Mustafa Kemal Atatürk sayfasının kaynağını görüntüle

{{Koruma-yarı-süresiz}}
{{Koruma-taşıma-süresiz}}
{{ilknot|"Atatürk", "Mustafa Kemal" ve "Mustafa Kemal Paşa" buraya yönlendirilmektedir. Diğer kullanımlar için [[Atatürk (anlam ayrımı)]], [[Mustafa Kemal (anlam ayrımı)]] ve [[Mustafa Kemal Paşa (anlam ayrımı)]] sayfalarına bakınız.}}
{{Makam sahibi bilgi kutusu
| unvan-ön = Halaskâr{{adş|[[Türk Kurtuluş Savaşı|Millî Mücadele]]'nin önde gelen 14 paşasına verilmiş sandır. ''Halaskâr'' "kurtarıcı" anlamına gelir.}} '''·''' [[Gazi]] '''·''' [[Mareşal (Türkiye)|Mareşal]] '''·''' Başöğretmen '''·''' Ebedi Şef{{adş|CHP 1. Olağanüstü Kurultayı, Atatürk'ün ölümünden sonra, 26 Aralık 1938'de toplandı. Bu kurultayda Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, "değişmez genel başkanlığa" seçildi. Kurultay ayrıca, Atatürk'ü "Ebedi Şef" ilan etti.}}
| isim = Mustafa Kemal Atatürk<br />{{font|yazı=1317-[[Piyade|P]].8<ref name="KHOKunye">{{Web kaynağı | başlık = Atatürk’ün Künye Bilgileri | url = https://kho.msu.edu.tr/hakkinda/harbiyeli_ataturk/kunye.html | website = kho.edu.tr | yayıncı = Kara Harp Okulu | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160712134120/http://www.kho.edu.tr/hakkinda/harbiyeli_ataturk/kunye.html | arşivtarihi = 12 Temmuz 2016 | erişimtarihi = 23 Kasım 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>|boyut=12px}}
| resim = Ataturk1930s.jpg <!-- Bu resim lisans konusunda sıkıntısı olmayıp, yüz hatlarının belli olduğu, yüksek çözünürlüklü bir resimdir. Resmi değiştirmek istiyorsanız tartışma sayfasına yazın, fikir birliğine varılmadan değiştirmeyin! -->
| resim_başlığı = 1930'larda Atatürk
| makam = [[Türkiye cumhurbaşkanları listesi|1.]] [[Türkiye cumhurbaşkanı]]
| dönembaşı = 29 Ekim 1923
| dönemsonu = 10 Kasım 1938
| başbakan = [[İsmet İnönü]] {{küçük|(1923-24, 25-37)}} <br> [[Fethi Okyar]] {{küçük|(1924-25)}} <br> [[Celâl Bayar]] {{küçük|(1937-38)}}
| sonragelen = [[İsmet İnönü]]
| sıra1 = [[Türkiye başbakanları listesi|1.]]
| makam1 = Türkiye başbakanı{{!}}İcra Vekilleri Heyeti reisi
| dönembaşı1 = 3 Mayıs 1920
| dönemsonu1 = 24 Ocak 1921
| öncegelen1 = Makam oluşturuldu
| sonragelen1 = [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa (Çakmak)]]
| makam2 = [[Türk Silahlı Kuvvetleri|Türk Ordusu]] [[başkumandan]]ı
| dönembaşı2 = 5 Ağustos 1921
| dönemsonu2 = 29 Ekim 1923
| 1boşisim2 = Atayan
| 1isimveri2 = [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]
| sonragelen2 = 
| makam3 = [[Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanları listesi|1. Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanı]]
| dönembaşı3 = 24 Nisan 1920
| dönemsonu3 = 29 Ekim 1923
| sonragelen3 = [[Fethi Okyar]]
| makam4 = [[Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanları listesi|1. Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanı]]
| dönembaşı4 = 9 Eylül 1923
| dönemsonu4 = 10 Kasım 1938
| sonragelen4 = [[İsmet İnönü]]
| makam5 = [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]] <br> [[TBMM 1. dönem milletvekilleri listesi|1]], [[TBMM 2. dönem milletvekilleri listesi|2]], [[TBMM 3. dönem milletvekilleri listesi|3]], [[TBMM 4. dönem milletvekilleri listesi|4]] ve [[TBMM 5. dönem milletvekilleri listesi|5. dönem milletvekili]]
| dönembaşı5 = 23 Nisan 1920
| dönemsonu5 = 10 Kasım 1938
| seçim_bölgesi5 = {{daraltılabilir liste
|title                       = 1920-35 - [[Ankara (il)|Ankara]]
|frame_style                 = border:none; padding: 0;
|list_style                  = text-align:left;display:none;
|1                           = [[TBMM 1. dönem milletvekilleri listesi#Meclisin kuruluşu|1920]] - [[TBMM 1. Dönem Ankara milletvekilleri|Ankara]]
|2                           = [[1923 Türkiye genel seçimleri|1923]] - [[Ankara'da 1923 Türkiye genel seçimleri|Ankara]]
|3                           = [[1927 Türkiye genel seçimleri|1927]] - [[Ankara'da 1923 Türkiye genel seçimleri|Ankara]]
|4                           = [[1931 Türkiye genel seçimleri|1931]] - [[Ankara'da 1923 Türkiye genel seçimleri|Ankara]]
|5                           = [[1935 Türkiye genel seçimleri|1935]] - [[Ankara'da 1923 Türkiye genel seçimleri|Ankara]]
}}
| makam6 = [[Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti|Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti umumî reisi]]
| dönembaşı6 = 7 Eylül 1919
| dönemsonu6 = 9 Eylül 1923
| makam7 = [[Heyet-i Temsiliye|Heyet-i Temsiliye reisi]]
| dönembaşı7 = 24 Ağustos 1919
| dönemsonu7 = 9 Eylül 1923
| makam8 = Fahri yaverân-ı hazret-i şehriyâri
| hükümdar8 = [[VI. Mehmed]]
| dönembaşı8 = 20 Eylül 1918
| dönemsonu8 = 9 Temmuz 1919
| makam9 = [[9. Ordu (Osmanlı)|9. Ordu kıtaatı müfettişi]]<br>{{küçük|(sonradan 3. Ordu müfettişi)}}
| dönembaşı9 = 16 Mayıs 1919
| dönemsonu9 = 9 Temmuz 1919
| makam10 = [[Yıldırım Orduları|Yıldırım Ordular Grubu kumandanı]]
| dönembaşı10 = 31 Ekim 1918
| dönemsonu10 = 7 Kasım 1918
| öncegelen10 = [[Otto Liman von Sanders]]
| makam11 = [[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu kumandanı]]
| dönembaşı11 = 7 Ağustos 1918
| dönemsonu11 = 7 Kasım 1918
| öncegelen12 = [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]]
| makam13 = [[2. Ordu (Osmanlı)|2. Ordu kumandanı]]
| dönembaşı13 = 7 Ağustos 1918
| dönemsonu13 = 7 Kasım 1918
| öncegelen13 = [[Ahmet İzzet Furgaç|Ahmed İzzet Paşa]]
| sonraegelen13 = [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]]
<!-- Kişisel Bilgiler -->| doğum_tarihi = 1881<!-- Burada doğum yılına yer verildi. Doğum gününe ilişkin bilgi, maddenin başındaki üçüncü notta var. "Ölüm_tarihi" parametresinde yaşının hesaplanması için "1881|5|19" korundu. -->
| doğum_yeri = [[Selanik]], [[Selanik Vilayeti]], [[Osmanlı İmparatorluğu]]
| ölüm_tarihi = {{ölüm tarihi ve yaşı|1938|11|10|1881|5|19}}
| ölüm_yeri = [[Dolmabahçe Sarayı]], [[İstanbul]], [[Türkiye]]
| ölüm_nedeni = [[Siroz]]
| yattığı_yer = [[Ankara Etnografya Müzesi|Etnografya Müzesi]], Ankara {{küçük|(21 Kasım 1938 - 10 Kasım 1953)}} <br> [[Anıtkabir]], [[Ankara]]<br>{{küçük|(10 Kasım 1953'ten beri)}}
| yattığı_yerin_koordinatları = {{Koordinat|39|55|30|N|32|50|13|E|display=inline}}
| doğum_adı = Ali Rıza oğlu Mustafa
| milliyeti = [[Türkler|Türk]]
| hükûmeti = [[I. İcra Vekilleri Heyeti]]
| partisi = [[Dosya:Flag of the Republican People's Party (Turkey).svg|border|link=Cumhuriyet Halk Partisi|22px]] [[Cumhuriyet Halk Partisi]]
| diğerparti = [[Vatan ve Hürriyet Cemiyeti]]<br />[[İttihat ve Terakki|İttihat ve Terakki Cemiyeti]]<br />[[Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti]]
| eşi = {{Evlilik|[[Latife Hanım]]|1923|1925|sebep=b}}
| öğrenim = [[Kara Harp Okulu|Mekteb-i Harbiye-i Şahâne]] <br> [[Mekteb-i Erkân-ı Harbiye|Mekteb-i Erkân-ı Harbiye-i Şahâne]]
| ebeveynler = [[Zübeyde Hanım]] <small>•</small> [[Ali Rıza Efendi]]
| imza = Signature of Mustafa Kemal Atatürk.svg
| dipnotlar = <!-- Askeri Mesleği -->
| takma_adı = Mustafa Şerif Bey{{kdş|Ortaylı|2018|s=86}} {{küçük|(Trablusgarp Savaşı'nda)}}
| bağlılığı = {{bayraksimge|Osmanlı İmparatorluğu}} [[Osmanlı İmparatorluğu]]<br>[[Dosya:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|border|link=Ankara Hükûmeti|22px]] [[Ankara Hükûmeti]]<br>{{bayraksimge|Türkiye}} [[Türkiye|Türkiye Cumhuriyeti]]
| alanı = [[Piyade]]<ref name="KHOKunye"/>
| hizmetyılları = {{bayraksimge|Osmanlı İmparatorluğu}}: 1902-1919<br>[[Dosya:Flag of the Ottoman Empire (1844–1922).svg|border|link=Ankara Hükûmeti|22px]]: 1920-1923<br>{{bayraksimge|Türkiye}}: 1923-1927
| rütbesi = [[Dosya:Ottoman-Army-OF-7.svg|45x45pik]] [[Mirliva]] (Osmanlı Ordusu)<br />[[Dosya:Turkey-Army-OF-10 (1933-1947).svg|55x55pik]] [[Mareşal (Türkiye)|Mareşal]]{{adş|1935'e kadar "[[müşîr]]".}} (Türk Ordusu)
| birimi = 
| kumandaettiği = {{yatay liste|[[19. Tümen (Osmanlı)|19. Tümen]]|[[16. Kolordu (Osmanlı)|16. Kolordu]]|[[2. Ordu (Osmanlı)|2. Ordu]]|[[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu]]|[[Yıldırım Orduları Grubu]]|[[Türk Silahlı Kuvvetleri|TBMM Orduları]]}}
| savaşları = {{Ağaç listesi}}
* [[Makedonya Mücadelesi]]
* [[Jön Türk Devrimi]]
* [[31 Mart Vakası|31 Mart Ayaklanması]]
* [[Trablusgarp Savaşı]]
** [[Derne Muharebeleri]]
** [[Tobruk Muharebeleri]]
* [[I. Balkan Savaşı]]
** [[Bolayır Muharebesi]]
* [[II. Balkan Savaşı]]
** [[Edirne'nin Kurtuluşu]]
* [[I. Dünya Savaşı]]
** [[Çanakkale Savaşı|Çanakkale Cephesi]]
*** [[Sarı Bayır Harekâtı]]
*** [[Arıburnu Cephesi]]
*** [[Anafartalar Cephesi]]
**** [[Birinci Anafartalar Muharebesi]]
**** [[Tekketepe Muharebesi]]
**** [[İkinci Anafartalar Muharebesi]]
*** [[Kılıçbayır Muharebesi]]
*** [[Conk Bayırı Muharebesi]]
** [[Kafkasya Cephesi (I. Dünya Savaşı)|Kafkasya Cephesi]]
*** [[Muş Muharebesi]]
*** [[Bitlis Muharebesi]]
*** [[Çapakçur Muharebeleri]]
** [[Sina ve Filistin Cephesi]]
*** [[Megiddo Muharebesi (1918)|Megiddo Muharebesi]]
*** [[Katma Muharebesi]]
* [[Türk Kurtuluş Savaşı]]
** [[Türk Kurtuluş Savaşı Batı Cephesi|Batı Cephesi]]
*** [[Sakarya Meydan Muharebesi|Sakarya Savaşı]]
*** [[Büyük Taarruz]]
**** [[Başkomutanlık Meydan Muharebesi]]
*{{Ağaç listesi/son dal}}
{{Ağaç listesi/bitiş}}
| ödüller = [[Mustafa Kemal Atatürk'ün ödülleri listesi|24 madalya<br />9 madalyon ve rozet<br />''(liste)'']]
| öncegelen = Makam oluşturuldu
| öncegelen3 = Makam oluşturuldu
| öncegelen4 = Makam oluşturuldu
| meslek = [[Asker]]{{·}}[[Siyasetçi]]
}}
{{Atatürk kenar kutusu}}
'''Mustafa Kemal Atatürk'''{{adş|Doğum: '''Ali Rıza oğlu Mustafa'''; 1890'lardan 1911'e kadar: '''Mustafa Kemal'''; 1911'den 1916'ya kadar: '''Mustafa Kemal''' '''''Bey'''''; 1916'dan 1921'e kadar: '''Mustafa Kemal''' '''''Paşa'''''; 1921'den 1934'e kadar: '''''Gazi''''' '''Mustafa Kemal'''; 1934-1935'te: '''Kemal Atatürk'''; 1935'ten 1937'ye kadar: '''Kamâl Atatürk'''; 1937'den ölümüne kadar: '''Kemal Atatürk'''. Ömrünün çok büyük bir kısmında taşıdığı Mustafa Kemal adıyla tanınır ve anılır. ''Time'' dergisi 19 Mayıs 1941 tarihli sayısında şunu yazdı: "Yedi Adlı Adam. Bu sarışın, mavi gözlü, şen külhanbeyinin Kamâl Atatürk olarak ölmeden önce yedi adı vardı."<ref>[https://web.archive.org/web/20071223172709/https://time.com/time/magazine/article/0,9171,765567-3,00.html "TURKEY: Door to Dreamland"]. ''Time''. 19 Mayıs 1941.</ref> Ancak Atatürk, 1937 yılında adının eski yazılışına (Kemal) geri döndü.<ref name="MÖA">{{Web kaynağı|url=https://www.milliyet.com.tr/gundem/yeni-iddia-ataturk-olmeden-once-ismini-degistirmis-1322461|başlık=Yeni iddia: Atatürk ölmeden önce ismini değiştirmiş!|erişimtarihi=16 Kasım 2023|tarih=5 Aralık 2010|dil=Türkçe|çalışma=Milliyet|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221124083405/http://www.milliyet.com.tr/gundem/yeni-iddia-ataturk-olmeden-once-ismini-degistirmis-1322461|arşivtarihi=24 Kasım 2022|ölüurl=hayır}}</ref><ref name=enis />}} (1881,{{adş|Atatürk'ün doğum günü bilinmemektedir. Kendi isteğiyle 19 Mayıs (Samsun'da Millî Mücadele'nin başlatıldığı gün olması nedeniyle) onun simgesel doğum günüdür. Ayrıca, Atatürk'ün 1880 yılında doğduğu da öne sürülmüştür.}} [[Selanik]], [[Osmanlı İmparatorluğu]] - 10 Kasım 1938, [[İstanbul]], [[Türkiye]]), [[Türkler|Türk]] [[Mareşal (Türkiye)|mareşal]], devlet adamı, yazar, [[Türk Kurtuluş Savaşı]]'nın başkomutanı, [[Türkiye|Türkiye Cumhuriyeti]]'nin kurucusu ve ilk cumhurbaşkanıdır. Türkiye'yi [[Türkiye'de laiklik|laik]], [[Sanayileşme|sanayileşen]] bir [[Ulus devlet|ulus]]a dönüştüren kapsamlı [[İlerlemecilik|ilerici]] [[Atatürk Devrimleri|reformlar]] üstlenmiştir. İdeolojik olarak [[Sekülerizm|sekülarist]] ve [[Türk milliyetçiliği|milliyetçi]] politikaları ve sosyo-politik teorileri [[Kemalizm]] olarak tanınmıştır.

[[I. Dünya Savaşı]] sırasında [[Osmanlı ordusu (modern dönem)|Osmanlı ordusu]]nda görev yapan Atatürk, [[Çanakkale Savaşı|Çanakkale Cephesi]]'nde [[Albay|miralaylığa]], [[Sina ve Filistin Cephesi]]'nde ise [[Yıldırım Ordular Grubu]] komutanlığına atandı. Savaşın sonunda, Osmanlı İmparatorluğu'nun yenilgisini izleyen Kurtuluş Savaşı ile simgelenen [[Anadolu Hareketi]]'ne öncülük ve önderlik etti. Türk Kurtuluş Savaşı sürecinde [[Ankara Hükûmeti]]'ni kurdu, Türk Orduları Başkomutanı olarak [[Sakarya Meydan Muharebesi]]'ndeki başarısından dolayı 19 Eylül 1921 tarihinde "[[gazi (askeriye)|gazi]]" sanını aldı ve [[Mareşal (Türkiye)|mareşallik]] rütbesine yükseldi. Askerî ve siyasal eylemleriyle [[İtilaf Devletleri]] ve destekçilerine karşı yengi kazandı. Savaşın ardından [[Cumhuriyet Halk Partisi]]ni "Halk Fırkası" adıyla kurdu ve ilk genel başkanı oldu. 29 Ekim 1923'te [[Türkiye'de cumhuriyetin ilanı|Cumhuriyetin İlanı]] ardından cumhurbaşkanı seçildi. 1938'deki ölümüne dek dört dönem bu görevi yürütmüş olup günümüze değin Türkiye'de en uzun süre cumhurbaşkanlığı yapmış kişidir.

