлар қалампирмунчоқ етиштирувчи дунёдаги энг йирик экспортчи бо'лган Занзибарга ко'чирилган[16].

Қалампирмунчоқ ишлаб чиқаришда ҳозирги етакчилар Индонезия, Мадагаскар, Танзания, Шри-Ланка ва Комор оролларидир[27]. Индонезия энг йирик қалампирмунчоқ ишлаб чиқарувчиси ҳисобланади, лекин улар ишлаб чиқарадиган қалампирмунчоқнинг фақат кичик бир қисмини экспорт қилади, бу мамлакат қалампирмунчоқ ишлаб чиқаришининг тахминан 10-15% ни ташкил қилади[27].

Фитокимёвий моддалар

[edit | edit source]
Эугенол бирикмаси қалампирмунчоқнинг характерли хушбо'йлиги учун жавобгардир

Эугенол чиннигуллардан олинган эфир мойининг 72-90% ни ташкил қилади ва чиннигуллар аромати учун энг мас'ул бо'лган бирикма ҳисобланади[6][28]. То'лиқ экстракция 125 °C (257 °Ф) да босимли сувда 80 дақиқада содир бо'лади[29][30].

Сйзйгиум ароматиcум мевалари
Овқат учун ишлатиладиган қалампирмунчоқ

Қалампирмунчоқ ёг'ининг бошқа фитокимёвий моддаларига ацетил эвгенол, бета- карёфилин, ванилин, кратегол кислотаси, танинлар, бикорнин[6][31], галлотаник кислота, метил салицилат, флавоноидлар, эугенин, каэмпферин, эугенин, терпенни, эугенин, олеанолик кислота, стигмастерол ва cампестерол киради[2][32].

Галерея

[edit | edit source]

Яна қаранг

[edit | edit source]

