Avstralija

Avstralija
Commonwealth of Australia

Şior: nest
Surudi millī: «[[Surudi milliji Avstralija|Advance Australia Fair ]]»
Rūzi istiqlolijat	(az Podşohiji Muttahida)
Zaboni rasmī	de facto Zaboni anglisī[1]
Pojtaxt	Kanberra
Şahri kalontarin	Sidnej
Idorai davlat	Monarxijai Konstitutsionī
Malika General-gubernator Sarvazir	Elizavetai II Devid Hjorlī Kevin Radd
Masohat   • Hamagī   • Foizi ob.	6-um çoj dar çahon 7 686 850 km² 1 %
Aholī   • Hamagī (2007)   • Zicī	52-um çoj dar çahon 21 002 000 2,6 nafar/km²
MMD   • Hamagī (2001)   • Ba sari aholī	16-um çoj dar çahon 611 mlrd. $ 29 893 $
Puli millī	Dollari Avstralija (AUD)
Internet-Domen	.au
Kodi telefon	+61
Soat	UTC +8 … +10
^ statusi juridikī nadorad
Imrūz qismi	{{{Imrūz}}}

Avstralija (angl. Australia) — qit'a dar Nimkurai çanubī (xurdtarin dar kurai Zamin). Az Şimol ba Çanub 3200 km (az 10° 41′ arzi çanubī, dimoƣai Jork to 39° 11′ arzi çanubī, dimoƣai Çanubi Şarqī) va az Ƣarbu ba Şimol ba masofai 4100 km (az 113° 05′ tuli şarqī, dimoƣai Stip-Pojnt to 153° 34′ tuli şarqi, dimoƣai Bajron) tūl kaşidaast. Avstralijaro az Ƣarbu va Çanub Uqjonusi Hind, az Şimol va Şarq bahrhoi Uqjonusi Orom — Timor, Arafur, Marçon, Tasman ihota kardaand. Masohati Avstralija 7631,5 hazor km² (bo çazhoi Tasmanija, Kenguru, Melvill va ƣajra 7704,5 hazor km²). Sohilhojaş candon ham kaçu kileb nest; dar Şimol xaliçi Karpentarija, dar Çanub xal. Kaloni Avstralija voqeand. Nimçaz. kalontarinaş Kejp-Jork. Qadqadi sohili şimolu şarqiji Avstralija buzurgtarin dar çahon Rifi Kaloni Masdud 2300 km tūl kaşidaast, ki on silsilai çazhoi marçonī meboşad.

Ta'rix

Hanūz Ptolemej (asri 2) taxmin karda bud, ki dar Nimkurai çanubīqit'ae hast va onro Sarzamini Çanubiji Noma'lum nomid. Avstralijaro sajjohi gollandī V. Janszon kaşf namudaast (1606). Avstralijahoi 17 — 18 sohilhoi Avstralijaro bahrnavardoni gollandiju anglis L. Torres, A. Tasman, Ç. Kuk va digar tadqiq kardaand (makonhoi kaşfkardaaşon mavsum ba nomaşon ast).