Atatürk; çağdaş, [[ilerlemecilik|ilerici]] ve [[Seküler devlet|laik]] bir [[ulus devlet]] kurmak için siyasal, ekonomik ve kültürel alanlarda [[Sekülerizm|sekülarist]] ve [[Türk milliyetçiliği|milliyetçi]] nitelikte [[Atatürk Devrimleri|yenilikler]] gerçekleştirdi. Yabancılara tanınan ekonomik ayrıcalıklar kaldırıldı ve onlara ait üretim araçları ve demir yolları [[millîleştirme|millîleştirildi]]. [[Tevhîd-i Tedrîsât Kanunu]] ile eğitim, Türk hükûmetinin denetimine girdi. [[Sekülerite|Seküler]] ve [[bilim]]sel eğitim esas alındı. Binlerce yeni okul yapıldı. İlköğretim ücretsiz ve zorunlu duruma getirildi. Yabancı okullar devlet denetimine alındı. Köylülerin sırtına yüklenen [[aşar|ağır vergiler]] azaltıldı. Erkeklerin [[Şapka Devrimi|serpuşlarında]] ve [[Kıyafet İnkılâbı|giysilerinde]] bazı değişiklikler yapıldı. [[Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik]]lere gidildi. [[Mecellenin Kaldırılması|Mecelle kaldırılarak]] yerine seküler [[Türk Kanunu Medenisi]] yürürlüğe konuldu. Kadınların [[Türk siyasetinde kadınların yeri|sivil ve siyasal haklar]]ı pek çok [[Batı dünyası|Batı ülkesi]]nden önce tanındı. [[Çok eşlilik]] yasaklandı. Kadınların tanıklığı ve miras hakkı, erkeklerinkiyle eşit duruma getirildi. Benzer olarak, dünyanın çoğu ülkesinden önce olarak Türkiye'de kadınlara ilkin yerel seçimlerde (1930), sonra genel seçimlerde (1934) [[Türkiye'de kadınlara seçme ve seçilme hakkının tanınması|seçme ve seçilme hakkı]] tanındı. Ceza ve borçlar hukukunda seküler yasalar yürürlüğe konuldu. [[Sanayi Teşvik Kanunu]] kabul edildi. [[Türkiye'de toprak reformu|Toprak reformu]] için çabalandı. [[Arap harfleri]] temelli [[Osmanlı alfabesi]]nin yerine [[Latin harfleri]] temelli yeni [[Türk alfabesi]] kabul edildi. Halkı okuryazar kılmak için [[millet mektebi|eğitim seferberliği]] başlatıldı. [[Üniversite Reformu]] gerçekleştirildi. [[Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı (Türkiye)|Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı]] yürürlüğe konuldu. Sınıf ve durum ayrımı gözeten [[Lâkap ve Unvanların Kaldırılması Hakkındaki Kanun|lakap ve unvanlar kaldırıldı]] ve [[Soyadı Kanunu|soyadları yürürlüğe konuldu]]. Bağdaşık ve birleşmiş bir ulus yaratılması için [[Türkleştirme]] siyaseti yürütüldü.

[[Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları]], [[Türk Hava Yolları]], [[Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü]], [[Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı|Hıfzıssıhha Enstitüsü]], [[Türkkuşu]], [[Sümerbank]], [[Etibank]], [[Türk Tarih Kurumu]], [[Türk Dil Kurumu]], [[Diyanet İşleri Başkanlığı]] ve daha birçok kamu kurumu Atatürk tarafından veya Atatürk'ün desteğiyle kuruldu. Yerli [[tarım]], [[tekstil]],<ref>Webster, ''The Turkey of Atatürk: Social Process in the Turkish Reformation'', 260</ref><ref>Doğan, ''Formation of factory settlements within Turkish industrialization and modernization in 1930s: Nazilli printing factory''</ref><ref>{{Web kaynağı |url = http://www.kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313679A66406202CCB09837F9A3538A2623 |başlık = Aydın – Historical Ruins |arşivurl = https://web.archive.org/web/20070907003309/http://www.kultur.gov.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313679A66406202CCB09837F9A3538A2623 |arşivtarihi = 7 Eylül 2007 |yazar = Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı |yayıncı = T.C. Hükûmeti |alıntı = Nazilli cotton print factory was established over an area of 65.000 m2 on the Nazilli Bozdoğan highway. It is the "first Turkish cotton print factory" the foundation of which was laid on August 25th, 1935 and which was opened by Atatürk with great ceremony. (Nazilli Basma Fabrikası Nazilli-Bozdoğan kara yolu üzerinde 65.000 m²lik alana kuruldu. 25 Ağustos 1935 tarihinde temeli atılan ve Atatürk'ün büyük bir törenle açtığı "ilk Türk basma fabrikası"dır.) |erişimtarihi = 28 Ağustos 2020 |ölüurl =hayır}}</ref> [[makine]], [[uçak]]<ref>{{Web kaynağı |erişimtarihi = 28 Ağustos 2020 |url = http://www.thk.org.tr/yeni/tarihce/tarihceeng.htm |başlık = History of Turkish Aeronautical Association |ölüurl =evet|arşivurl = https://web.archive.org/web/20071219112235/http://www.thk.org.tr/yeni/tarihce/tarihceeng.htm |arşivtarihi = 19 Aralık 2007 }}</ref><ref>{{Web kaynağı | erişimtarihi = 28 Ağustos 2020 | url = http://www.thy.com/en-INT/skylife/archive/en/2000_1/konu10.htm#1 | başlık = Skylife | arşivurl = https://web.archive.org/web/20060824210219/http://www.thy.com/en-INT/skylife/archive/en/2000_1/konu10.htm#1 | arşivtarihi = 24 Ağustos 2006 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı |url = http://www.nuridemirag.com/fotograf.asp |başlık = Nuri Demirağ Aircraft Factory |yayıncı = Nuridemirag.com |erişimtarihi = 28 Ağustos 2020 |ölüurl =evet|arşivurl = https://web.archive.org/web/20120721214917/http://www.nuridemirag.com/fotograf.asp |arşivtarihi = 21 Temmuz 2012 }}</ref> ve [[otomobil]]<ref>Stone, Norman „Talking Turkey“. National Interest, Güz 2000, sayı 61.</ref> [[Sanayi|endüstrilerinin]] gelişimini destekledi. Tüm bunlara karşın Atatürk'ün hedefleri ile ülkenin [[sosyo-politik|sosyopolitik]] yapısı arasındaki uçurum kapanmadı.{{kdş|Eastham|1964|s=132-136}}

== Adı ve soyadı ==
Mustafa adını, babası [[Ali Rıza Efendi]] kendi dedesinin adı olması nedeniyle verdi. Çünkü Ali Rıza Efendi'nin babasının adı olan Ahmed adı ağabeylerinden birine verilmişti.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2017/02/19/ataturkun-aile-kayitlari-ilk-kez-yayinlandi|başlık=Atatürk'ün aile kayıtları ilk kez yayınlandı|erişimtarihi=19 Şubat 2017|arşivtarihi=19 Şubat 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20170219174509/http://www.sabah.com.tr/yazarlar/erhan-afyoncu/2017/02/19/ataturkun-aile-kayitlari-ilk-kez-yayinlandi|tarih=19 Şubat 2017|ölüurl=hayır|dil=Türkçe|yayıncı=''[[Sabah (gazete)|Sabah]]''|ad=Erhan|soyadı=Afyoncu}}</ref> Mustafa'ya neden Kemal isminin verildiğine yönelik ise çeşitli iddialar vardır. [[Afet İnan]], bu ismi ona matematik öğretmeni Üsküplü Mustafa Efendi'nin Kemal adının anlamında olduğu gibi onun "mükemmel ve olgun" olduğunu göstermek için verdiğini söylemiştir.<ref>[[Afet İnan]], ''Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler'', Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, [http://books.google.com.tr/books?id=EWwaAAAAIAAJ&q=%22Matematik+%C3%B6%C4%9Fretmeni+Mustafa+Efendi%22&dq=%22Matematik+%C3%B6%C4%9Fretmeni+Mustafa+Efendi%22&hl=tr&ei=LC3ATIvwB4a8cM6EnewL&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDsQ6AEwAw s. 8] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20111121165842/http://books.google.com.tr/books?id=EWwaAAAAIAAJ&q=%22Matematik+%C3%B6%C4%9Fretmeni+Mustafa+Efendi%22&dq=%22Matematik+%C3%B6%C4%9Fretmeni+Mustafa+Efendi%22&hl=tr&ei=LC3ATIvwB4a8cM6EnewL&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDsQ6AEwAw|tarih=21 Kasım 2011}}</ref> [[Ali Fuat Cebesoy]] ise bu adı matematik öğretmeninin onu kendinden ayırt etmek için koyduğunu belirtir.<ref>Ali Fuat Cebesoy, ''Sınıf arkadaşım Atatürk: Okul ve genç subaylık hâtıraları'', İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1967, [http://books.google.com.tr/books?id=-D4NAQAAIAAJ&q=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&dq=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&hl=tr&ei=kzHATNPbAYaHcdXrkJMM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA s. 6] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20111121163554/http://books.google.com.tr/books?id=-D4NAQAAIAAJ&q=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&dq=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&hl=tr&ei=kzHATNPbAYaHcdXrkJMM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA|tarih=21 Kasım 2011}}: "Benim adım Mustafa. Senin adın da Mustafa. Arada bir fark olmalı, ne dersin, senin adının sonuna bir de Kemal koyalım."</ref> Atatürk'ün bir biyografisini yazmış olan yazar Andrew Mango ise Mustafa'nın bu adı [[Namık Kemal]]'in adında "Kemal" bulunduğu için kendinin koyduğunu iddia etmektedir.<ref>Mango, Andrew (2004). ''Atatürk''. Londra: John Murray. ISBN 978-0-7195-6592-2, s. 37.</ref>

Atatürk, Mustafa Kemal adını askeriyede faaliyet gösterdiği yıllar içindeki hizmeti ve başarılarından dolayı hak ettiği ''Bey'' (1911), ''Paşa'' (1916) ve ''Gazi'' (1921) unvanlarıyla birlikte kullandı ve 1934'e dek sıkça "Gazi" unvanıyla anıldı. Mustafa Kemal'e 21 Haziran 1934 tarih ve 2525 sayılı [[Soyadı Kanunu]]'nun kabulünden sonra TBMM tarafından çıkarılan 24 Kasım 1934 tarih ve 2587 sayılı [[s:Kemal öz atlı Cümhur Reisimize verilen soy adı hakkında kanun|Kemal öz adlı Cümhur Reisimize verilen soyadı hakkında kanun]] ile Atatürk soyadı verildi.<ref name="soyadıhakkında" /><ref name="RGazete" /> Yine aynı kanuna göre "Atatürk" soyadı veya öz adı başka kimse tarafından alınamaz, kullanılamaz.<ref>{{Web kaynağı|url=http://tr.wikisource.org/wiki/Atat%C3%BCrk_soyisminin_al%C4%B1namayaca%C4%9F%C4%B1na_dair_kanun|başlık=Vikikaynak, ''Atatürk soyisminin alınamayacağına dair kanun''|erişimtarihi=22 Mayıs 2010|arşivtarihi=27 Mayıs 2010|arşivurl=https://web.archive.org/web/20100527020328/http://tr.wikisource.org/wiki/Atat%C3%BCrk_soyisminin_al%C4%B1namayaca%C4%9F%C4%B1na_dair_kanun|ölüurl=hayır}}</ref>

Gazi Mustafa Kemal'e "Atatürk" soyadı [[Saffet Arıkan]]'ın armağanıdır. Soyadı Kanunu çıkmasına rağmen Mustafa Kemal'e henüz bir soyadı verilmemişti. ''Atatürk'' ifadesi ilk kez II. Türk Dili Kurultayı'nda [[Türk Dil Kurumu|Türk Dili Tetkik Cemiyeti]]'ne başkan seçilen Saffet Arıkan'ın<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://archive.org/details/turk-dil-kurultaylari/I%CC%87kinci%20Tu%CC%88rk%20Dil%20Kurultay%C4%B1%20-%201934/page/n55/mode/2up?view=theater|başlık=İkinci Türk Dili Kurultayı|kısım=Yeni Umumi Merkez Heyeti|tarih=Eylül 1934|sayı=8|sayfa=106|yayıncı=Türk Dili Tetkik Cemiyeti Bülteni|soyadı=}}</ref> [[Türk Dil Bayramı|Dil Bayramı]] için hazırladığı nutkun taslağında yer almıştır. Nutkun taslağına [[Dolmabahçe Sarayı]]'nda göz atan Mustafa Kemal, nutkun giriş cümlesinde yer alan ''Ata Türk'' ifadesini "çok güzel bir buluş" diyerek beğenmiş ama nutkun sonunda yer alan ''Türk Atası'' ifadesini çok iddialı bularak kaldırtmıştır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://dzp35pmd4yqn4.cloudfront.net/sayfalar/ulus/1949-11-26-1.jpg|başlık="Atatürk" Soyadı ve Arıkan|yazarlar=Baha Arıkan|tarih=26 Kasım 1949|sayfa=2|yayıncı=Ulus Gazetesi|seri-numarası=10202|erişimtarihi=5 Temmuz 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230626203931/https://dzp35pmd4yqn4.cloudfront.net/sayfalar/ulus/1949-11-26-1.jpg|arşivtarihi=26 Haziran 2023|ölüurl=hayır}}</ref> [[Türk Dil Bayramı|Dil Bayramı]] günü [[TRT İstanbul Radyosu|İstanbul Radyosu]]'nda Saffet Arıkan tarafından okunan nutuk, bir gün sonra ''[[Hâkimiyet-i Milliye]]'' gazetesinde yazılı olarak yayımlanmıştır.<ref>{{Web kaynağı|url=https://dzp35pmd4yqn4.cloudfront.net/sayfalar/hakimiyeti_milliye/1934-09-27-0.jpg|başlık=Saffet Beyin Konferansı|tarih=27 Eylül 1934|sayfa=1|yayıncı=Hâkimiyet-i Milliye Gazetesi|alıntı=Büyük önderimiz ata türk|seri-numarası=4735|erişimtarihi=5 Temmuz 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230626203930/https://dzp35pmd4yqn4.cloudfront.net/sayfalar/hakimiyeti_milliye/1934-09-27-0.jpg|arşivtarihi=26 Haziran 2023|ölüurl=hayır}}</ref> Saffet Arıkan, soyadı bulmak amacıyla ''Atatürk'' ifadesini kullanmamıştı ama bu ifadeyi çok beğenen Mustafa Kemal, Ankara'ya döndükten sonra fikrini sormak için [[Mehmet Naim Onat|Naim Hazım Onat]]'a  "Atatürk mü, Türkata mı?" diye sormuş, Naim Hazım Onat da "Birincisi" karşılığını vermiştir. Daha sonradan Naim Hazım Onat'ın da bulunduğu bir sofrada Mustafa Kemal, ''Atatürk'' soyadı için Saffet Arıkan'ı göstererek "Beyefendinin armağanlarıdır" demiştir. ''Atatürk'' soyadını Arıkan'ın bulduğunu ilk kez orada öğrenen Onat, Arıkan'ın yanına giderek "Bunu siz mi buldunuz?" diye sormuş, Arıkan da gülümseyerek "İltifat buyuruyorlar" demiştir.<ref>{{Web kaynağı|url=https://dzp35pmd4yqn4.cloudfront.net/sayfalar/ulus/1949-12-03-1.jpg|başlık="Atatürk" Soyadı Üzerine Bir Kaç Hatıra|yazarlar=Naim Hâzım Onat|tarih=3 Aralık 1949|sayfa=2|yayıncı=Ulus Gazetesi|alıntı="Atatürk mü, Türkata mı? Hangisini daha iyi bulursunuz? Ben birincisinin daha güzel olduğunu sebepleriyle arza çalışmıştım... Bir akşam gene ATATÜRK'ün sofrasında yan yana oturuyorduk. ATATÜRK'ün soyadı üzerine konuşuluyordu. Bunun çok güzel bir buluş olduğundan bahsedilirken Büyük Önder, Arıkan'ı göstererek: "Beyefendinin armağanlarıdır" demişlerdi. O sırada kendinden öğrenmek istemiştim: Arıkan, bunu siz mi buldunuz? Gülümseyerek cevap verdi: "İltifat buyuruyorlar."|seri-numarası=10209|erişimtarihi=5 Temmuz 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230626220429/https://dzp35pmd4yqn4.cloudfront.net/sayfalar/ulus/1949-12-03-1.jpg|arşivtarihi=26 Haziran 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

1932'de başlayan [[Dil Devrimi]], Atatürk'ün adının yazımını da etkiledi. Atatürk [[Arapça]] Kemal adını 1935'te, Soyadı Kanunu'ndan sonra çıkarılan [[Mustafa Kemal Atatürk#Nüfus cüzdanı|nüfus cüzdanlarından]] ikincisinde, milliyetçi tavrı doğrultusunda [[Eski Türkçe]]de "büyük kale" anlamına geldiği ileri sürülen [[wikt:Kamâl|Kamâl]] adıyla değiştirdi.<ref>Murat Belge, Tanıl Bora, Murat Gültekingil. ''Milliyetçilik'' (2002), İletişim Yayınları, [http://books.google.com.tr/books?ei=K4GtTd6-JsvEsgav_5nXDA&ct=result&id=YBI_AQAAIAAJ&dq=Atat%C3%BCrk+Kam%C3%A2l+isim+de%C4%9Fi%C5%9Ftirme&q=Kam%C3%A2l#search_anchor s. 254] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120604114809/http://books.google.com.tr/books?ei=K4GtTd6-JsvEsgav_5nXDA&ct=result&id=YBI_AQAAIAAJ&dq=Atat%C3%BCrk+Kam%C3%A2l+isim+de%C4%9Fi%C5%9Ftirme&q=Kam%C3%A2l#search_anchor|tarih=4 Haziran 2012}}</ref><ref>''Türklük araştırmaları dergisi, 17-18. sayılar'' (2005), Marmara Üniversitesi. Fen-Edebiyat Fakültesi, s. 152</ref> 1937'de adının eski yazımına (Kemal) geri dönünceye kadar bir süre bu adı kullandı.<ref name="MÖA"/><ref name="enis">{{kitap kaynağı|başlık=Atatürk on Screen: Documentary Film and the Making of a Leader|sayfa=180|yıl=2020|yazar=Enis Dinç}}</ref> 1934 ve 1935'te çıkarılan iki nüfus cüzdanına da Mustafa adı yazılmadı.