Манбалар

[edit | edit source]
  1. Сйзйгиум ароматиcум (Л.) Мерр. анд Л.М. Перрй“. Кеw Сcиэнcе, Планц оф тҳе Wорлд Онлине (2021). Қаралди: 2021-йил 28-феврал.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 „Cлове“. Другс.cом (2018-йил 5-март). Қаралди: 2018-йил 9-ноябр.
  3. Юн, Wонжунг. „Тигҳт Стоcкс оф Қуалитй Cловес Леад то а Приcе Сурге“. Тридге (2018-йил 13-август). 2018-йил 14-августда асл нусхадан архивланган. Қаралди: 2018-йил 13-август.
  4. Учибаяши, М. (2001). "[Этймологй оф cлове]". Якушигаку Засши 36 (2): 167–170. ИССН 0285-2314. ПМИД 11971288. 
  5. Доренбург, Андреw анд Паге, Карен.
  6. 6,0 6,1 6,2 Каматоу, Г. П.; Вермаак, И.; Вилжоэн, А. М. (2012). "Эугенол--фром тҳе ремоте Малуку Исландс то тҳе интернатионал маркет плаcе: а ревиэw оф а ремаркабле анд версатиле молеcуле". Молеcулес 17 (6): 6953–81. дои:10.3390/molecules17066953. ПМИД 22728369. ПМC 6268661. //www.пубмедcентрал.ниҳ.гов/артиcлерендер.фcги?тоол=пмcентрез&артид=6268661. 
  7. "Сйзйгиум ароматиcум (Л.) Мерр. & Л.М.Перрй". Гермпласм Ресоурcес Информатион Нетwорк (ГРИН). Агриcултурал Ресеарч Сервиcе (АРС), Унитед Статес Департмент оф Агриcултуре (УСДА). Ретриэвед Жуне 9, 2011.
  8. Жу, Жиан; Ху, Хиаомиао; Хиэ, Юнфеи; Гуо, Яҳуи; Ченг, Юлианг; Қиан, Ҳе; Яо, Wеиронг (2018). "Инҳибиторй эффеcц оф cиннамон анд cлове эссентиал оилс он молд гроwтҳ он бакед фоодс" (эн). Фоод Чемистрй 240: 850–855. дои:10.1016/j.foodchem.2017.07.120. https://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0308814617312736. 
  9. Поп, Дана-Миҳаэла; Тимар, Мариа Cристина; Вароди, Анcа Мариа; Белдеан, Эмануэла Cармен (Деcембер 2021). "Ан эвалуатион оф cлове (Эугениа cарёпҳйллата) эссентиал оил ас а потентиал алтернативе антифунгал wоод протеcтион сйстем фор cултурал ҳеритаге cонсерватион" (эн). Мадерас. Cиэнcиа й теcнологíа 24. дои:10.4067/S0718-221X2022000100411. ИССН 0718-221X. http://www.scielo.cl/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0718-221X2022000100411&lng=es&nrm=iso&tlng=es. 
  10. Балч, Пҳйллис анд Балч, Жамес.
  11. 11,0 11,1 11,2 „Cлове“. МедлинеПлус, У.С. Натионал Либрарй оф Медиcине анд Натионал Институтес оф Ҳеалтҳ (2014). Қаралди: 2014-йил 18-август.
  12. Табернер-Валлвердú, М.; Назир, М.; Санчез-Гарcес, М. Á.; Гай-Эсcода, C. (2015). "Эффиcаcй оф дифферент метҳодс усед фор дрй соcкет манагемент: А сйстематиc ревиэw". Медиcина Орал Патологíа Орал й Cиругиа Буcал 20 (5): э633–э639. дои:10.4317/medoral.20589. ПМИД 26116842. ПМC 4598935. //www.пубмедcентрал.ниҳ.гов/артиcлерендер.фcги?тоол=пмcентрез&артид=4598935. 
  13. "Эффеcтивенесс оф Михед Cлове Флоwер Эхтраcт (Сйзйгиум Ароматиcум) Анд Сwеэт Wоод (Cиннамон Бурманни) он тҳе Гроwтҳ оф Энтероcоccус Фаэcалис". Индиан Жоурнал оф Форенсиc Медиcине & Тохиcологй 16 (1). 2022. дои:10.37506/ijfmt.v16i1.17639. https://medicopublication.com/index.php/ijfmt/article/view/17639. 
  14. Мангуин, Пиэрре-Йвес „Аустронесиан Шиппинг ин тҳе Индиан Оcеан: Фром Оутриггер Боац то Традинг Шипс“,. Эарлй Эхчанге бетwеэн Африcа анд тҳе Wидер Индиан Оcеан Wорлд Cампбелл: . Палграве Маcмиллан, 2016 — 51–76 бет. ИСБН 9783319338224. 
  15. Турнер, Жаcк. Спиcе: Тҳе Ҳисторй оф а Темптатион. Винтаге Боокс, 2004 — ххвии–ххвиии бет. ИСБН 978-0-375-70705-6. 
  16. 16,0 16,1 16,2 Wорралл, Симон. „Тҳе wорлд'с олдест cлове треэ“. ББC Неwс Магазине (2012-йил 23-июн). Қаралди: 2012-йил 24-июн.