Reljef

Qismi zijodi sathi Avstralija hamvor, 95%-i on az sathi bahr to 600 m baland ast. Az çihati balandiji mijona az sathi bahr (215 m) Avstralija qit'ai pasttarini olam meboşad. Avstralija ba se qismi kaloni orografī taqsim meşavad: 1) pahnkūhi Avstralijai Ƣarbī (balandiji mijonaaş 400—500 m), ki bo kūhhoi baland ihota şudaast: az Şimol — qatorkūh-kūhhoi Masgrejv (kūhi Vudroff, 1515 m) va Makdonell (kūhi Zil, 1510 m), az Şimol — massivi Kimberli (balandiaş to 938 m), az Ƣarbu — qatorkūhi-kūhi Xamersli (kūhi Brus, 1226 m), az çanubu ƣarbī- qatorkūhi-kūhi Darling (kūhi Kuk, balandiaş to 582 m); 2) pastiji Markazī, dar in ço beştar hamvorihoi akkumuljativiji balandiaşon az sathi bahr to 100 m vuçud dorand. Mavzei kūli Ejr (az sathi bahr 16 m past) nuqtai pasttarini Avstralija hisob mejobad. Dar samti çanubu ƣarbī qatorkūhi-kūhi Flinders va Maunt-Lofti voqe' ast; 3) qatorkūhi-kūhi Baxşgohi Kalon (kūhhoi Avstralijai Şarqī, sistemai kūhiji kalontarini Avstralija) — kūhhoi nacandon balandi teƣahojaşon hamvor. Nişebihoi şarqiaşon rostfaromada, ƣarbiaşon hamvori zina-zina buda, ba teppazori nazdikūhī — daunsho tabdil mejoband. Dar Çanub, dar Alphoi Avstralija, nuqtai balandtarini Avstralija — kūhi Kostsjuşko (2230 m) voqe' ast. Reljefi hozirai Avstralija asosan dar davrai tokembrij şakl girifta, pas candon ducori tabadduloti tektonikī naşudaast. Minba'd dar natiçai vajron şudani kūhho va az çinshoi tahşin pur gaştani çojhoi furūxamidai materik muncakūhho boqī monda, hamvorihoi vase' ba vuçud omadaand. Ba çoji kūhhoi cindori vajronşudai paleozoj qatorkūhi-kūhi Baxşgohi Kalon pajdo şud. Dar hamvoriji Nallarbor, kūhhoi Kabud, Alphoi Avstralī va pahnkūhhoi Barkli reljefi karstī vomexūrad. Kūhhoi vulqonī dar qismi şarqiji qit'a voqeand.

Soxti geologī va sarvathoi zerizaminī

Qismhoi ƣarbī va markaziji Avstralijaro platformai davrai tokembrij faro giriftaast, ki çinshoi kristallī va metamorfiji on dar Ƣarb namudor buda, dar Şimol bo tahnişasthoi kūlu bahrhoi erahoi mezozoju kajnozoj pūşidaand. Kanori şarqiji Avstralija az mintaqai cindori geosinklinalī iborat ast. Platformai Avstralija dar davrai tokembrij az materikhoi digar çudo bud, dar erahoi mezozoj va kajnozoj bo çazhoi Osijoi çanubu şarqī, Gvinejai Nav va Zelandijai Nav muddate pajvast şud. Platforma ba tufajli ravandhoi tektonikiji geosinklinalhoi atrof cand navbat qad-qadi kafidahoi qişri zamin ba harakat omada, dar natiça kūhhoi Avstralijai Markazī, massivi Kimberli va ƣajra pajdo şudand. Az sababi dar davrahoi navtarini geologī baland şudani sohilhoi Bahri Tasman dar çoji kūhhoi hamvorşuda qatorkūhi-kūhi Baxşgohi Kalon ba vuçud omadaast va Avstralija namudi hozirai xudro giriftaast. Nohijahoi çanubu şarqiji Avstralija va kūhhoi Tasmanija dar avvali davrai corumin (plejstosen) jaxbandiro az sar guzarondaand. Kaşfijoti geologiji 10 — 15 soli oxir qit'aro az çihati zaxiraho va korkardi kandanihoi foidanok dar çahon ba jake az çojhoi avval barovard (maxsusan istixroçi angişt, boksit, surbu sink). Avstralija az fosforit va ma'danhoi polimetall, ohan, mis, uran, tilo, volfram boj ast. Dar Avstralijai Şarqī konhoi kaloni angişt hastand. Az regzori sohilhoi şarqī va çanubu ƣarbī ma'dani titan istixroç mekunand. Dar tahnişasthoi bahriji davrahoi gunogun konhoi neft (dar ştathoi Uelsi Navi Çanubī va Kvinslend, dar Şimoli qit'a), gaz (koni kalontarini Ranken), xrom (dar ƣarb) kaşf şudaand. Az konhoi sanghoi qimatbaho va oroişī, grafit, namakhoi kalij va opal niz boj ast. Iqlim. Avstralija xuşktarin qit'ai olam ast. Hangomi xuşksolī dar on sūxtorho ba amal meojand. Hududi Avstralija ba se mintaqai iqlimī taqsim meşavad: qismi zijodaş (bajni 20° — 30° arzi çanubī) iqlimi tropikī, dar şimoli on subekvatorī, dar çanub subtropikī. Haror. mijonai janvari (tobiston) az 28°S dar şimol to 20°S dar çanub, ijul (zimiston) az 20°S dar şimol to 12°S dar çanub. Dar nohijahoi garmtarin (Marbl-Bar va bijoboni Simpson) haror. janvar az 40°S bolo mebarojad. Zimiston haror. pasttarin dar nohijahoi doxili materik — 4°S, — 6°S; tanho dar Alphoi Avstralija to — 22°S sard meşavad. Borişi solona dar 38 % masohataş Avstralija kamtar az 250 mm ast. Dar gūşahoi şimol va şarqiji Avstralija borişi solona beştar buda, ba 1500 mm (dar Kerns 2242 mm) merasad, vale minba'd ba sūi markazi materik kam şuda meravad (250—300 mm) va boz dar qismhoi çanubu ƣarbī va çanubu şarqī to 800—1000 mm meafzojad. Şimoltar az xati Sidnej — dar Dimoƣai Şimoli Ƣarbī boron tobiston (dekabr — fevral) va dar Ç. zimiston (ijun — avgust) meborad. Ba tufajli bodhoi sernam (passatho), ki ham az Şimol, ham az Çanub mevazand, dar qismi markaziji Avstralija xuşksolī der davom namekunad. Dahsolai oxiri sadai XX dar boloi Avstralija «raxnai ozonī» muşohida meşavad, ki sababgori angezişi bemoriji melanoma (bajni aholiji safedpūst) gardidaast.