Atatürk'ün Kemal yerine kullandığı adla ilgili olarak Atatürk hayatta iken [[Anadolu Ajansı]] tarafından şöyle bir açıklama yapıldı: <blockquote>"İstihbaratımıza nazaran, Atatürk'ün taşıdığı Kamâl adı Arapça bir kelime olmadığı gibi, Arapça Kemal kelimesinin delâlet ettiği manada da değildir. Atatürk'ün muhafaza edilen öz adı, Türkçe 'ordu ve kale' manasında olan Kamâl'dır. Son 'â' üstündeki tahfif işareti 'l'i yumuşattığı için, telâffuz hemen hemen Arapça 'Kemal' telâffuzuna yaklaşır."<ref>Niyazi Ahmet Banoğlu, Atatürk'ün İstanbul'daki Hayatı, 2. cilt, Millî Eğitim Matbaası, 1974, s. 131</ref></blockquote> [[Öz Türkçe]] sözcüklerin yayımlandığı ''Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi'', kamal sözcüğünün istihkâm, kale, leşker [ordu, asker], siper anlamlarına geldiğini belirtir.<ref>''Osmanlıcadan Türkçeye Söz Karşılıkları Tarama Dergisi'' (1934), 2. cilt, [https://books.google.com/books?id=8yU-AQAAIAAJ&q=tarama+dergisi+kamal&dq=tarama+dergisi+kamal&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwjEnveRkd35AhWBr6QKHcybDBYQ6wF6BAgLEAE s. 1064] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20240416190117/https://books.google.com/books?id=8yU-AQAAIAAJ&q=tarama+dergisi+kamal&dq=tarama+dergisi+kamal&hl=nl&sa=X&ved=2ahUKEwjEnveRkd35AhWBr6QKHcybDBYQ6wF6BAgLEAE |tarih=16 Nisan 2024 }}</ref> [[Özbekçe]]nin açıklamalı bir sözlüğü olan ''Oʻzbek tilining izohli lugʻati'' adlı sözlükte qamal sözcüğünün tanımında ''kale'' ve ''ordu'' sözcükleri birlikte geçmektedir: Şehir, kale, ordu vb.ni teslim olmaya zorlamak amacıyla düşman koşunlarını kuşatmaya alma ve bu durumda tutma; kuşatma, muhasara.<ref>{{Web kaynağı|url=http://ctle.pau.edu.tr/uztr/?soz=qamal|başlık=Özbekçe-Türkçe sözlükte "qamal"|erişimtarihi=10 Ocak 2018|arşivtarihi=10 Ocak 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180110175005/http://ctle.pau.edu.tr/uztr/?soz=qamal|ölüurl=evet}}</ref> Aynı sözcük [[Kazakça]]da "kale" ve "sur" anlamlarına gelmektedir.<ref>{{Web kaynağı|url=http://ctle.pau.edu.tr/kztr/?soz=qamal|başlık=Kazakça-Türkçe sözlükte "qamal"|erişimtarihi=10 Ocak 2018|arşivtarihi=10 Ocak 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180110174854/http://ctle.pau.edu.tr/kztr/?soz=qamal|ölüurl=evet}}</ref>

==Çocukluk ve gençlik (1881-1904)==
[[Dosya:Mustafa Kemal Atatürk’ün Manastır Askeri İdadisi 3’üncü Sınıf Notları.png|sol|küçükresim|upright=0.91|Mustafa Kemal'in [[Manastır Askerî İdadisi]] 3'üncü sınıf notları.]]
[[Dosya:Oldest Known Photo Mustafa Kemal Atatürk (cropped).jpg|sol|upright=0.91|küçükresim|Harp Okulu'nda arkadaşları ile birlikte, 1901.]]
[[Dosya:Makbule Hanım Zübeyde Hanım ve Mustafa Kemal.png|sol|küçükresim|upright=0.91|[[Zübeyde Hanım]] (ortada), kızı [[Makbule Atadan|Makbule]] (solda) ve oğlu Mustafa Kemal (sağda).]]
1839 yılında doğan<ref name="Cunbur">{{Kitap kaynağı|başlık=Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi|ad=Müjgân|soyadı=Cunbur|yıl=2004|yayıncı=Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı|yer=|isbn=9751612810|sayfa=|sayfalar=|url=|erişimtarihi=|alıntı="Babası Ali Rıza Efendi (doğ. 1839), annesi Zübeyde Hanımdır. Baba dedesi Hafız Ahmet Efendi, 14-15. yüzyılda Anadolu'dan göç ederek Makedonya'ya yerleşen Kocacık Yörüklerindendir."|yazarbağı=Müjgân Cunbur}}</ref> babası [[Ali Rıza Efendi]], aslen [[Manastır, Kuzey Makedonya|Manastır]]'a bağlı [[Debre, Kuzey Makedonya|Debre-i Bâlâ]]'dandır.<ref name="Kocacik">{{Kitap kaynağı|başlık=Atatürk ve Kocacık Türkleri|ad=Numan|soyadı=Kartal|yıl=2002|yayıncı=T.C. Kültür Bakanlığı|yer=|isbn=|sayfa=|sayfalar=|url=|erişimtarihi=|alıntı="Aile Selânik'e Manastır ilinin Debrei Bâlâ sancağına bağlı Kocacık bucağından gelmişti. Ali Rıza Efendi'nin doğum yeri olan Kocacık bucağı halkı da Anadolu'dan gitme ve tamamıyla Türk, Müslüman Oğuzların Türkmen boylarındandırlar."}}</ref> [[Falih Rıfkı Atay]], [[Vamık Volkan]], [[Norman Itzkowitz]], [[Müjgân Cunbur]], Numan Kartal ve [[Hasan İzzettin Dinamo]]'ya göre, babasının ailesi 14-15. yüzyılda Anadolu'dan bölgeye göç etmiş olan [[Kocacık]] [[Yörükler]]indendir.<ref name="Cunbur"/><ref name="Kocacik" /><ref name="Dinamo16">{{Kitap kaynağı|başlık=Kutsal İsyan: Millî Kurtuluş Savaşı'nın Gerçek Hikâyesi, 2. cilt|ad=Hasan İzzettin|soyadı=Dinamo|yıl=1986|yayıncı=Tekin Yayınevi|yer=|isbn=|sayfa=|sayfalar=|url=|erişimtarihi=|yazarbağı=Hasan İzzettin Dinamo}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Ölümsüz Atatürk|ad=Norman|soyadı=Itzkowitz|yıl=1998|yayıncı=Bağlam Yayınları|yer=|isbn=975-7696-97-8|sayfa=37|sayfalar=|url=|erişimtarihi=|ad2=Vamık D.|soyadı2=Volkan|alıntı=dipnot no. 6 (Atay, 1980, s. 17)}}</ref> Ali Rıza Bey'in [[Arnavutlar|Arnavut]] asıllı olduğu da iddia edilmiştir.{{kdş|Mango|1999|ss=31-32}}<ref>Ernest Jackh, ''The Rising Crescent'', Goemaere Press, 2007, [http://books.google.com.tr/books?id=Pxs-DAIVxqYC&printsec=frontcover&dq=The+Rising+Crescent&hl=tr&ei=bI7GTNu-J4i8vgPS0dzQDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Turkish%20mother&f=false s. 31, ''Turkish mother and Albanian father''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120331151631/http://books.google.com.tr/books?id=Pxs-DAIVxqYC&printsec=frontcover&dq=The+Rising+Crescent&hl=tr&ei=bI7GTNu-J4i8vgPS0dzQDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Turkish%20mother&f=false |tarih=31 Mart 2012 }}</ref><ref>Isaac Frederick Marcosson, ''Turbulent years'', Ayer Publishing, 1969, [http://books.google.com.tr/books?id=399LkTqBLdAC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Isaac+Frederick+Marcosson%22&hl=tr&ei=inXGTMnzJYSuvgPPvLTZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Ali%20Riza&f=false s. 144.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20121013073622/http://books.google.com.tr/books?id=399LkTqBLdAC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Isaac+Frederick+Marcosson%22&hl=tr&ei=inXGTMnzJYSuvgPPvLTZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Ali%20Riza&f=false |tarih=13 Ekim 2012 }}</ref><ref name="Time">{{Haber kaynağı |tarih=12 Ekim 1953 |başlık=Turkey: The land a dictator turned into a democracy |çalışma=Time Magazine |url=http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html |arşivurl=https://web.archive.org/web/20100522203055/http://www.time.com/time/magazine/article/0,9171,860057-2,00.html |arşiv-tarihi=22 Mayıs 2010 |erişim-tarihi=6 Haziran 2024}}</ref> Ali Rıza Bey öncelikle dini [[vakıf]]ları denetleyen bir memur olarak çalışmış, [[93 Harbi]] öncesinde 1876-77 yıllarında yerel birliklerde gönüllü [[teğmen]] olarak görev yapmıştır.{{kdş|Mango|1999|ss=31-32}}<ref name="Britannica">{{BritannicaDVD|Atatürk, Kemal|2011}}</ref> Zübeyde Hanım ile evlendikten sonra [[Selanik]]'te gümrük memurluğu ve kereste ticaretiyle meşgul olmuştur.{{kdş|Mango|1999|s=31}}<ref>''Türk Dili: Dil ve Edebiyat Dergisi, 493-498. sayılar'' (1993), Türk Dil Kurumu, s. 135</ref>

Annesi [[Zübeyde Hanım]], 1857 yılında Selanik'in batısındaki [[Langaza]]'da [[çiftçi]] bir ailede doğmuştur. Zübeyde Hanım'ın kökeni Karaman'dan Rumeli'ye göçen [[Yörükler]]dir.<ref>[[Şevket Süreyya Aydemir]], ''[[Tek Adam (kitap)|Tek Adam: Mustafa Kemal]]'', Birinci Cilt: 1881–1919, 14. baskı, Remzi Kitabevi, 1997, {{ISBN|975-14-0212-3}}, s. 31</ref> Bazı kaynaklarca [[Arnavutlar|Arnavut]]<ref>{{Kitap kaynağı |son=Fodor |ilk=Marcel William |url=https://books.google.com/books?id=BxiHAAAAMAAJ&q=His+mother,+Subeida,+was+the+daughter+of+a+small+tenant+of+a+farm+in+Southern+Albania.+According+to+such+reliable+evidence+as+I+was+able+to+collect,+this+blonde-haired,+blue-eyed,+robust+woman+was+an+Albanian+whose+mother,+in+turn,+was+a+Macedonian.+Mus-tapha+Kemal.+with+his+blue+eves+and+blond+hair.+resembled+his |başlık=South of Hitler |yayımcı=Houghton Mifflin |yıl=1939 |yer=United States, University of Wisconsin - Madison |sayfa=73 |dil=İngilizce |alıntı=His mother, Subeida, was the daughter of a small tenant of a farm in Southern Albania. According to such reliable evidence as I was able to collect, this blonde-haired, blue-eyed, robust woman was an Albanian whose mother, in turn, was a Macedonian. Mustapha Kemal with his blue eyes and blond hair resembled his... |erişim-tarihi=6 Haziran 2024 |arşiv-tarihi=9 Mart 2024 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20240309052849/https://books.google.com/books?id=BxiHAAAAMAAJ&q=His+mother,+Subeida,+was+the+daughter+of+a+small+tenant+of+a+farm+in+Southern+Albania.+According+to+such+reliable+evidence+as+I+was+able+to+collect,+this+blonde-haired,+blue-eyed,+robust+woman+was+an+Albanian+whose+mother,+in+turn,+was+a+Macedonian.+Mus-tapha+Kemal.+with+his+blue+eves+and+blond+hair.+resembled+his |ölüurl=hayır}}</ref> veya [[Makedonlar|Makedon]]<ref name="Time"/> asıllı olduğu iddia edilmiştir.

Ali Rıza Bey ile Zübeyde Hanım 1871 yılında evlendi ve Ali Rıza Bey'in babasına ait olan Yenikapı, Selanik'teki eve yerleştiler.{{kdş|Mango|1999|s=32}}<ref name="Cunbur2">{{Kitap kaynağı|başlık=Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi|ad=Müjgân|soyadı=Cunbur|yıl=2004|yayıncı=Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı|yer=|isbn=9751612810|sayfa=1|sayfalar=|url=|erişimtarihi=|alıntı="Anne Zübeyde Hanım, Sangüllü Hacı Sofu soyundan Varyemezoğlu İbrahim Feyzullah Efendinin kızıydı. 1857 yılında doğan Zübeyde, henüz on dört yaşında iken evlendi. Ailesi, Selânik civarındaki Langaza beldesine gelip yerleşen Anadolu Türk Zübeyde Hanım'la evlenmişti."|yazarbağı=Müjgân Cunbur}}</ref><ref>Kutay, Cemal. ''Atatürk'ün Beraberinde Götürdüğü Hasret: Türkçe İbadet: Ana Dilimizle Kulluk Hakkı, 1. cilt'' (1998), Aksoy Yayıncılık, s. 130</ref> Atatürk, bu çiftin çocuğu olarak [[Rumi takvim|rumî]] 1296 (miladî 1880-1881) yılında Selanik'te doğmuştur. Doğum günü bilinmemektedir. Kendine sorulduğunda ise [[Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışı|Samsun'a çıktığı]] 19 Mayıs tarihini doğum günü kabul etmiştir.{{efn|Detaylı bilgi için [[Mustafa Kemal Atatürk#Doğum tarihi|Doğum tarihi]] başlığına bakınız.}}<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ntvmsnbc.com/id/25096543 | başlık = 19 Mayıs: Ata'nın doğum günüm dediği tarih | tarih =  | yayımcı = ntvmsnbc | erişimtarihi = 20 Ağustos 2011 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120518214732/http://www.ntvmsnbc.com/id/25096543 | arşivtarihi = 18 Mayıs 2012 | ölüurl =hayır}}</ref> Fatma, Ömer, Ahmet, Naciye ve [[Makbule Atadan|Makbule]] adlı beş kardeşinin ilk dördü küçük yaşta ölmüştür.<ref name=Pars2>Tuğlacı, Pars. ''Çağdaş Türkiye, 1. cilt'' (1987), Cem Yayınevi, s. 2</ref><ref>{{Kitap kaynağı
 | son      = Aydemir
 | ilk      = Şevket Süreyya
 | başlık   = Tek Adam (1963), Cilt I
 |basım= 32. özel| yıl      = 2011
 | ay       = Mart
 | yayımcı  = Remzi Kitabevi
 | yer      = Ankara
 | dil      = Türkçe
 |id= 978-975-14-0670-5
 | sayfalar =30| bölüm    = Zübeyde
}}</ref>

Öğrenim çağına gelen Mustafa'nın hangi okula gideceği konusunda annesi ile babası arasında anlaşmazlık çıkmıştı. Annesi Mustafa'nın Hafız Mehmet Efendi'nin mahalle mektebine gitmesini istiyor, babası ise o dönemki yeni yöntemlerle eğitim yapan seküler<!--ideolojik anlam yok--><ref name="Britannica"/> Mektebi Şemsi İbtidai'nde ([[Şemsi Efendi Mektebi]]) okumasını istiyordu. En sonunda önce mahalle mektebine başlayan Mustafa, arkadaşının suçunu üstlenmesi neticesinde yediği falaka cezası sebebiyle bir daha bu okula gitmek istememiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.milliyet.com.tr/egitim/mustafa-kemal-ataturkun-gittigi-okullar-nelerdir-sirasiyla-okudugu-okullar-ve-isimleri-6471128 | başlık = Mustafa Kemal Atatürk'ün Gittiği Okullar Nelerdir? Sırasıyla Okuduğu Okullar Ve İsimleri | erişimtarihi = 6 Ekim 2022 | dil = Türkçe | çalışma = Milliyet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210708101512/https://www.milliyet.com.tr/egitim/mustafa-kemal-ataturkun-gittigi-okullar-nelerdir-sirasiyla-okudugu-okullar-ve-isimleri-6471128 | arşivtarihi = 8 Temmuz 2021}}</ref> Birkaç gün sonra Şemsi Efendi Mektebine geçti.<ref>''Atatürkçü düşünce'' (1992), Atatürk Araştırma Merkezi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, [http://books.google.com.tr/books?ei=VK-uTdv5OYHrOZyR7eMB&ct=result&id=m41pAAAAMAAJ&dq=Haf%C4%B1z+Mehmet+Efendi%27nin+mahalle+mektebi&q=sorunu+onun+da+g%C3%B6nl%C3%BCn%C3%BC+alacak+bi%C3%A7imde%2C+%C5%9Fu+%C5%9Fekilde+%C3%A7%C3%B6zd%C3%BC.+Mustafa+%C3%B6nce%2C+t%C3%B6renlerle+mahalle+mektebine+ba%C5%9Flad%C4%B1#search_anchor s. 696] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120604114159/http://books.google.com.tr/books?ei=VK-uTdv5OYHrOZyR7eMB&ct=result&id=m41pAAAAMAAJ&dq=Haf%C4%B1z+Mehmet+Efendi%27nin+mahalle+mektebi&q=sorunu+onun+da+g%C3%B6nl%C3%BCn%C3%BC+alacak+bi%C3%A7imde%2C+%C5%9Fu+%C5%9Fekilde+%C3%A7%C3%B6zd%C3%BC.+Mustafa+%C3%B6nce%2C+t%C3%B6renlerle+mahalle+mektebine+ba%C5%9Flad%C4%B1#search_anchor |tarih=4 Haziran 2012 }}</ref> Atatürk, okul seçimindeki bu kararı için hayatı boyunca babasına minnettarlık duymuştur.<ref name="Britannica"/> 1888'de babasını kaybetti.<ref>Baba, İmran. ''Културните взаимодействия на Балканите и турската архитектура. Международен симпозиум 17-19 май 2000, Шумен-България'' (2001), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, [http://books.google.com.tr/books?ei=v7CuTduFHYKaOtSVyeQB&ct=result&id=3vLVAAAAMAAJ&dq=Atat%C3%BCrk+1888+baba&q=1+888+y%C4%B1l%C4%B1nda+Atat%C3%BCrk%27%C3%BCn+babas%C4%B1+Ali+R%C4%B1za+Efendi%27nin+%C3%B6l%C3%BCm%C3%BC+%C3%BCzerine+ailenin%2C+bu+evden#search_anchor s. 24] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120604114603/http://books.google.com.tr/books?ei=v7CuTduFHYKaOtSVyeQB&ct=result&id=3vLVAAAAMAAJ&dq=Atat%C3%BCrk+1888+baba&q=1+888+y%C4%B1l%C4%B1nda+Atat%C3%BCrk%27%C3%BCn+babas%C4%B1+Ali+R%C4%B1za+Efendi%27nin+%C3%B6l%C3%BCm%C3%BC+%C3%BCzerine+ailenin%2C+bu+evden#search_anchor |tarih=4 Haziran 2012 }}</ref> Bir süre Rapla Çiftliği'nde annesinin üvey kardeşi<ref name="Britannica"/> Hüseyin'in yanında kalıp hafif çiftlik işleriyle uğraştıktan sonra, eğitimsiz kalacağından endişe eden annesinin isteğiyle Selanik'e döndü, halasının yanına yerleşti ve okulunu bitirdi.{{kdş|Mango|1999|s=36}}<ref>Aydemir, Şevket Süreyya. ''Tek adam'' (1963), Remzi Kitabevi, s. 44</ref> Bu arada Zübeyde Hanım, Selanik'te gümrük memuru olan Ragıp Bey ile evlendi.<ref>Bayhan, Fatih. ''Gölgesinde Mustafa Kemal büyüten kadın Zübeyde Hanım'' (2008), Pegasus Yayınları, s. 78</ref>