  17. Арималала, Натача; Пенот, Эриc; Мичелс, Тҳиэррй; Ракотоариманана, Вонжисон; Мичел, Исабелле; Раваоманалина, Ҳарисоа; Рогер, Эдмонд; Жаҳиэл, Мичел эт ал. (Аугуст 2019). "Cлове басед cроппинг сйстемс он тҳе эаст cоаст оф Мадагасcар: ҳоw ҳисторй леавес иц марк он тҳе ландсcапе" (эн). Агрофорестрй Сйстемс 93 (4): 1577–1592. дои:10.1007/s10457-018-0268-9. ИССН 0167-4366. http://link.springer.com/10.1007/s10457-018-0268-9. 
  18. Буccеллати, Г., М. Келлй-Буccеллати, Тҳе Терқа Арчаэологиcал Прожеcт: Фирст Прелиминарй Репорт., Лес Анналес Арчеологиқуэс Арабес Сйриэннес 27-28, 1977-78, 71-96
  19. Буccеллати, Г., М. Келлй-Буccеллати, Терқа: Тҳе Фирст Эигҳт Сеасонс, Лес Анналес Арчеологиқуэс Арабес Сйриэннес 33(2), 1983, 47-67
  20. Терқа - А Нарративе терқа.орг
  21. 21,0 21,1 Маҳди, Wаруно „Лингуистиc анд пҳилологиcал дата тоwардс а чронологй оф Аустронесиан аcтивитй ин Индиа анд Сри Ланка“,. Арчаэологй анд Лангуаге ИВ: Лангуаге Чанге анд Cултурал Трансформатион Бленч: . Роутледге, 2003 — 160–240 бет. ИСБН 9781134816248. 
  22. 22,0 22,1 Ардика, И Wаян „Бали ин тҳе Глобал Cонтаcц анд тҳе Рисе оф Cомплех Соcиэтй“,. Аустронесиан Диаспора: А Неw Перспеcтиве Прасетё: . УГМ Пресс, 2021 — 196 бет. ИСБН 9786023862023. 
  23. 23,0 23,1 „Cловес“. Силк Роутес. Тҳе Университй оф Иоwа. Қаралди: 2022-йил 24-январ.
  24. Кингwелл-Банҳам. „Wорлд'с олдест cлове? Ҳере'с wҳат оур финд ин Сри Ланка сайс абоут тҳе эарлй спиcе траде“ (эн). Тҳе Cонверсатион.
  25. 25,0 25,1 Птак, Родерич (Жануарй 1993). "Чина анд тҳе Траде ин Cловес, Cирcа 960-1435". Жоурнал оф тҳе Америcан Ориэнтал Соcиэтй 113 (1): 1–13. дои:10.2307/604192. 
  26. Крондл, Мичаэл.
  27. 27,0 27,1 Пратама, Аднан Путра; Дарwанто, Дwиджоно Ҳади; Масйҳури, Масйҳури (2020-02-01). "Индонесиан Cлове Cомпетитивенесс анд Cомпетитор Cоунтриэс ин Интернатионал Маркет". Эcономиcс Девелопмент Аналйсис Жоурнал 9 (1): 39–54. дои:10.15294/edaj.v9i1.38075. ИССН 2252-6560. https://journal.unnes.ac.id/sju/index.php/edaj/article/view/38075. 
  28. „Эугенол“. ПубЧем, УС Натионал Либрарй оф Медиcине (2019-йил 2-ноябр). Қаралди: 2019-йил 10-ноябр.
  29. Ровио, С.; Ҳартонен, К.; Ҳолм, Й.; Ҳилтунен, Р.; Риэккола, М.‐Л. (7 Фебруарй 2000). "Эхтраcтион оф cлове усинг прессуризед ҳот wатер". Флавоур анд Фрагранcе Жоурнал 14 (6): 399–404. дои:10.1002/(SICI)1099-1026(199911/12)14:6<399::AID-FFJ851>3.0.CO;2-A. 
  30. Кҳалил, А.А.; ур Раҳман, У.; Кҳан, М.Р.; Саҳар, А.; Меҳмоод, Т.; Кҳан, М. (2017). "Эссентиал оил эугенол: соурcес, эхтраcтион течниқуэс анд нутраcеутиcал перспеcтивес". РСC Адванcес 7 (52): 32669–32681. дои:10.1039/C7RA04803C. 
  31. Ли-Минг Бао, Ээрдунбаяэр; Нозаки, Акико; Такаҳаши, Эизо; Окамото, Кеиносуке; Ито, Ҳидеюки; Ҳатано, Цутому (2012). "Ҳйдролйсабле таннинс исолатед фром Сйзйгиум ароматиcум: Струcтуре оф а неw c-глуcосидиc эллагитаннин анд спеcтрал феатурес оф таннинс wитҳ а тергаллойл гроуп". Ҳетероcйcлес 85 (2): 365–381. дои:10.3987/COM-11-12392. 
  32. Гуэретз, Жулиано Сантос; Соменси, Cледер Алехандре; Мартинс, Маурícио Латерçа; Соуза, Антонио Переира де (2017-12-07). "Эвалуатион оф эугенол тохиcитй ин биоассайс wитҳ тест-органисмс". Cиêнcиа Рурал 47 (12). дои:10.1590/0103-8478cr20170194. ИССН 1678-4596. http://www.scielo.br/scielo.php?script=sci_arttext&pid=S0103-84782017001200403&lng=en&tlng=en.