Obhoi doxilī

Dar Avstralija darjoju kūlho kamand. Haçmi mijonai solonai obi az nişebihoi Baxşgohi Kalon çoriji darjoho hamagī 350 km3 meboşad. 10 % masohataş Avstralija ba havzai Uqjonusi Orom, nazdiki 30 % ba havzai Uqjonusi Hind taalluq dorad. Dar 60 % masoh. havzai doxilī d-hoi muvaqqatī — krikho vomexūrand, ki tanho az boronhoi sel taşkil megardand. Darjohoi purob, kiştigard, vale kūtoh Fitsroj, Berdekin, Xanter meboşand, ki ba b. Marçon va Bahri Tasman merezand. Darjohoe, ki az kūhho sar şuda ba uqjonus merezand, niz kūtoh buda, nizomi obaşon nomuntazam ast; darjoi Klarens 100 km va darjoi Xoksberi 300 km çoji kiştigard dorand. Murrej (2570 km) va şoxobhoi on Darling (2740 km) va Marrambiçī (2172 km) darjohoi kalontarini Avstralija hisob meşavand. In darjoho dar avvali tobiston, vaqte ki dar kūhho barf ob meşavad, purob buda, hangomi garmoi sol xele kamob meşavand va hatto şakli kūlmakhoro megirand. Tanho Murej va Marrambiçī doimo çoriand. Qarib dar hamai darjoho baroi objoriji kiştu carogohho darƣotu obgirho soxta şudaand. Kūlhoi kaloni şūr — Ejr, Torrens, Gerdner, Amadies dar nohijahoi bijobonī voqeand. Onho sathi doimī va rezişgoh nadorand. Aksaran mexuşkand va az xud tahşini namakī (to 1,5 m) meguzorand. Ba'zei onho ba botloq tabdil mejoband. Avstralija obhoi zerizaminiji farovon dorad (15 havzai artezianī). Havzai kaloni artezianiji pastiji Markazī (1736 km²) dar çahon kalontarin ast. Dar tarkibi obhoi zerizaminī namakhoi mineralī zijodand. In obhoro asosan dar sanoatu naqlijot, obşor gardondani daştu bijobon va carogohho istifoda mebarand. Dar obhoi şirgarmi nazdi sohilhoi Avstralija mohidorī va şikori hajvonoti bahrī (sadafaki xūrdanī, trepangho, incunin parvarişi timsoh va molljuski marvorid) ba roh monda şudaast. Molljuskhoi dar obhoi narmi sohili şimoliji Avstralija, dar şaroiti maxsus parvaridaşuda marvoridhoi kalon-kalon hosil mekunand, ki dar bozori çahon arzişi garon dorand.