Şimdi müze olan Koca Kasım Paşa Mahallesi Islahhane Caddesi'ndeki ev, 1870'te Rodoslu müderris Hacı Mehmed Vakfı tarafından yaptırılmış ve 1878'de yeni evlenen Ali Rıza Bey tarafından kiralanmıştır ancak o öldükten sonra Mustafa ve ailesi bu evden yanındaki 2 katlı, 3 odalı ve mutfaklı daha küçük bir eve taşınmışlardır.<ref>İzmir Ticaret Odası, ''Atatürk'ün Evi - Bir ulusun geleceğinin doğduğu yer'', y.y, t.y.:</ref> Mustafa, seküler bir okul olan ve [[bürokrat]] yetiştiren [[Selânik Mülkiye Rüştiyesi]]ne kaydoldu.<ref name="Britannica"/> Ancak muhitindeki askerî öğrencilerin üniformalarından da etkilenerek annesinin karşı çıkmasına rağmen 1893'te [[Selânik Askerî Rüştiyesi]]ne girdi.{{kdş|Mango|1999|ss=36-37}} Bu okulda matematik öğretmeni Yüzbaşı Üsküplü Mustafa Sabri Bey, ona anlamı "mükemmellik, olgunluk" olan ''Kemal'' ismini verdi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.kho.edu.tr/atasayfa/index.htm | başlık = Atatürk'ün Hayatı Öğrenim Hayatı | tarih =  | yayımcı = Kara Harp Okulu | erişimtarihi = 20 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304201611/http://www.kho.edu.tr/atasayfa/index.htm | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> Fransızca öğretmeni Yüzbaşı Nakiyüddin Bey (Yücekök), özgürlük düşüncesiyle genç Mustafa Kemal'in düşünce yapısını etkiledi. 1895'te sınıf dördüncüsü olarak mezun oldu.{{kdş|Mango|1999|s=43}} Mustafa Kemal [[Kuleli Askerî Lisesi|Kuleli Askerî İdadisine]] girmeyi düşündüyse de ona ağabeylik yapan Selânikli subay Hasan Bey'in Manastır'daki eğitimin daha iyi olduğu yönündeki tavsiyesine uyarak 1896'da [[Manastır Askerî İdadisi]]ne kaydoldu.{{kdş|Mango|1999|s=43}}

1896-1899 arasında eğitim gördüğü Manastır Askerî İdadisinde tarih öğretmeni [[Kolağası]] Mehmet Tevfik Bey (Bilge), Mustafa Kemal'in tarihe olan merakını güçlendirdi.{{kdş|Cebesoy|2000|s=27}} Okulda Fransızca öğrendi, Selanik'te geçirdiği yaz tatillerinde de Fransızca kurslarına devam etti.{{kdş|Mango|1999|s=44}} 19 Nisan 1897'de başlayan [[Osmanlı-Yunan Savaşı (1897)|Osmanlı-Yunan Savaşı]]'na gönüllü olarak katılmak istediyse de hem idadi öğrencisi olduğu için hem de 16 yaşında olduğundan dolayı cepheye gidememiştir.{{kdş|Mango|1999|ss=45-46}} Kasım 1898'de Manastır Askeri İdadisinden sınıf ikincisi olarak mezun oldu.{{kdş|Mango|1999|s=46}}<ref name="KomAta">Celâl Erikan, ''Komutan Atatürk'', Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1972, s. 72.</ref> 13 Mart 1899'da<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/kronoloji/1881.html | başlık = KRONOLOJİ 1881 - 1912 Yılları | tarih =  | yayımcı = ataturk.net | erişimtarihi = 20 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150909233641/http://www.ataturk.net/kronoloji/1881.html | arşivtarihi = 9 Eylül 2015 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı
 | son      = Erikan
 | ilk      = Celal
 | başlık   = Komutan Atatürk (1964)
 |basım= IV. Baskı| yıl      = 2006
 | ay       = Mayıs
 | yayımcı  = Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
 | yer      = İstanbul
 | dil      = Türkçe
 |id= 975-458-288-2
 |doi=
 | sayfalar =782| bölüm    = Ek IV - Notlar
 | alıntı   = Okullardan kışın çıkışının nedeni Yunan Savaşı'ndan başlanarak kısa öğretim yılları uygulanmasındandır.
}}</ref> İstanbul'da [[Kara Harp Okulu|Mekteb-i Harbiye-i Şahaneye]] (Harp Okulu) girdi. Harbiye'ye girdikten iki ay sonra sınıf çavuşu oldu.{{kdş|Mango|1999|s=48}} Birinci sınıfı 27., ikinci sınıfı 11., üçüncü sınıfı 549 kişi arasından piyade sınıf sekizincisi (1317 - P.8) olarak bitirdi ve 10 Şubat 1902'de piyade mülazım (bugünkü ismiyle [[Teğmen]]) rütbesiyle [[kurmay subay]]ların yetiştirildiği Harp Akademisine girmeye hak kazandı.<ref name="KomAta" />{{kdş|Mango|1999|s=52}}

Mekteb-i Harbiye-i Şahane'nin akabinde [[Harp akademisi|Erkan-ı Harbiye Mektebine]] (Harp Akademisi) devam etti ve kurmay subaylık eğitimi aldı. Harp Akademisi'ndeyken arkadaşları ile birlikte hükûmetin yönetimi ve politikaları konusunda fark ettikleri eksiklik ve hataları açıklamak için elle yazılmış bir gazete çıkardılar. Okul yönetimi tarafından takip edilseler de ceza almadılar ve okul bitene kadar gazete çalışmalarına devam ettiler.{{kdş|Mango|1999|s=52}} 11 Ocak 1905'te ''kurmay yüzbaşı'' rütbesiyle mezun oldu.<ref name="Genkur1972">T.C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, ''Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademelerdeki Komutanların Biyografileri'', Genkur. Basınevi, Ankara, 1972, s. 1-17.</ref>

== Askerlik (1905-1918) ==
{{ana|Mustafa Kemal Atatürk'ün askerî kariyeri}}
=== Erken dönem ===
[[Dosya:Mustafa Kemal Atatürk (renklendirilmiş) 1.jpg|küçükresim|Mustafa Kemal (Beyrut, 1906) (Renklendirilmiş)]]
[[Dosya:Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal arkadaşları ile birlikte, Şam, Haziran 1907.png|küçükresim|sağ|Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal arkadaşları ile Şam'da. (Haziran 1907)]]
Kurmay Yüzbaşı Mustafa Kemal, mezuniyetinin ardından merkezi Şam'da bulunan [[5. Ordu (Osmanlı)|5. Ordu]]'ya staj amacıyla gönderildi. Bu stajında piyade, süvari ve topçu sınıflarında görev aldı. 1905-1907 yılları arasında [[Şam]]'da [[Lütfi Müfit Özdeş|Lütfi Müfit]] Bey (Özdeş) 5. Ordu emrinde görev yaptı. İlk stajı 5. Ordu'ya bağlı 30. Süvari Alayı'nda gerçekleşti.<ref name="KomutanAtatürkIV">{{Kitap kaynağı
 | son      = Erikan
 | ilk      = Celal
 | başlık   = Komutan Atatürk (1964)
 |basım= IV. Baskı| yıl      = 2006
 | ay       = Mayıs
 | yayımcı  = Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
 | yer      = İstanbul
 | dil      = Türkçe
 |id= 975-458-288-2
 | sayfalar =61-67| bölüm    = IV. Suriye'de Başlayan Görev
}}</ref> Bu dönemde düşük rütbeli stajyer bir kurmay subay olarak Suriye'nin çeşitli bölgelerindeki isyanlarla ilgilenen Mustafa Kemal, "küçük savaş" (gerilla savaşı) üzerine tecrübe kazandı. İsyanlarla uğraştığı dört aydan sonra [[Şam]]'a döndü. Ekim 1906'da Binbaşı Lütfi Bey, Dr. Mahmut Bey, Lüfti Müfit (Özdeş) Bey ve askerî tabip [[Mustafa Cantekin]] ile [[Vatan ve Hürriyet Cemiyeti|Vatan ve Hürriyet]] adlı bir cemiyeti kurduktan sonra ordudan izinsiz Selânik'e gitti. Selânik Merkez Komutan Muavini Yüzbaşı [[Cemil Uybadın|Cemil Bey]] (Uybadın)'in yardımıyla karaya çıktı ve orada cemiyetinin şubesini açtı. Bir süre sonra arandığını öğrendi ve ona ağabeylik yapan Albay Hasan Bey, [[Tel Aviv]]'e dönüp oranın komutanı Ahmet Bey'e [[Mısır]] sınırında Bîrüssebi'ye gönderildiğini bildirmesini önerdi. Ahmet Bey de Mustafa Kemal'i Bîrüssebi'ye tayin etti ve bir süre sonra topçu staj için tekrar [[Şam]]'a gönderildi.{{kdş|Cebesoy|2000|ss=117-119}} 20 Haziran 1907'de [[Kolağası]] (kıdemli yüzbaşı) oldu ve 13 Ekim 1907'de [[3. Ordu (Osmanlı)|3. Ordu]]'ya kurmay olarak atandı<ref name="Genkur1972" /> ancak Selânik'e vardığında '[[Vatan ve Hürriyet Cemiyeti|Vatan ve Hürriyet]]'in şubesinin İttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ilhak edildiğini öğrendi. Bu yüzden kendi de Şubat 1908'de [[İttihat ve Terakki Cemiyeti]]'ne üye oldu (üye numarası: 322).<ref>Kâzım Karabekir (Haz: Faruk Özerengin), ''İttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909'', Emre Yayınları, İstanbul, 1994, s. 322.</ref> 22 Haziran 1908'de Rumeli Doğu Bölgesi Demiryolları Müfettişliğine atandı.<ref name="Genkur1972"/>

23 Temmuz 1908'de [[meşrutiyet]]in ilanından sonra Aralık 1908 sonlarında<ref name="KomutanAtatürkV">{{kitap kaynağı
 | son      = Erikan
 | ilk      = Celal
 | başlık   = Komutan Atatürk (1964)
 |basım= IV. Baskı| yıl      = 2006
 | ay       = Mayıs
 | yayımcı  = Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları
 | yer      = İstanbul
 | dil      = Türkçe
 |id= 975-458-288-2
 | sayfalar =69-82| bölüm    = V. Mustafa Kemal Selanik'te
}}</ref> İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından toplumsal ve siyasal sorunları ve güvenlik problemlerini incelemek üzere bugünkü [[Libya]]'nın bir parçası olan [[Trablusgarp]]'a gönderildi. Burada [[İkinci Meşrutiyet|1908 Devrimi]]'nin fikirlerini Libyalılara yaymaya ve buradaki nüfusun farklı kesimlerinden gelenleri [[Jön Türk]] politikasına kazanmaya çalıştı.<ref>Rachel Simon (1999). 'Reformlara Başlangıç: Mustafa Kemal Libya'da.' Jacob M. Landau (Yay. Haz.) (1999).''Atatürk ve Türkiye'nin Modernleşmesi'', İstanbul: Sarmal, ISBN 975-8304-18-6 (s. 39-48) içinde. s. 40.</ref> Bu siyasi görevin yanı sıra bölge halkının güvenliği ile de ilgilendi. Kentin dışında yapılan bir savaş tatbikatında [[Bingazi]] Garnizonuna önderlik ederek askerlere modern taktikler öğretti. Bu tatbikat süresince isyana meyilli Şeyh Mansur'un evini sararak bölgede sistem karşıtı başka güçlü kişilere örnek olması amacıyla onu kontrol altına aldı. Ayrıca hem kentli insanları hem de kırsal bölge insanlarını korumak için bir yedek ordu planlamaya başladı.<ref name="KomutanAtatürkV"/><ref>Rachel Simon, ''a.g.e.'', s. 46.</ref>

13 Ocak 1909'da [[3. Ordu (Osmanlı)|3. Ordu]]'ya bağlı Selânik Redif Fırkasının Kurmay Başkanı oldu ve 13 Nisan 1909'da [[Meşrutiyet]]'e karşı 3. Ordu'ya bağlı Taşkışla'da konuşlanmış 2. ve 4. Avcı Taburlarının isyanıyla başlayan, diğer birliklerin katılımıyla genişleyen [[31 Mart Vakası|31 Mart Ayaklanması]]'nı bastırmak üzere Selânik ve [[Edirne]]'den yola çıkarak [[Mirliva]] [[Mahmud Şevket Paşa]] komutasında 19 Nisan 1909'da İstanbul'a girecek olan [[Hareket Ordusu]]'na bağlı birinci kademe birliklerinin kurmay başkanı oldu. Daha sonra 3. Ordu Kurmaylığı, 3. Ordu Subay Talimgâhı Komutanlığı, [[5. Kolordu (Osmanlı)|5. Kolordu]] Kurmaylığı, 38. Piyade Alayı Komutanlığı görevlerinde bulundu.<ref name="Genkur1972"/><ref name="KomutanAtatürkV"/>

Stuart Kline'ın ''Türk Havacılık Kronolojisi'' kitabına göre,<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.gazetevatan.com/tek-korkusu-ucaga-binmekti-3482-yasam/ | başlık = Tek korkusu uçağa binmekti | soyadı = Türker | ad = Şule | tarih = 16 Ocak 2003 | yayıncı = Gazetevatan | erişimtarihi = 3 Temmuz 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150705004217/http://www.gazetevatan.com/tek-korkusu-ucaga-binmekti-3482-yasam/ | arşivtarihi = 5 Temmuz 2015 | ölüurl =hayır}}</ref> Mustafa Kemal, 1910'da [[Üçüncü Fransız Cumhuriyeti|Fransa]]'da düzenlenen [[Picardie Manevraları]]'na katıldı. Burada yeni üretilen [[uçak]]ların deneme uçuşları yapılıyordu. Ali Rıza Paşa, bu uçuşlardan birine katılmak isteyen Mustafa Kemal'i önledi. Ve akabinde uçuş yapan o uçak dönüş esnasında yere çakıldı.<ref>{{kitap kaynağı|soyadı=Akın|ad=Sunay|başlık=Ay Hırsızı|yayıncı=İş Bankası Kültür Yayınları|yer=İstanbul|tarih=2009|sayfalar=120|isbn=9789944887526|url=http://www.cayyolu.com.tr/haber/Ataturk-ucaga-neden-hic-binmedi/41436|erişimtarihi=3 Temmuz 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190209232034/https://www.cayyolu.com.tr/haber/Ataturk-ucaga-neden-hic-binmedi/41436|arşivtarihi=9 Şubat 2019|ölüurl=hayır}}</ref> Bazı kaynaklar tarafından, bu hikâyeye dayanarak Atatürk'ün uçağa binmekten korktuğu iddia edilse de kitabın yazarı Kline, Atatürk'ün olaydan sonra 3 defa uçağa bindiğinden bahseder.<ref>{{Web kaynağı |url=http://gundem.bugun.com.tr/marmaranin-altindaki-34-yillik-sir-haberi/71828 |başlık=Marmara'nın altındaki 34 yıllık sır |erişimtarihi=5 Temmuz 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20150705025534/http://gundem.bugun.com.tr/marmaranin-altindaki-34-yillik-sir-haberi/71828 |arşivtarihi=5 Temmuz 2015 |ölüurl=evet}}</ref>

Mustafa Kemal, dönüşünün ardından 27 Eylül 1911'de İstanbul'da Genelkurmay Karargâhı'nda görev aldı.<ref>Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi, 31. cilt (2006), Türkiye Diyanet Vakfı, [http://books.google.com.tr/books?ei=yOhCTvKpN9S38gPW1fS4CQ&ct=result&id=wNbXAAAAMAAJ&dq=istanbul+genelkurmay+karargah%C4%B1+atat%C3%BCrk&q=27+Eyl%C3%BCl+1911+%C4%B0stanbul%27da+Genelkurmay+Kararg%C3%A2h%C4%B1%27na+al%C4%B1nmas%C4%B1#search_anchor s. 340] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120604120555/http://books.google.com.tr/books?ei=yOhCTvKpN9S38gPW1fS4CQ&ct=result&id=wNbXAAAAMAAJ&dq=istanbul+genelkurmay+karargah%C4%B1+atat%C3%BCrk&q=27+Eyl%C3%BCl+1911+%C4%B0stanbul%27da+Genelkurmay+Kararg%C3%A2h%C4%B1%27na+al%C4%B1nmas%C4%B1#search_anchor |tarih=4 Haziran 2012 }}</ref>

=== Trablusgarp Savaşı ===
{{Ayrıca bakınız|Trablusgarp Savaşı}}
[[Dosya:Kurmay Binbaşı Mustafa Kemal (Atatürk), Mücahit Bedevi Kuvvetleri önünde emirlerini yazdırırken. Trablusgarp.png|küçükresim|[[Trablusgarp Savaşı]]'nda Kurmay Binbaşı Mustafa Kemal (solda), Mücahit Bedevi Kuvvetleri önünde emirlerini yazdırıyor.]]
[[Dosya:Atatürk Trablusgarp'ta.jpg|küçükresim|Mustafa Kemal [[Trablusgarp]]'ta. (1912)]]
[[Dosya:Mustafa Kemal Trablusgarp'ta.jpg|küçükresim|Mustafa Kemal ve [[Nuri Conker|Nuri (Conker)]] [[Trablusgarp]]'ta, 1912.]]
1911'de [[İtalya Krallığı|İtalyanlar]], Osmanlı İmparatorluğu'nun Kuzey Afrika'daki son toprakları olan [[Trablus]] vilayeti ile doğrudan merkeze bağlı olan ve müstakil sancak da denilen [[Bingazi]]'yi ele geçirmek amacıyla savaş ilan etti.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=79}}{{Kdş|Roux|2018|s=439}} 29 Eylül 1911'de verilen bir nota ile bu savaşın belirli sebeplerle başlayacağı bildirildi.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=79}} Bunun üzerine İtalyan kuvvetleri herhangi bir müzakere olmaksızın{{Kdş|Ortaylı|2018|s=79}} 4 Ekim 1911'de Trablus'a saldırdı.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=80}} Osmanlılar, başlayan [[Trablusgarp Savaşı]]'nda zor durumdaydı; Harbiye Nazırı olarak görevini sürdüren [[Mahmud Şevket Paşa]], Mekteb-i Harbiye'de subaylarla yaptığı bir toplantıda kara ordusunun ve donanmanın zayıflığı sebebiyle Trablus'un savunulamayacağını itiraf etmişti.{{kdş|Mango|1999|s=101}} İtalya tarafında da durum pek farklı değildi, onlar da yeterince gelişmiş olmadıkları için bu mücadeleye iyi hazırlanamamışlardı.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=80}} Mustafa Kemal bu esnada İstanbul'daki Genelkurmay'a atanmıştı ancak bu göreve başlamadan Trablusgarp'a doğru yola çıkacaktı.{{kdş|Zürcher|2010|s=127}} Bunun üzerine Binbaşı [[Enver Paşa|Enver Bey]], [[Fuat Bulca|Fuat]], [[Nuri Conker|Nuri]] ve [[Fethi Okyar|Binbaşı Fethi]] gibi diğer [[İttihat ve Terakki|İttihatçı]] subaylar gibi Kolağası Mustafa Kemal de Trablusgarp'a gitmeye karar verdi.{{kdş|Mango|1999|s=101}} Mustafa Kemal İstanbul'dan ayrılmadan önce İttihat ve Terakki merkez komitesinden para istemiş, Enver'e katılması söylenip para verilmeyince kendi imzaladığı senetlerle 200 sterlin toplayarak Trablusgarp'a doğru yola çıkmıştı.{{kdş|Mango|1999|s=103}}

İtalyan kuvvetleri bir ay içerisinde Trablus'tan [[Bingazi]]'ye kadar olan kıyıları işgal etmişti.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=84}} Osmanlı kuvvetleri, bir saldırı beklenmediği için buradaki kuvvetlerini Yemen'e sevk etmiş ve bu nedenle İtalyanlara karşı savunmasız kalınmıştı.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=128}} O bölgede yalnızca 4.000 asker bulunuyordu.{{Kdş|Ekinci|2014|s=235}} Bunun üzerine, 15 Ekim 1911'de, ''Tanin'' gazetesi muhabiri ''Mustafa Şerif Bey''{{Kdş|Ortaylı|2018|s=86}} kimliğini kullanan Mustafa Kemal, [[Ömer Naci]] ile Sapancalı Hakkı ve [[Yakub Cemil]] adında iki fedai eşliğinde bir Rus gemisiyle İstanbul'dan ayrıldı.{{efn|Andrew Mango'ya göre "Bu tarih (''15 Ekim 1911'') Mustafa Kemal'in İzmir yakınındaki Urla karantina istasyonundan Salih'e (Bozok) gönderdiği 17 Ekim 1911 tarihli mektubunda belirtiliyor. Ayrıca 22 Mayıs 1912 tarihinde Ayn Mansur, Bingazi'den (Abdül) Kerim'e gönderilen başka bir mektupta tekrarlanıyor, (ATASE, 1911-1912 Osmanlı-İtalyan Harbi, s. 134)." George W. Gawrych ise ayrılma tarihini 4 Ekim 1911 olarak belirtmiştir.{{kdş|Gawrych|2013|s=25}}}}<ref>Tuğlacı, Pars. ''Çağdaş Türkiye, 1. cilt'' (1987), Cem Yayınevi, s. 14</ref> Mustafa Kemal ile grubu, [[Mısır]]'da [[Kahire]] ve [[İskenderiye]] üzerinden Bingazi'ye gitmeyi amaçlıyordu.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=86}} Mustafa Kemal 29 Ekim'de İskenderiye'den yola çıktıktan kısa bir süre sonra yaralandı ve geri dönerek iki hafta İskenderiye'de hastanede yatmak zorunda kaldı.{{Kdş|Mango|1999|s=104}} Çocukluk arkadaşları Nuri ve Fuat ile burada buluşup tekrar yola çıktı. 29 Kasım'da trenle İskenderiye'den ayrıldılar, aynı gün vardıkları son istasyondan 1 Aralık'ta develerle ayrılarak 8 günlük yolculuğun ardından Libya sınırına, 12 Aralık'ta ise sınırın 80&nbsp;km batısındaki Resuldefne'ye vardılar.{{kdş|Mango|1999|ss=104-105}}<ref>{{kitap kaynağı |soyadı1=Bozok |ad1=Salih |yazarbağı1=Salih Bozok |editör1-soyadı=Dündar |editör1-ad=Can |editör1-bağ=Can Dündar |başlık=Yaveri Atatürk'ü Anlatıyor |tarih=Nisan 2001 |yayıncı=Doğan Kitapçılık |yer=İstanbul |url=https://books.google.com/books?id=_kA0CgAAQBAJ&pg=PT47&lpg=PT47&dq=Resuldefne&source=bl&ots=3G6cNGfdRY&sig=ACfU3U15mbFV5k5yc7RAjfKZakIXI3Hr3g&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwir_d_N0p3oAhXNlHIEHVNrAq0Q6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q=Resuldefne&f=false |erişimtarihi=15 Mart 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200521170322/https://books.google.com/books?id=_kA0CgAAQBAJ&pg=PT47&lpg=PT47&dq=Resuldefne&source=bl&ots=3G6cNGfdRY&sig=ACfU3U15mbFV5k5yc7RAjfKZakIXI3Hr3g&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwir_d_N0p3oAhXNlHIEHVNrAq0Q6AEwAHoECAkQAQ#v=onepage&q=Resuldefne&f=false |arşivtarihi=21 Mayıs 2020 |ölüurl=hayır}}</ref> Mustafa Kemal yoldayken Bingazi bölgesi komutanı olan Enver Bey'e 30 Kasım'da genelkurmay başkanlığı Mustafa Kemal'in binbaşılığa terfi ettiğini bildirdi. Mustafa Kemal 18 Aralık 1911 günü Enver'in Harbiye Nazırlığı'na çektiği bir telgrafa göre, "kendi isteğiyle" orduya katıldı.{{kdş|Mango|1999|ss=104-105}}

Mustafa Kemal ilk olarak 22 Aralık'ta [[Tobruk]] yakınında İtalyanlarla çarpıştı. İtalyanlar Tobruk'u 4 Ekim'de ele geçirmişti ancak tüm sahil boyunda olduğu gibi Tobruk bölgesinde de Osmanlı birlikleri ve Arap kabilelerinin gerilla savaşı sebebiyle ülkenin iç kesimlerine ilerleyememişlerdi.{{kdş|Mango|1999|s=105}}{{kdş|Zürcher|2010|s=127}} Bununla birlikte, Türk subaylarındaki teşkilatlanmacılık{{Kdş|Ortaylı|2018|s=86}} ve İtalya'nın tam anlamıyla gelişimini tamamlayamamış, geri kalmış olması da iç kesimlere kadar ilerleyememelerinin bir sebebi olarak görülmektedir.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=80}} Buna rağmen, İtalyanlar, Osmanlıları zorlamak için [[On İki Ada]]lar'a da saldırdı.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=129}} İlk başta doğudaki birliği Mustafa Kemal, batıyı ise Enver komuta ediyordu; harekât hacmi büyüyünce Enver tüm cepheyi, Mustafa Kemal ise Derne bölgesini komuta etmeye başladı.{{kdş|Mango|1999|s=105}} Derne'deki 16-17 Ocak 1912 taarruzunda gözünden yaralanıp bir ay hastanede tedavi gördü ve 6 Mart'ta Derne Komutanlığı'na getirildi.<ref>''Turco-Italian War 1911-12'', The Encyclopedia Americana (1954). cilt 27, s. 175-177.</ref> Fakat daha sonra gözünden tekrar rahatsızlandı ve bir hafta boyunca yataktan kalkamadı.{{Kdş|Mango|1999|s=106}}

3 Mart 1912'deki [[Derne Muharebesi]]'nde Osmanlı kuvvetleri 63 ölü ve 168 yaralı verirken, İtalyanlar yaklaşık 200 ölü verdiler.{{kdş|Gawrych|2013|s=25}} Bu esnada Mustafa Kemal Derne hattının tümünü komuta ediyordu ve komutası altında sekiz Osmanlı subayı, 160 asker, bazı gönüllüler, bir topçu bölüğü, İtalyanlardan ele geçirilen iki makineli tüfek ve 7.742 Arap askeri vardı.{{kdş|Mango|1999|s=107}}{{kdş|Gawrych|2013|s=25}} Arap askerlerini [[Senusilik|Senusi]] zaviyeleri sağlıyordu ve başlarındaki şeyhleri Osmanlı subaylarına bağlıydı. Bu kuvvet 15.000-16.000 İtalyan askerini Ekim 1911-Eylül 1912 arasında Derne'de tutmayı başardı.{{kdş|Mango|1999|s=107}}{{kdş|Gawrych|2013|s=25}} 11 Eylül 1912'de İtalyanlar, başarısızlıkların ardından yapılan komuta değişikliğinin ardından Derne'den çıkmak için güçlü bir hücum başlattılar ancak Mustafa Kemal komutasındaki Türk ve Araplar tarafından tekrar durduruldular.{{kdş|Gawrych|2013|s=26}}{{Kdş|Roux|2018|s=439}}

Sahil şeridinde sıkışan İtalyan kuvvetleri, Osmanlıları barışa zorlamak için Doğu Akdeniz ve Kızıldeniz'e saldırılar düzenlemeye karar verdi. 1912 Mart ayında Beyrut, Nisan ayında Çanakkale Boğazı, Mayıs ayında ise Rodos ve ve On İki Adalar'a saldırdılar.{{Kdş|Mango|1999|s=109}} Bu nedenlerle Orta Doğu'da Berlin Konferansı ile sağlanan barış ortamının bozulacağından endişe eden Rusya, İngiltere ve Fransa ara buluculuk faaliyetlerine başladı. Fakat Libya'nın İtalyanlara verilmesine yönelik şartların konuşulduğu bu girişimler, İttihatçılar tarafından kabul görmedi.{{Kdş|Mango|1999|s=109}}

Savaş devam ederken, Mustafa Kemal Temmuz 1912'de savaşın ilerleyen zamanda daha iyi incelenmesine olanak sağlayan{{Kdş|Gawrych|2013|s=28}} iki emir verdi. Emirlerden 13/14 Temmuz'da verdiği birincisi, tüm subayların iki askeri gazeteyi okumaları ve dünyadaki gelişmeler ile Osmanlı ordusunun başarılarından haberdar olmalarını içeriyordu.{{Kdş|Gawrych|2013|s=28}} İkinci emir ise 22 Temmuz'da verdiği, tüm subayların savaştaki tecrübelerini tarih, bulunulan şartlar, komutanın emirleri, yapılan harekât ve sonuçları ve askerlerin psikolojik durumunu da içerecek şekilde bir ay içerisinde yazmaları konusundaki emirdi.{{Kdş|Gawrych|2013|s=28}} Bu sayede Batılı bir düşmana karşı savaşta edinilen tecrübeleri yazılı hâle getirmeyi amaçladı.{{kdş|Gawrych|2013|ss=27-29}} Mustafa Kemal bu savaşta özellikle gerilla savaşı, derme çatma birlikleri yönetme, istihbarat toplama, lojistik destek gibi askeri tecrübenin yanı sıra, Arap kabile liderleriyle yaptığı görüşmeler ve pazarlıklar ile diplomasi alanında da önemli tecrübe kazandı.{{kdş|Gawrych|2013|ss=27-29}}{{Kdş|Ortaylı|2018|s=87}} Nitekim buradaki başarısı kendinin de adının yayılmasını sağladı.{{Kdş|Roux|2018|s=448}}

Aynı yılın eylül ayında başlayan barış görüşmelerine rağmen çatışmalar sürerken, [[Karadağ]]'ın 8 Ekim'de Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etmesi ile [[Birinci Balkan Savaşı|I. Balkan Savaşı]] başladı.{{kdş|Mango|1999|s=111}}{{Kdş|Ortaylı|2018|s=87}} Karadağ'ı takiben, Bulgaristan, Sırbistan ve Yunanistan da Osmanlı Devleti'ne savaş ilan etti.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=127}} İlk başta Enver'in İstanbul'a dönmesi ve Mustafa Kemal'in cepheyi devralmasına karar verilmişti ancak Osmanlıların karşılaştığı tehlikenin boyutları ortaya çıkınca çoğu subay İstanbul'a geri döndü ve cephe Enver'in kardeşi [[Nuri Killigil|Nuri]] komutasına girdi.{{kdş|Zürcher|2010|s=128}} Bu esnada Balkan Savaşı nedeniyle Osmanlı hükûmeti İtalyanlarla barışa razı oldu. Balkan Savaşları başladığında [[Trablusgarp]]'ta görev yapan Derne Komutanı Mustafa Kemal ve Binbaşı Nuri Bey, bu savaşlarda görev almak istediler.<ref name="atambalkan">{{dergi kaynağı|soyadı=Şıvgın|ad=Hale|başlık=Mustafa Kemal’in İlk Savaşı|dergi=Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi|yayıncı=Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu|cilt=IV|sayı=10|url=http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-10/mustafa-kemalin-ilk-savasi|erişimtarihi=3 Temmuz 2015|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150704130901/http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-10/mustafa-kemalin-ilk-savasi|arşivtarihi=4 Temmuz 2015|ölüurl=evet}}</ref> Mustafa Kemal, dönemin [[Harbiye Nezâreti|Osmanlı Harbiye Nazırı]] Enver Bey'in de izni ile 24 Ekim 1912'de Trablusgarp'tan ayrıldı.<ref name="atambalkan"/> Viyana, Macaristan ve Romanya üzerinden İstanbul'a döndü. Bunu tercih etme nedeni ise gözlerini Avusturya'da tedavi ettirebilmekti.{{Kdş|Mango|1999|s=110}}

Bununla birlikte, bölgede direnişe devam eden subaylar da vardı. Şehzade [[Osman Fuad Efendi]] de bu isimlerden biriydi.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=130}} Diğer subaylarla beraber Trablusgarp'ı terk eden Mustafa Kemal, Kasım 1912'de İstanbul'a vardı.{{kdş|Mango|1999|s=111}} Osmanlı hükûmeti ile İtalya arasında 18 Ekim 1912'de [[Uşi Antlaşması]] imzalandı.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=127}} Bu antlaşma ile, Trablus İtalyanlara verilirken İtalya da savaş tazminatı olarak 90 bin altın ödeyecek ve sahip olduğu kapitülasyonlar da ilga edilecekti.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=87}} Ayrıca savaş sırasında İtalyanlarca işgal edilen On İki Adalar da geçici olarak İtalyanlara bırakıldı.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=129}} İtalyanlar, Osmanlı güçleri Trablus'u boşalttıktan sonra adalardan ayrılacaktı.{{Kdş|Mango|1999|s=109}} Padişah naibi olarak vezir rütbeli bir memur Trablus'a gönderilecek,{{Kdş|Ekinci|2014|s=235}} vakıflar ile halkın dini haklarına uyulup uyulmadığı denetlenecek, din görevlerinin tayini ise İstanbul'dan Şeyhülislamlık tarafından yapılacaktı.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=87}} Halk ise Senusi tarikatı şeyhi [[Ahmed eş-Şerif es-Senusi]] önderliğinde Trablus'ta [[Mondros Mütarekesi]]'ne kadar direnmeye devam etti.{{Kdş|Ekinci|2014|s=235}}

=== Balkan Savaşları ===
{{Ayrıca bakınız|Balkan Savaşları}}
==== Birinci Balkan Savaşı ====
{{Ayrıca bakınız|Birinci Balkan Savaşı}}
Mustafa Kemal, 1912 Kasım'ında İstanbul'a vardığında Osmanlıların Avrupa kıtasındaki topraklarından geriye sadece başkent İstanbul ile hemen batısı, Çanakkale yarımadası ve kuşatılmış üç kent olan [[İşkodra]], [[Yanya]] ve doğu Trakya'nın en büyük şehri olan [[Edirne]] kalmıştı. Bulgar kuvvetleri Çatalca'ya kadar gelmiş, başkent İstanbul'u tehdit ediyordu.{{kdş|Mango|1999|ss=111-114}}