nabotot

Avstralija olami nabototi maxsus dorad. Taqriban 75%-i (az 12 hazor 9 hazor) namudi rustaniho endemiand, ja'ne rustanihoe, ki tanho dar Avstralija merūjand. Qismi zijodi Avstralijai Ƣarbī az bijobonhoi regzoru sanglox (bijobonhoi Kaloni Regzor, Viktorija, Gibson) iboratand va dar onho faqat gijohhoi xūşador merūjand. Şūrzaminhoju zaminhoi būrxok va būri surxcatobi nimbijobonhoro beştar xorbuttahoi zic (skrebho) faro giriftaand. Barobari afzudani boriş kanorahoi nimbijobonho ba mintaqahoi savannaju beşahoi tunuk tabdil mejoband, ki xokaşon surx, dorciniji surxcatob va dar Şarq tiraxoki tropikiand. Kanorhoi materik (ba ƣajr az Ƣarb) beşazor buda, dar Şarq va Şim. Şarq beşahoi tropikiji hameşasabz (bo omextai nabototi xosi hindumalajī), çanubtar az 26° arzi çanubī beşahoi subtropikī vomexūrand. Xoki beşaho turş va būri xokistariji beşagī ast; xoki surx va zard niz vomexūrad. Beşaho (asosan evkalipt) qarib 6%-i masohati Avstralijaro pūşidaand. Evkalipt cūbaş saxt ast va az on ravƣan, moddahoi dabboƣī megirand. Savannahoju beşahoi sirak cun carogoh istifoda meşavand. Daraxthoi sukkulentī — serobi obgina jo surohişakl merūjand, ki reşahojaşon az 10 to 30 m cuqur rafta, obro meçabband va ba fazo pahn mekunand.

Olami hajvonot

Avstralija. mintaqai zoo­geografiji xos ast. Dar on 235 namud şirxoragon, 720 namud paranda, 420 namud xazanda va 120 namud obxokiho mavçudand. Dar in ço bisjor namudhoi hajvonot hastand, ki dar digar materikho vonamexurand. Masalan, az xaltadoron — kenguru, xirsi koala, vombatho; az şirxoroni odiji tuxmzo — exidna, murƣobinūl; mohiji dubahra — seradot; az parandaho — şuturmurƣi emu, kazuar, barbatdum, tūtiji kakadu, qui sijoh va ƣajra mavçudand. Timsoh, kaltakalosu morhoi zahrnok bisjorand. Sagi dingo jake az namudhoi nodiri şirxorhoi olī ast. Hajvonhoi xonagī va savoriro (xuk, zargūş, şutur va ƣajra) ba Avstralija evropoiho va muhoçironi kişvarhoi digar ovardaand.

Nohijahoi tabiī

Az rūi şaroiti tabiī Avstralija ba se nohijai kalon taqsim meşavad: 1) Pahnkūhi Avstralijai Ƣarbī — az çinshoi qadimī iborat buda, reljefaş dar natiçai denudatsijai durudaroz ba vuçud omadaast. Landşaftaş bijobonī va nimbijoboniji tropikī. Qismi markaziaş tamoman beob ast. 2) Pastiji Markazī — az xaliçi Karpentarija dar Şimol to xaliçi Kaloni Avstralija dar Çanub tūl mekaşad. Hamvorihoi akkumuljativiji on az tahnişasthoi bahr va kūl tarkib joftaand. Az kanoraho to nohijahoi markazī iqlim batadriç kontinentī şuda, landşafti beşahoi tunuk va savannaho ba nimbijobonhoju bijobonho ivaz meşavand. 3) Q-kūhi Baxşgohi Kalon — obbaxşi asosiji darjoho va muajjankunandai iqlimi Avstralija buda, landşaftaş asosan beşazori kūhist. Masohati beşaho toraft kam meşavand. Vaqthoi oxir hangomi çangalbarqarorkunī na daraxthoi mahallī, balki namudhoi az digar kişvarho ovardaşudaro meşinonand. Nigar niz Ittifoqi Avstralija.

Adabijot

Fiziceskaja geografija castej sveta, M., 1963; Voprosы geologiji Avstralii, M., 1965; Svet Ja. M., Istorija otkrыtija i issledovanija Avstraliji i Okeanii, M., 1966; Muxin G. I., Avstralija i Okeanija, 2-e izd., M., 1967; Drozdov N. N., Poljot bumeranga, M., 2001; Novaja Rossijskaja Entsiklopedija, t. 2, M., 2005; Stranы mira, M., 2008.

Sarcaşma

• A — Asos. — D. : SIEMT, 2011. — 608 s. — (Ensiklopedijai Milliji Toçik : [taxm. 25 ç.] / sarmuharrir A. Qurbonov ; 2011—2023, ç. 1). — ISBN 978-99947-33-45-3.