21 Kasım 1912'de karargâhı [[Bolayır]]'da bulunan [[Çanakkale Boğazı|Bahr-i Sefit Boğazı]] Kuvayi Mürettebesi (Akdeniz Boğazı Bileşik Gücü) Harekât Şubesi Müdürlüğü'ne atandı. Gücün komutanı Fahri Paşa, kurmay başkanı ise okul arkadaşı [[Fethi Okyar|Fethi (Okyar)]] idi.{{kdş|Mango|1999|s=114}} Mustafa Kemal Bolayır'dayken, 23 Ocak 1913'te Enver ve taraftarlarının yaptığı [[Bâb-ı Âli Baskını]] ile iktidar [[İttihat ve Terakki]]'ye geçmişti. 30 Ocak tarihinde Mahmut Şevket Paşa hükûmeti büyük güçlerin önerdiği barış koşullarını reddetti. 3 Şubat'ta ateşkesin süresi doldu ve Bulgarlar tekrar Edirne'yi bombalamaya başladılar.{{kdş|Mango|1999|s=116}}

Bulgar saldırısı üzerine Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Reisi Ahmed İzzet Paşa tarafından Akdeniz Boğazı Bileşik Gücü'nün batıdan Bulgarlara saldıracağı, Hurşit Paşa'nın komutasında ve Enver'in kurmay başkanı olduğu 10. Kolordu'nun denizden Şarköy'e çıkarak güneyden Bulgarların arkasına saldıracağı bir hücum planlandı.{{kdş|Zürcher|2010|ss=128-129}}{{kdş|Mango|1999|ss=116-117}} Operasyon detaylıca planlandı ve Ocak sonlarında prova edildi.{{kdş|Zürcher|2010|s=129}} Bir fırtına sebebiyle 8 Şubat'a ertelenen hücumda, Şarköy'e çıkacak birlikler gecikti.{{kdş|Zürcher|2010|s=129}}{{kdş|Gawrych|2013|s=31}} 10. Kolordu yarım gün geç şekilde Şarköy'e çıkartma yaptı ancak Bileşik Güç bu esnada askerlerinin yarısını yitirerek geri püskürtüldü.{{kdş|Zürcher|2010|s=129}} Bulgarların kıskaca alınamayacağı ortaya çıkınca, 10 Şubat'ta çıkartma kuvveti geri çekildi.{{kdş|Zürcher|2010|s=129}}{{kdş|Gawrych|2013|s=31}} Gereken ateş desteği sağlayacak savaş gemilerinin geç gelmesi, koordinasyonun sağlanamaması ve Bulgarların hatlarını güçlendirmesi sebebiyle operasyon başarısız oldu.{{kdş|Zürcher|2010|s=129}}

Ortak harekâtın başarısızlığının ardından 17-18 Şubat'ta iki birliğin komuta heyetleri arasında tartışma çıktı; tartışmada 10. Kolordu komutanı Hurşit Paşa'nın tarafını tutan Mahmut Şevket Paşa, politik sebeplerle onu her iki gücün komutanlığına getirdi. Gelibolu açıklarında bekleyen 10. Kolordu'yu Çatalca'ya gönderme önerileri kabul edilmeyen ve Hurşit Paşa'nın komutan olduğu kendilerine bildirilen Fahri Paşa, Fethi ve Mustafa Kemal görevlerinden istifa ettiler.{{kdş|Mango|1999|s=117}} Bunun üzerine Mahmut Şevket Paşa, Hurşit Paşa ve Enver'le birlikte Bolayır'a gidip komutanlar arasında uzlaşma sağladı. Fahri Paşa görevden alındı, rağmen Fethi Bolayır'dan ayrılarak İstanbul'a gitti,{{kdş|Gawrych|2013|s=32}} ikna edilen Mustafa Kemal ise Boğazlar'dan ayrı bir komutanlık hâline getirilen Bolayır kolordusunun kurmay başkanı oldu.{{kdş|Mango|1999|s=118}}

19 Mart'ta Yanya Yunanların, 24 Mart 1913'te Edirne Bulgarların eline geçti. Çatalca cephesinde ise son Bulgar hücumu 30 Mart'ta gerçekleşti.{{kdş|Mango|1999|s=118}} 16 Nisan'da ateşkes imzalandı.{{kdş|Gawrych|2013|s=32}} Bunun üzerine Mahmut Şevket Paşa Trakya'da Midye-Enez hattının batısında kalan topraklar ile Edirne'yi vermeyi kabul etmek zorunda kaldı ve 30 Mayıs 1913'te [[Londra Antlaşması (1913)|Londra'da barış anlaşması]] imzalandı.{{kdş|Mango|1999|s=118}} 11 Haziran'da Mahmut Şevket Paşa bir suikast sonucu öldürüldü, yerine [[Sait Halim Paşa]] geçti.{{kdş|Mango|1999|s=119}}

==== İkinci Balkan Savaşı ====
{{Ayrıca bakınız|İkinci Balkan Savaşı}}
Birinci Balkan Savaşı'nı kazanan Balkan devletleri, savaşın hemen ardından ele geçirdikleri bölgeleri paylaşma konusunda anlaşmazlığa düştüler. Yunanistan ile Sırbistan, Romanya'nın toprak isteminde bulunduğu Bulgaristan'a karşı birlikte harekete geçmeye karar verdiler. Ancak Bulgaristan ilk saldıran taraf oldu.{{kdş|Mango|1999|s=119}} 29-30 Haziran gecesi Bulgarlar, Makedonya'daki Sırp ordusuna saldırdılar ancak yenildiler. Yunanlar da Selanik'ten doğuya doğru ilerleyip Güney Makedonya'nın tümünü işgal ettiler. Bu durum üzerine Bulgarlar, Osmanlı ordusu karşısındaki güçlerinin ana bölümünü diğer cephelere kaydırdılar.{{kdş|Mango|1999|s=119}}

İttihat ve Terakki Cemiyeti, kaybedilen toprakları yeniden ele geçirmek için bu fırsatı değerlendirdi. 18 Temmuz'da Osmanlı ordusu Edirne'ye doğru bir harekâta başladı ve 21 Temmuz 1913'te çok az direnişle karşılaşarak şehri aldı.{{kdş|Mango|1999|s=119}} Bir yazara göre Edirne'ye ilk giren birlik Mustafa Kemal'in Bolayır kolordusuna bağlı bir tugaydı ancak saldırıya katılan birliklerin başında Hurşit Paşa bulunuyordu.{{kdş|Mango|1999|ss=119-120}} Mustafa Kemal'in Bolayır kolordusu ayrıca [[Dedeağaç]]'ı da ele geçirdi.{{kdş|Zürcher|2010|s=131}} 29 Eylül 1913'te Bulgar temsilcilerinin İstanbul'da imzalanan barış anlaşması ile savaş sona erdi.{{kdş|Mango|1999|ss=119-120}}

Savaşın sonunda Batı Trakya'daki Türk nüfusu, İstanbul ve İzmir başta olmak üzere Osmanlı topraklarına göçe başladı. Mustafa Kemal annesi Zübeyde Hanım için [[Dolmabahçe Sarayı]]'na inen [[Akaretler]] yokuşunda bir ev buldu. Üvey babası Ragıp'ın on altı yaşındaki yeğeni [[Fikriye]] de Sultan Ahmet Camii yakınında bir eve yerleşti.{{kdş|Mango|1999|s=121}}

=== Askerî ataşelik ===
[[Dosya:Yeniçeri Atatürk.JPG|küçükresim|Mustafa Kemal Sofya Ataşemiliteri iken, verilen kostümlü baloya Yeniçeri kıyafeti ile katılmıştır. (Renklendirilmiş)]]
[[Dosya:Kurmay Yarbay Mustafa Kemal arkadaşlarıyla, Sofya, Bulgaristan, 1914.png|küçükresim|Kurmay Yarbay Mustafa Kemal arkadaşlarıyla Sofya'da, 1914.]]
İkinci Balkan Savaşı'nın ardından Mustafa Kemal, İstanbul'da [[Fethi Okyar|Fethi'nin (Okyar)]] evine yerleşti.{{kdş|Mango|1999|s=122}} Fethi kendini politikaya verme amacıyla, olasılıkla Şarköy harekâtının başarısızlığı sebebiyle askerlikten ayrılmıştı. Ancak İttihat ve Terakki içindeki çekişmelerin ardından [[Talat Paşa|Talat]], Fethi'ye Sofya büyükelçiliği görevini önerdi. [[Cemal Paşa|Cemal]]'e de danışan Fethi, Balkanlar'da dengeyi sağlamak üzere Bulgaristan'la dostluk kurulması göreviyle büyükelçiliği kabul etti ve Mustafa Kemal'i askerî ataşe olarak yanına istedi.{{kdş|Mango|1999|s=122}}{{kdş|Zürcher|2010|s=131}} Bu isteğin kabul edilmesi üzerine Mustafa Kemal, 27 Ekim 1913'te [[Sofya]] askerî ataşeliğine atanarak yakın arkadaşı Sofya sefiri (elçisi) Fethi'nin (Okyar) emri altında çalıştı.<ref name="ortaylimilliyet">{{Web kaynağı | url = http://www.milliyet.com.tr/baskomutanin-sofya-yillari/ilber-ortayli/pazar/yazardetay/27.10.2013/1782859/default.htm | başlık = Başkomutanın Sofya yılları | soyadı = Ortaylı | ad = İlber | tarih = 27 Ekim 2013 | yayıncı = Milliyet | erişimtarihi = 3 Temmuz 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160306112222/http://www.milliyet.com.tr/baskomutanin-sofya-yillari/ilber-ortayli/pazar/yazardetay/27.10.2013/1782859/default.htm | arşivtarihi = 6 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> Teoride [[Romanya Krallığı|Romanya]], [[Sırbistan Krallığı|Sırbistan]] ve [[Karadağ Krallığı|Karadağ]] krallıklarının başkentleri [[Bükreş]], [[Belgrad]] ve [[Çetine]] için de aynı görevi sürdürüyordu ancak uygulamada çalışmaları Bulgaristan sınırları içindeydi.{{kdş|Mango|1999|s=122}}<ref name="ortaylimilliyet"/>

Mustafa Kemal 20 Kasım 1913 tarihinde Sofya'ya vardı.{{kdş|Mango|1999|s=126}} Burada Dondukov Bulvarındaki Splendid Palas Oteli'ne yerleşti ve yedi ay boyunca burada kaldı. Ardından Ferdinand Bulvarı'nda bir daireye yerleşti.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=146}} Askerî ataşe olarak kendine ulaşan bilgileri İstanbul'a aktarmakla görevliydi.{{kdş|Mango|1999|s=129}} Burada Bulgaristan başta olmak üzere Balkan devletlerinin politik ve askerî durumlarına dair raporlar hazırladı.{{kdş|Gawrych|2013|s=36}} Görevi esnasında Bulgaristan'ın Osmanlı'dan bağımsızlığını kazandıktan sonraki askerî, idari ve kültürel gelişmesini yakından inceleme şansı bulduğu gibi{{kdş|Gawrych|2013|s=36}} Bulgar ordusundan bazı subaylarla da ilişkiler kurdu.{{Kdş|Ortaylı|2014|s=146}} Bu görevde iken 1 Mart 1914'te [[yarbay]]lığa (kaymakam) yükseldi.<ref name="ortaylimilliyet"/> Sofya'ya varışından kısa süre sonra Bulgar Genelkurmay başkanından aldığı İstanbul'daki Alman subayların, özellikle [[Colmar von der Goltz|Goltz Paşa]]'nın Osmanlı askerî hareketlilikleri konusunda Bulgarları bilgilendirdiğine dair istihbaratı İstanbul ile paylaşmış, Kâzım Karabekir'den İstanbul'daki Almanların buna öfkelendiği yanıtını almıştı.{{kdş|Mango|1999|s=129}}

Mustafa Kemal'in Sofya'da en önemli istihbarat toplama yöntemlerinden biri sosyal etkinliklerdi. Bulgar ordusunun üst ve alt rütbeli subayları, politikacılar ve toplumun önce gelenleri ile görüşmek görevinin bir parçasıydı.{{kdş|Gawrych|2013|ss=36-37}} Burada iken yazdığı ve 1918'de yayımlanan ilk kitabı ''Zabit ve Kumandan ile Hasbihal'' sayesinde Harbiye Nazırı [[Stiliyan Kovaçev]] ve kızı Dimitrina ile tanıştı.{{Kdş|Ortaylı|2014|ss=146-147}} Burada özellikle Bulgaristan'daki Müslüman [[Pomaklar]]a yapılan din değiştirme baskısı konusuna (Fethi'nin yanında) müdahil oldu.{{kdş|Gawrych|2013|s=37}} Sosyal yaşamında en önemli olay 11 Mayıs 1914'te [[I. Ferdinand (Bulgaristan)|Kral I. Ferdinand]]'ın da katıldığı bir kıyafet balosuna davet edilmesiydi.{{kdş|Mango|1999|s=126}} Baloya Enver'in özel izniyle İstanbul'daki askerî müzeden gönderilen gerçek bir Yeniçeri üniformasıyla katıldı. Üniformayı geri gönderirken arkadaşı [[Kâzım Özalp|Kâzım]]'a (Özalp) yazdığı bir mektupta tüm dikkatleri üzerine topladığını ve sorulan soruların Türklerin eski askerî gücü ve zaferleri hakkında konuşma fırsatı sunduğunu anlatmıştı.{{kdş|Mango|1999|s=126}}

Sofya'da görevi devam ederken 28 Haziran 1914'te Avusturya tahtının veliahdı [[Franz Ferdinand|Arşidük Franz Ferdinand]] öldürüldü ve ardından 28 Temmuz 1914'te [[I. Dünya Savaşı]] başladı. Enver'in Alman [[Wilhelm Souchon|Amiral Souchon]]'a verdiği gizli emir ile Osmanlı donanması Karadeniz'e açılarak 29 Ekim 1914'te [[Karadeniz Baskını|Rus limanlarına hücum etti]].{{kdş|Mango|1999|s=133}} Bunun üzerine 2 Kasım'da Rusya, 5 Kasım'da İngiltere ve Fransa Osmanlı'ya, Osmanlı hükûmeti de 11 Kasım'da bu ülkelere savaş ilan etti.{{kdş|Mango|1999|s=133}}

Savaş ilanının ardından Mustafa Kemal, Harbiye Nazırlığı'na ve Enver'e başvurarak ön cephede aktif göreve gelmek istedi,{{kdş|Mango|1999|s=134}}{{kdş|Gawrych|2013|s=40}}{{Kdş|Ortaylı|2018|s=120}} ancak Enver askerî ataşelik görevinin daha önemli olduğunu söyleyerek reddetti.{{kdş|Mango|1999|s=137}} Enver'in Kafkasya'da Ruslara karşı savaşmak üzere İstanbul'dan ayrılmasının ardından Enver'in vekili İsmail Hakkı imzasını taşıyan telgrafla Sofya'dan ayrılıp Çanakkale'ye gönderilmek üzere Tekirdağ'da toplanmakta olan 19. Tümen'in komutasına atandı.{{kdş|Mango|1999|s=137}}{{kdş|Zürcher|2010|s=131}} 20 Ocak 1915'te Sofya'dan ayrıldı.{{kdş|Mango|1999|s=137}}{{kdş|Gawrych|2013|s=40}}

=== I. Dünya Savaşı ===
{{Ayrıca bakınız|Çanakkale Savaşı|Kafkasya Cephesi (I. Dünya Savaşı)|Sina ve Filistin Cephesi}}
Mustafa Kemal'in askerî ataşe görevi Ocak 1915'te sona erdi. Bu sırada 28 Temmuz 1914'te [[I. Dünya Savaşı]] başladı, [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı Devleti]] de 29 Ekim 1914'te savaşa girdi. 20 Ocak 1915'te Mustafa Kemal 3. Kolordu emrinde [[Tekirdağ|Tekfurdağ]]'da kurulacak olan 19. Fırka Komutanlığına atandı.<ref name="Genkur1972"/>

==== Çanakkale Savaşı ====
{{Ayrıca bakınız|Çanakkale Savaşı}}
[[Dosya:Turkish trenches at Gallipoli.jpg|küçükresim|Miralay Mustafa Kemal Bey, Düztepe siperlerinden harp sahasını gözetlerken, 1915.]]
[[Dosya:Mustafa Kemal explaining the battlefield to a delegation of writers from Istanbul.jpg|küçükresim|sağ|İstanbul'dan gelen gazetecilere savaş alanını anlatırken, 1915.]]
[[Dosya:Tasviri Efkar Oct 29, 1915.jpg|küçükresim|sağ|[[Cevat Çobanlı|Cevat Paşa]] ve Mustafa Kemal Bey ''[[Tasvîr-i Efkâr]]'' gazetesinin 29 Ekim 1915 tarihli sayısında.]]
2 Kasım 1914'te Rusya, Osmanlı'ya savaş ilan etti. Bunun ardından İngiliz ve Fransız savaş gemileri Çanakkale Boğazındaki Seddülbahir, Kumkapı ve Orhaniye tabyalarını bombaladı. Bu donanmaya karşı yapılan savunmada beş subay ve seksen asker öldü.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=123}} Türk ordusu 3 ay boyunca hazırlık yaptı ve genel olarak kara ordularının yapacağı savunmaya dikkat etti.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=123}} Mustafa Kemal henüz tümenin istendiği gibi kurulmasına fırsat olmadan, İtilaf Devletleri'nin [[Çanakkale Boğazı]]'nı tehdit eder bir pozisyon alması üzerine 25 Şubat'ta yalnızca tümene bağlı [[57. Piyade Alayı (Osmanlı)|57. Alay]] ile Maydos'a (günümüzde [[Eceabat]]) hareket emri aldı.{{kdş|Mango|1999|s=141}} Bu esnada İngiliz ve Fransız gemileri 19 ve 25 Şubat'ta Boğaz girişindeki istihkamları bombalamış, donanma topçusuna atış düzeltmelerinde yardımcı olacak birlikleri karaya çıkartmıştı. Seddülbahir'de [[Bigalı Mehmet Çavuş|Bigalı Mehmet]] isminde bir çavuş tüfeği tutukluk yapınca İngilizlere taşla saldırmış, Mustafa Kemal de bu olayın yayımlanmasına yardımcı olarak günümüzde Türk askeri için kullanılan "Mehmetçik" adının doğmasını sağlamıştır.{{kdş|Mango|1999|s=141}} 19. Tümen'e destek olması için 72. ve 77. alaylar da bölgeye kaydırıldı. Mustafa Kemal kolordu karargahından eğitimi zayıf Arap askerlerden oluşan bu alaylar yerine kendi eğittiği ve yedekte tutulan Türk alayları istedi ancak bu isteği reddedildi.{{kdş|Mango|1999|s=141}} 18 Mart 1915'te Çanakkale'deki [[Çanakkale Savaşı deniz harekâtları|en önemli deniz harekatı]] gerçekleşti ancak Mustafa Kemal'in bu harekâtla sadece dolaylı ilgisi vardı.{{kdş|Mango|1999|s=142}} Bu harekâttan hemen önce Nusret gemisi tarafından boğaza mayın döşendi. Bu mayınlar; [[HMS Queen Elizabeth (1913)|Queen Elizabeth]], [[HMS Ocean (1898)|Ocean]] ve Bouver gibi zırhlı gemilere zarar vererek geri çekilmelerine neden oldu.{{Kdş|Ortaylı|2018|s=126}} Bu sırada 19. Tümen ise, 23 Mart 1915'te Müstahkem Mevki Komutanlığı emriyle [[Eceabat]] bölgesinde ihtiyata alındı.{{kaynak belirt}}

25 Nisan 1915'te [[Gelibolu Yarımadası]]'na [[İtilaf Devletleri]]'nin yaptığı çıkartmalarıyla [[Çanakkale Savaşı]]'nın ana kara harekâtları başladı. İtilaf Devletleri, Türklerin yoğun direnişine rağmen kuzeyden güneye doğru [[Gelibolu Yarımadası]]'nın Saros Körfezi tarafındaki [[Arıburnu Cephesi|Arıburnu]], güney ucundaki [[Seddülbahir Kalesi|Seddülbahir]] ve Anadolu yakasında [[Kumkale Muharebeleri|Kumkale yakınlarında]] karaya asker çıkardılar. Kumkale'deki Fransız askerleri kısa sürede geri çekildi ancak Arıburnu'ndaki İngiliz ve Anzaklar doğuya, Seddülbahir'deki İngiliz ve Fransızlar kuzeye ilerlemeye çalışıyordu.{{kdş|Mango|1999|s=143}} 3. Kolordu komutanı [[Mehmet Esat Bülkat|Mehmet Esat Paşa]]'nın emrinde savaşan Kaymakam (Yarbay) Mustafa Kemal'in 19. Tümeni bu esnada Arıburnu'na 8&nbsp;km mesafede, yarımadanın Boğaz'a bakan kısmında yer alan Eceabat'ta yedek olarak bekletiliyordu. Seddülbahir'den Arıburnu'na kadarki İtilaf öncü güçleriyle Albay Halil Sami komutasındaki 9. Tümen karşılaşmıştı.{{kdş|Mango|1999|s=143}}

Halil Sami, Mustafa Kemal'den Arıburnu'nun doğusundaki tepeleri elde tutmak için derhal bir tabur istedi.{{kdş|Mango|1999|s=144}} von Sanders ve Esad Paşa'yla iletişime geçemeyen Mustafa Kemal ise inisiyatif alarak süvariler, tümenin topçu dağ taburu ve sıhhiyecilerden oluşan 57. Alay'ı sevk etti.{{kdş|Mango|1999|s=144}}{{kdş|Gawrych|2013|ss=43-44}} Bu çarpışmayı anlatırken, bir tepeye tırmanıp arkadan gelen birliğini beklerken 9. Tümen'den geri çekilmekte olan askerlere rastladığını, Conk Bayırı'na doğru giden 261 rakımlı tepeye doğru serbest biçimde çıkan düşman askerlerini gördüğünü, düşmanın kendi askerlerinden daha yakında olduğunu belirtmiştir. Bunun üzerine cephanesi kalmadığını belirten askerlere "cephaneniz yoksa süngünüz var" diyerek süngü taktırıp mevzi aldırmış, bunu gören düşman da yatınca zaman kazanmıştır. Kendi 57. Alay'ı ulaşınca düşmanın kuzey kanadına saldırmak üzere "Size ben taarruz emretmiyorum, ölmeyi emrediyorum. Biz ölünceye kadar geçecek zaman içinde, yerimizi başka kuvvetler ve kumandanlar alabilir" emrini vermiştir. 25 Nisan çatışmalarında kritik bir nokta olan Conk Bayırı tepesini elde tutmayı başardı.{{kdş|Mango|1999|s=144}} İlk günün çatışmalarının ardından Anzak kuvvetleri dar bir köprübaşında sıkıştırılmıştı.{{kdş|Gawrych|2013|s=44}} Ertesi gece 77. Alay paniğe kapılıp kaçınca durumu kritikleşti ancak yeni birliklerin varışı ile hatları yeniden güç kazandı. 29 Nisan'da Mustafa Kemal'e Arıburnu'nda gösterdiği yararlılık için [[İmtiyaz Nişanı]] verildi.{{kdş|Mango|1999|s=144}}

Mayıs ayında kuzey grubu tarafından savunulan cephe üç bölgeye ayrılmış, Mustafa Kemal grubun sağ kanadının kuzey bölgesinin komutanlığına getirilmişti. [[Otto Liman von Sanders|Liman von Sanders]] tüm kuvvetlerin komutanlığını sürdürüyordu. 29-30 Mayıs'ta Mustafa Kemal, [[Conk Bayırı Muharebesi|Conk Bayırı]]'ndan Sazlıdere sel yatağına büyük çaplı bir hücum düzenledi. 1 Haziran'da albay rütbesine terfi etti.{{kdş|Mango|1999|s=146}}<ref name="YalçınKoca2005">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=bENpAAAAMAAJ|başlık=Mustafa Kemal Paşa'nın Anadolu'ya geçişi|yayıncı=Berikan Yayınevi|yıl=2005|yazar1=E. Semih Yalçın|yazar2=Salim Koca|erişimtarihi=24 Ocak 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200521173433/https://books.google.com/books?id=bENpAAAAMAAJ|arşivtarihi=21 Mayıs 2020|ölüurl=hayır}}</ref>

Gelibolu cephesinin ikinci aşaması, İngiliz, Anzak ve Hint birliklerinin Mustafa Kemal'in savunduğu Arıburnu'nun kuzeyindeki [[Suvla Koyu]]'na 6 Ağustos gecesi yaptıkları çıkartma ile başladı. Çıkartma, Arıburnu'ndan kuzeye doğru bir saldırı ve ilerleme ile desteklendi ve [[Anafartalar Cephesi]] açıldı. Conk Bayırı tekrar tehdit edilince, Mustafa Kemal çocukluk arkadaşı [[Nuri Conker|Nuri]]'yi 24. Alay'ın başında burayı savunmaya gönderdi. Nuri, daha sonra [[Conk Bayırı Muharebesi]]'ndeki rolüyle Atatürk'ten "Conker" soyadını alacaktı.{{kdş|Mango|1999|s=149}} İtilaf kuvvetleri Suvla sahiline yerleşmeye başlayınca [[Liman von Sanders]], Bolayır kıstağını koruyan iki tümene güneye inerek İngilizlere karşı saldırı yapma emri verdi. Kuvvetler bölgeye vardığında başlarındaki Albay Fevzi, askerlerin kırk kilometre yürüdüğü, yorgun oldukları ve tümünün bulunmaları gereken yerlere varamadıkları gerekçesiyle ek zaman istedi. Bunun üzerine von Sanders, 8 Ağustos 21.50'de Fevzi'yi görevden alarak yerine Mustafa Kemal'i getirdi.{{kdş|Mango|1999|s=144}}{{kdş|Gawrych|2013|s=45}} Haberi alan Mustafa Kemal, Arıburnu kuzeyindeki tüm güçlerin komutasını istedi; von Sanders kabul ederek onu 9 Ağustos'ta Suvla Koyu'nun kuzeyindeki Kireçtepe'den, güneydeki Conk Bayırı'na kadar bölgede yer alan altı tümenin komutasına geçirdi. Komutasındaki birlikler "Anafartalar Ordu Grubu" olarak yeniden adlandırıldı. Anafartalar Grup Komutanı olarak 9-10 Ağustos'ta [[Birinci Anafartalar Muharebesi|Anafartalar Zaferi]]'ni kazandı.{{kdş|Mango|1999|s=149}} Conk Bayırı'nda karşı saldırıyı bizzat yönetti. Çarpışma sırasında bir şarapnel parçası göğsündeki saate isabet etti. Parçalanan saat yaralanmasını önledi. Bu saati daha sona Liman von Sanders'a armağan etmişti. 10 Ağustos'ta cephenin güney ucundaki sırtları kontrol altına aldı.{{kdş|Mango|1999|s=150}}<ref name="comu1">{{Web kaynağı | soyadı1 = Esenkaya | ad1 = Ahmet | başlık = Çanakkale Savaşları Sırasında Türk Basınında Mustafa Kemal | url = http://acikerisim.lib.comu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/COMU/1175/Ahmet_Esenkaya_Bildiri.doc?sequence=1 | website = www.comu.edu.tr | yayıncı = Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi | erişimtarihi = 15 Mart 2020 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200322170516/http://acikerisim.lib.comu.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/COMU/1175/Ahmet_Esenkaya_Bildiri.doc?sequence=1 | arşivtarihi = 22 Mart 2020 | ölüurl =hayır}}</ref> Alınan başarı üzerine [[5. Ordu (Osmanlı)|5. Ordu]] komutanı Müşîr [[Otto Liman von Sanders]]'in takdirini kazandı. Bu zaferi 17 Ağustos'ta [[Anafartalar Cephesi#Kireçtepe İngiliz taarruzu|Kireçtepe]] ve 21 Ağustos'ta [[İkinci Anafartalar Muharebesi|II. Anafartalar Zaferi]] takip etti.<ref name="dergipark1">{{dergi kaynağı |ad1=İsmet |soyadı1=Görgülü |başlık=Çanakkale Zaferi ve Atatürk |dergi=Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi |tarih=1995 |cilt=4 |sayı=16 |sayfalar=498|url=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/20711 |erişimtarihi=15 Mart 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200319174934/https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/20711 |arşivtarihi=19 Mart 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>

Miralay Mustafa Kemal, [[Ruşen Eşref Ünaydın|Ruşen Eşref Bey]] (Ünaydın) başta olmak üzere İstanbul basını tarafından "Anafartalar Kahramanı" olarak kamuoyuna tanıtıldı.<ref name="NBirinci1">{{kitap kaynağı |soyadı1=Birinci |ad1=Necat |başlık=Ruşen Eşref Ünaydın |tarih=1988 |yayıncı=T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı |yer=Ankara |sayfa=5 |basım=1988|url=http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/38538/001615306001.pdf?sequence=1 |erişimtarihi=15 Mart 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200521150101/http://earsiv.sehir.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/11498/38538/001615306001.pdf?sequence=1 |arşivtarihi=21 Mayıs 2020 |ölüurl=hayır}}</ref><ref name="zarıkan1">{{dergi kaynağı |ad1=Zeki |soyadı1=Arıkan |başlık=YENİ GÜNÜN MÜSABAKASINDA MUSTAFA KEMAL PAŞA |dergi=Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi |cilt=3 |sayı=11 |sayfa=255 |url=https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/20749 |erişimtarihi=15 Mart 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200319174938/https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/20749 |arşivtarihi=19 Mart 2020 |ölüurl=hayır}}</ref> ''Harb Mecmuası'' dergisinde boy fotoğrafı yer aldı.{{kdş|Zürcher|2010|s=132}} 20 Eylül'de hastalandı, sıtmaya yakalandığından kuşkulanıldı ancak Gelibolu'da görevine devam etti.{{kdş|Mango|1999|s=151}} Osmanlı ordusunu yöneten Alman subaylarla savaşın başından itibaren sorun yaşayan Mustafa Kemal, Eylül ayından sonra Çanakkale'deki savaşın kazanılacağını öngörerek daha faydalı olacağını düşündüğü başka bir cephede görev almak istedi.{{kdş|Mango|1999|po=150-153}}{{kdş|Gawrych|2013|s=49}}

5 Aralık'ta Liman von Sanders, Mustafa Kemal'e sağlık nedeniyle ayrılma izni verdi. Sonunda Mustafa Kemal, Anafartalar Grubu komutanlığını [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]]'ya (Çakmak) teslim ederek [[Fethi Okyar|Fethi]], [[Tevfik Rüştü Aras|Tevfik Rüştü]] (Aras) ve Doktor [[Bahattin Şakir]] ile birlikte 10 Aralık'ta İstanbul'a doğru yola çıktı. 19-20 Aralık tarihinde İtilaf kuvvetlerini Arıburnu-Anafartalar sahilini terk etti.{{kdş|Mango|1999|s=153}} 28 Aralık 1915'te Alman İmparatoru [[II. Wilhelm|Kayzer II. Wilhelm]] tarafından tarafından [[Demir Haç]] nişanı ile ödüllendirildi.{{kdş|Gawrych|2013|s=48}}

==== Kafkasya Cephesi ====
{{Ayrıca bakınız|Kafkasya Cephesi (I. Dünya Savaşı)}}
[[Dosya:16. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa, Bitlis, 16 Kasım 1916.png|küçükresim|16. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal Paşa Bitlis'te, 16 Kasım 1916.]]

14 Ocak 1916'da [[Gelibolu]]'dan [[Edirne]]'ye sevk edilmiş olan [[16. Kolordu (Osmanlı)|16. Kolordu]] komutanlığına atandı. [[Edirne]]'de bulunduğu 2 ay kadar süre boyunca 16. Kolordu'nun ikmali, toparlanması ve eğitimi ile ilgilendi. Eğitim amacıyla ''Ta’biye Mes’elesinin Halli ve Emirlerin Sûret-i Tahrîrine Dâir Nasâyih'' (''Taktik Meselesinin Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına İlişkin Öğütler''<ref name="TMHESTDN">{{kitap kaynağı |yazar1=Mustafa Kemal |başlık=Taktik Meselesinin Çözümü ve Emirlerin Yazılmasına İlişkin Öğütler |özgünyıl=1916 |yıl=2011 |yayıncı=Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Başkanlığı Yayınları |yer=Ankara |isbn=978-975-409-601-9 |basım=3|url=http://ataturkicimizde.com/wp-content/TaktikMeselesinin.pdf |erişimtarihi=16 Temmuz 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200717022122/http://ataturkicimizde.com/wp-content/TaktikMeselesinin.pdf |arşivtarihi=17 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>) eserini hazırladı ve yayımladı.{{kdş|Gawrych|2013|s=50}} Doğu Cephesinde Rus birlikleri Osmanlı 3. Ordusu'nu püskürtmüş ve 16 Şubat'ta [[Erzurum]]'u,{{kdş|Mango|1999|s=157}} 3 Mart'ta [[Bitlis]], [[Muş]], [[Van]] ve [[Hakkâri]]'yi işgal etmişti.<ref>{{Web kaynağı|url=https://hakkari.ktb.gov.tr/TR-159003/tanzimat-sonrasi-hakkari.html|başlık=Tanzimat Sonrası Hakkari|erişimtarihi=31 Aralık 2022|çalışma=hakkari.ktb.gov.tr|arşivurl=https://web.archive.org/web/20221231210011/https://hakkari.ktb.gov.tr/TR-159003/tanzimat-sonrasi-hakkari.html|arşivtarihi=31 Aralık 2022|ölüurl=hayır}}</ref> Albay Mustafa Kemal 11 Mart tarihinde 3. Orduyu desteklemesi için emrindeki 16. Kolordu ile birlikte [[Diyarbakır]]'a gönderildi; Halep üzerinden gerçekleşen uzun bir yolculuğun ardından 27 Mart'ta Diyarbakır'a vardı. Rütbesine göre kendine ağır bir sorumluluk verilen 16. Kolordu Komutanı Mustafa Kemal 1 Nisan 1916'da [[Diyarbakır]]'da iken Tuğgeneralliğe ([[Mirliva]]) yükseltildi ve [[Paşa]] unvanını aldı. 35 yaşında ulaştığı bu rütbe, I. Dünya Savaşı'nda aldığı en üst rütbe olacaktı. 16 Nisan'da karargahını [[Silvan]]'da kurdu.{{kdş|Mango|1999|s=158}} Bitlis-Muş arasındaki yaklaşık 100 kilometrelik bir cepheden sorumluydu, elindeki güç 13.741 asker, 9.297 tüfek, yedi makineli tüfek, 19 toptan oluşuyordu.{{kdş|Gawrych|2013|ss=51-52}}

Enver'in Doğu Cephesindeki planı, 2. ve 3. Ordu'nun ortak bir harekâtını öngörüyordu. Ancak 2. Ordu daha güneyde yerini alamadan Ruslar, 3. Ordu'ya saldırıp bozguna uğrattılar ve 15 Nisan 1916'da Trabzon'u işgal ettiler; temmuzda ise Gümüşhane, Bayburt ve Erzincan'ın da bulunduğu daha geniş bir alanı ele geçirdiler ve 2. Ordu'yu Diyarbakır'a gerilettiler. Osmanlı ordusu 3 Ağustos'ta karşı saldırıya geçti; 6 Ağustos'ta Mustafa Kemal'in 16. Tümen'i [[Muş]] ve [[Bitlis]]'i Ruslardan kurtararak Osmanlı birliklerine stratejik bir üstünlük sağladı. Kafkas Cephesindeki bu başarısından dolayı altın kılıçlı imtiyaz madalyası ile ödüllendirildi. Rusların ağustos sonundaki karşı saldırısı üzerine Mustafa Kemal 21 Ağustos'ta orduyu tekrar Silvan'a çekti. Muş Rusların elinde kalırken, Bitlis Osmanlı hakimiyetindeydi.{{kdş|Mango|1999|s=159}}{{kdş|Gawrych|2013|ss=51-52}}

Mustafa Kemal [[Diyarbakır]]'dayken, İttihatçı fedailerden [[Yakub Cemil]] bir hükûmet darbesi yapmaya karar vermiştir. Savaşın kaybedildiğini düşünmektedir. Tek kurtuluş yolunun [[Bâb-ı Âli]]'yi basıp hükûmeti devirerek Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı'nı değiştirmek olduğuna inanmaktadır. Yeni Başkomutan Vekili ve [[Harbiye Nezâreti|Harbiye Nazırı]] olarak da Mustafa Kemal'i düşünmektedir. Anlaştığı arkadaşlarından biri komployu Enver Paşa'ya haber vermiştir. Bunun üzerine Yakub Cemil kurşuna dizilerek öldürülmüştür. Mustafa Kemal [[Falih Rıfkı Atay]]'a anlattığı hatıralarında şöyle demektedir: "O vakit tümenlerimden birine komuta eden Ali Fuad (Cebesoy)'a, '[[Yakub Cemil]] asılmış. Sebebi de ben Başkomutan Vekili ve Harbiye Nazırı olmadıkça kurtuluş yoktur,' demiş. Dediğini yapmış bile olsaydı ben [[İstanbul]]'a gittiğimde ilk iş olarak Yakub Cemil'i cezalandırırdım. Eğer ben, o ve onun gibiler tarafından iktidara getirilecek bir adamsam, adam değilim!" demiştir.<ref>Falih Rıfkı Atay, Çankaya (2010), "Bir komplo", s. 116, Pozitif Yayınları, ISBN 978-975-6461-05-5</ref>{{kdş|Mango|1999|s=164}}

Erken gelen 1916 kışı, bölgede daha fazla çatışma olmasını önledi. 25 Kasım'da 2. Ordu komutanı Ahmet İzzet Paşa izin alıp İstanbul'a döndüğünde Mustafa Kemal komutan vekili olarak ordunun başına geçti. Vekil olduğunda, gelecekte Kurtuluş Savaşı'nda beraber çalışacağı subaylar [[İsmet İnönü|İsmet (İnönü)]], [[Cafer Tayyar Eğilmez|Cafer Tayyar (Eğilmez)]] ve Harbiye'den arkadaşı [[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat (Cebesoy)]] komutası altına girmişti.{{kdş|Mango|1999|ss=159-160}}

18 Şubat 1917'de Mustafa Kemal, Hicaz Seferi'ne katılan birliklerin komutanlığına atandığını öğrendi.{{kdş|Mango|1999|s=163}} 26 Şubat'ta Enver'in başkanlık edeceği toplantılara katılmak üzere Şam'a gitti. Görüşmelerin ardından planlarda değişiklik yapıldı; Fahrettin Paşa'nın birliklerinin [[Filistin Cephesi]]'ne kaydırılması ve Mustafa Kemal'in 2. Ordu'nun komutasına asaleten atanmasına karar verildi. Bu karar sadrazam [[Talat Paşa]] tarafından veto edildi.{{kdş|Mango|1999|ss=162-164}}

==== Sina ve Filistin Cephesi ====
{{Ayrıca bakınız|Sina ve Filistin Cephesi}}
[[Dosya:AtaturkYildirim.jpg|upright=0.68|küçükresim|Sina ve Filistin Cephesi'nde.]]
[[Dosya:Mustafa Kemal Atatürk (1918).jpg|upright=0.68|küçükresim|Kemal Paşa, [[Yıldırım Ordular Grubu]] Komutanlığı sırasında (1918). Üzerindeki, Padişahın Onursal Yaveri olduğunu simgeleyen şerittir.]]
7 Mart 1917'de karargâhı [[Diyarbakır]]'da bulunan 2. Ordu Komutan Vekilliğine atandıktan sonra [[Hicaz Kuvve-i Seferiyesi]] Komutanlığına getirilmek istendi. Ancak bunu kabul etmeyerek 5 Temmuz 1917'de [[Yıldırım Ordular Grubu]] emrindeki [[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu]] Komutanlığına atandı.<ref name="Genkur1972"/>{{kdş|Gawrych|2013|ss=57-60}} 8 Ağustos'ta Halep'e gitmek üzere İstanbul'dan ayrıldı.{{kdş|Mango|1999|s=165}} Bölgedeki değerlendirmelerinin ardından Yıldırım Ordular Grubu komutanı Alman [[Erich von Falkenhayn|Falkenhayn]] ile stratejik konularda anlaşamayarak 4 Ekim'de komutanlıktan istifa etti ve ay sonuna doğru İstanbul'a geldi ve [[Pera Palas]]'a yerleşti.{{kdş|Mango|1999|s=168}}{{kdş|Gawrych|2013|ss=57-60}}

15 Aralık 1917 ile 5 Ocak 1918 tarihleri arasında Veliaht [[VI. Mehmed|Vahdettin Efendi]]'nin maiyetinde [[Alman İmparatorluğu|Almanya]]'ya giderek [[Berlin]]'de [[II. Wilhelm|Kayzer II. Wilhelm]], [[Paul von Hindenburg|Hindenburg]], [[Erich Ludendorff|Ludendorff]] ve Genel Karargâh ile savaşın stratejik durumuna dair görüşmelerde yer aldı, [[Alsas]] bölgesini ve cepheyi ziyaret ederek subaylarla görüştü.{{kdş|Gawrych|2013|ss=57-60}} Ziyaret dönüşünde sol böbreğinin iltihap kapması üzerine uzun süre hasta olarak yattı. 25 Mayıs'ta yola çıktı; Haziran ve Temmuz 1918'de [[Viyana]] ve [[Karlovy Vary|Karlsbad]]'da tedavi gördü. Tedavisi esnasında Almanca ve Fransızca dersleri aldı. [[V. Mehmed|Sultan Mehmed Reşad]]'ın ölümü ve [[VI. Mehmed|Vahdettin]]'in [[cülûs]]u üzerine İstanbul'a dönmek üzere 27 Temmuz'da Karlsbad'dan ayrıldı ancak Viyana'da [[İspanyol gribi]]ne yakalandığı için İstanbul'a 4 Ağustos'ta varabildi.{{kdş|Mango|1999|ss=172-175}}{{kdş|Gawrych|2013|ss=57-60}}

7 Ağustos'ta [[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu]] Komutanı olarak [[Sina ve Filistin Cephesi|Filistin Cephesi]]'ne atandı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://en.calameo.com/read/002333863e1f6474d3df4 |başlık=M.K. Paşa Filistin ve Suriye Cephesinde |erişimtarihi=10 Eylül 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20211018130639/https://en.calameo.com/read/002333863e1f6474d3df4 |arşivtarihi=18 Ekim 2021 |ölüurl=hayır }}</ref>{{kdş|Mango|1999|ss=176-178}} 26 Ağustos'ta Halep'e ulaştı, daha sonra 1 Eylül'de{{kdş|Gawrych|2013|ss=57-60}} [[Nablus]]'taki karargahına geçti. Suriye'de ve muharebe hattındaki incelemesinin ardından Enver'in kendini yanlış bilgilendirdiğini ve elindeki kuvvetin zayıflığını tespit etti. 19 Eylül'de [[Edmund Allenby|General Allenby]] komutasındaki İngiliz kuvvetleri, [[Otto Liman von Sanders|General Sanders]] komutasındaki Yıldırım Ordular Grubu'na saldırıya geçerek [[Megiddo Muharebesi (1918)|Megiddo Muharebesi]]'ni başlattılar. Muharebe sonucunda [[Yıldırım Ordular Grubu]]'nu oluşturan [[8. Ordu (Osmanlı)|8. Ordu]] tamamen, [[4. Ordu (Osmanlı)|4. Ordu]] ise büyük ölçüde imha oldu. Sadece Mustafa Kemal Paşa komutasındaki [[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu]] [[Şam]] ve [[Halep]]'ten kuzeye çekilerek, [[Kilis]] güneyindeki Müslimiye'de savunma hattı oluşturdu. [[Mondros Mütarekesi|Mondros Ateşkes Anlaşması]]'na kadar geçen zamanda, [[Britanya İmparatorluğu]] birliklerinin Toros geçitlerinden [[Anadolu]] içlerine sızmasını önledi.<ref name="Villalta">*J. Blanco Villalta, Atatürk, Çey. Fatih Özsu, Ankara, 1982, Syf. 225.</ref> Savaş sürerken 20 Eylül'de ''Fahri Yaver Hazreti Şehriyari'' (Padişahın Onursal Yaveri) unvanı verildi.{{kdş|Mango|1999|s=178}} Mustafa Kemal Paşa, aynı gün [[VI. Mehmed|Vahdettin]]'in başyaveri [[Naci Eldeniz|Naci (Eldeniz) Bey]]'e bir telgraf çekerek Yıldırım Ordular Grubu'nun savaş gücünün kalmadığını bildirerek mütareke istemesini önerdi. Ayrıca yeni hükûmette kendinin [[Harbiye Nezâreti|Harbiye Nazırı]] ve Başkumandan Vekili olarak görevlendirilmesini istedi.<ref>Hikmet Bayur, '1918 Bırakışmasından Az Önce Mustafa Kemal Paşa'nın Başyaver Naci Bey Yolu ile Padişaha Bir Başvurması', ''Belleten'', C.XXI, Sayı: 84, Ekim 1957, s. 561-565, Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü, ''Atatürk'ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri'', C.IV, Türk Tarih Kurumu Basınevi, Ankara, 1991, s. 13-14 (Türk İnkılâp Enstitüsü Arşivi: [tel:63/17436 63/17436])</ref> 27 Eylül'de İngiliz kuvvetlerinin 7. Ordu'nun geri bölgesini tehdit etmesi üzerine Şam'ın güneyindeki Kisve'ye geri çekilme emri verdi. Sanders şehri savunma emri verdi ve 8. Ordu'yu Mustafa Kemal komutasına verdi; ancak Şam 30 Eylül'de düştü. Mustafa Kemal kuvvetlerini Halep'e geri çekerek savunma düzeni aldı. Burada sokak çatışmaları da içeren uzun bir savunmanın ardından 25 Ekim'de [[Halep]] düştü. Mustafa Kemal elde kalan kuvvetlerini Anadolu'ya geri çekti.{{kdş|Gawrych|2013|ss=60-61}}

30 Ekim 1918'de [[Mondros Mütarekesi]] imzalandı ve ertesi gün öğle vaktinde yürürlüğe girdi. Mondros Mütarekenamesi 19. maddesi gereğince, Yıldırım Ordular Grubu kumandanı olan [[Otto Liman von Sanders]] Paşa'nın görevden alınması üzerine Mustafa Kemal Paşa bu göreve getirildi.<ref name="Türkmen">Zekeriya Türkmen, ''Mütareke döneminde Ordunun Durumu ve Yeniden Yapılanması (1918-1920)'', Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2001, s. 45-50.</ref>

[[Mondros Mütarekesi]]'nden sonra [[Anadolu]]'da milisler ([[Kuvâ-yi Milliye]]) şeklinde örgütlenen direniş hareketleri başlamıştı. 5 Kasım'da Suriye'deki İngiliz komutanı, Halep'teki birliklerine malzeme taşımak üzere [[İskenderun Limanı]]'nı kullanacağını söyleyerek kenti işgal edeceğini bildirdi; Mustafa Kemal iki gün öncesinde bir telgrafla mütareke koşullarını öğrenmek istemişti. 6 Kasım'da sadrazama gönderdiği uyarıda İngiliz işgaline silahla karşı koyacağını bildirdi; ancak Ahmet İzzet Paşa'nın ertesi günkü telgrafıyla emri geri almak zorunda kaldı.{{kdş|Mango|1999|ss=189-191}} 7 Kasım'da Yıldırım Ordular Grubu ile 7. Ordu lağvedildi.<ref name="Türkmen"/> Kendi son görev yeri Adana'dan ayrılmadan Ulukışla'ya gelerek ilk örgütlenmeyi başlatmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://en.calameo.com/books/0023338634884d9ccafef |başlık=Ulukışla ve Kuvayı Milliye |erişimtarihi=19 Mayıs 2013 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20131203051149/http://en.calameo.com/books/0023338634884d9ccafef |arşivtarihi=3 Aralık 2013 |ölüurl=evet }}</ref> Yakındaki Antep'te kentin ileri gelenlerinden [[Ali Cenani]] ile görüşerek direniş düzenlemesi durumunda silahları kendinin sağlayacağına söz vermişti; bu silahlar daha sonra halka dağıtıldı ve işgal güçlerine karşı kullanıldı.{{kdş|Mango|1999|ss=189-191}}

10 Kasım 1918 tarihinde Yıldırım Kıt'alarının komutasını 2. Ordu Komutanı Nihat Paşa'ya bırakarak [[Adana]]'dan [[İstanbul]]'a hareket etti.{{kdş|Gawrych|2013|ss=62-63}} Geri çağrılmasından sonra bölgedeki düzenli Osmanlı orduları mümkün olan tüm malzemeleriyle beraber [[Toros Dağları|Toroslar]]'ın kuzeyine çekildi, 2. Ordu dışında tüm birlikler dağıtıldı.{{kdş|Mango|1999|ss=189-191}}

== Kurtuluş Savaşı (1919-1923) ==
=== Örgütlenme ===
==== İşgal dönemi ====
[[Dosya:Büyüklerimiz - Mustafa Kemal Paşa.jpg|küçükresim|upright=0.68|''[[Büyük Mecmua]]''{{'}}nın 20 Mart 1919 tarihli 3. sayısının 44. sayfasında çıkan "Büyüklerimiz - Mustafa Kemal Paşa" başlıklı yazı.]]
[[Dosya:9. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa.png|küçükresim|upright=0.68|9. Ordu Müfettişi Mustafa Kemal Paşa'nın [[Samsun]]'a hareket etmeden kısa bir süre önce çektirdiği fotoğraf, Nisan 1919.]]
Mustafa Kemal 13 Kasım'da [[İstanbul]]'a [[Haydarpaşa Garı]]'na ulaştı. [[Haydarpaşa]]'dan [[İstanbul]]'a geçerken [[İstanbul'un İşgali|şehrin işgali]] için boğaza demirli düşman savaş gemilerini gördüğünde ünlü "Geldikleri gibi giderler!" sözünü söyledi. İşgal altındaki İstanbul'da geçirdiği altı aylık süre boyunca ülkenin işgali ve parçalanmasına karşı direnmek isteyen diğer yurtsever subaylarla gizli görüşmeler yaptı.{{kdş|Gawrych|2013|ss=62-63}} [[Mütareke (dönem)|Mütareke dönemi]]nde [[Fethi Okyar|Fethi Bey]] (Okyar) ile birlikte [[Ahmet İzzet Furgaç|Ahmet İzzet (Furgaç) Paşa]] yanlısı ve [[Ahmet Tevfik Okday|Ahmet Tevfik Paşa]] (Okday) karşıtı bir tavrı koyan ''Minber'' gazetesini çıkararak siyasi girişimlerde bulundu.{{kdş|Mango|1999|s=196}}{{kdş|Gawrych|2013|ss=62-63}} Yıl sonuna doğru daha önce yazdığı ''[[Zabit ve Kumandan ile Hasbihal|Zâbit ve Kumandan ile Hasb-ı Hâl]]'' kitabını yayımlattı.{{kdş|Gawrych|2013|ss=62-63}} İstanbul'da önce Pera Palas'ta kaldı, kısa bir süre sonra Halep'te tanıştığı Suriyeli bir Hristiyan Arap olan [[Salih Fansa]]'nın Beyoğlu'ndaki evine taşındı. Ardından 21 Aralık 1918'de, [[Akaretler]]'de oturan annesi [[Zübeyde Hanım]] ve kız kardeşi [[Makbule Atadan|Makbule]]'yi de yanına alarak günümüzde [[Atatürk Müzesi]] olan eve yerleşti.{{kdş|Mango|1999|s=194}} İstanbul'un [[İstanbul'un İşgali|işgal altında]] bulunduğu günlerde Mustafa Kemal arkadaşlarıyla bu evde sık sık toplandı.{{kdş|Mango|1999|s=204}} Bu toplantılarda önceleri İstanbul'daki hükûmeti değiştirme, daha sonra ise ülkenin işgaline karşı ordunun dağıtılmasının durdurulması, silah ve mühimmatın saklanması, genç subayların Anadolu'ya geçirilmesi, ulusal görüşlere bağlı bürokratların yerlerinde kalması ve halkın moralinin yükseltilmesi konularında kararlar alındı.{{kdş|Gawrych|2013|s=64}} [[Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışı|Samsun'a hareket ettiği gün]] olan 16 Mayıs 1919'a kadar bu evde oturdu.<ref>{{Web kaynağı | başlık = İBB Atatürk Müzesi - Şişli | url = http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/ataturkkitapligi/index.php?dil=tr&p=3 | website = ibb.gov.tr | yayıncı = İstanbul Büyükşehir Belediyesi | erişimtarihi = 18 Temmuz 2020 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140925092758/http://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/ataturkkitapligi/index.php?dil=tr&p=3 | arşivtarihi = 25 Eylül 2014 | ölüurl =hayır}}</ref>

Parlamentoyu Ahmet Tevfik Paşa aleyhine etkilemeye çalışan Mustafa Kemal, başkentte kaldığı altı ay boyunca birkaç kez padişahın huzuruna çıktı.{{efn|Mango dört,{{kdş|Mango|1999|s=198}} Gawrych ise altı kez{{kdş|Gawrych|2013|s=64}} padişah huzuruna çıktığını belirtmektedir.}} Vahdettin, Mustafa Kemal'i kullanmak istemesine rağmen onun siyasi güç sahibi olmasına karşıydı ve [[Damad Ferid Paşa]] ve Tevfik Paşa gibi hanedana mensup kadınlarla evlenmiş olanlarla çalışmayı yeğliyordu. 18 Kasım'da parlamento Tevfik Paşa hükûmetinin programını görüşmek üzere toplandı ancak Fethi'nin (Okyar) partisine destek veren yirmi yedi milletvekili hükûmet aleyhine oy kullandığı için oylama sonuçsuz kaldı. Ancak bu çabalar sonuçsuz kaldı, 19 Kasım'da yapılan oylamada Tevfik Paşa hükûmeti basit çoğunlukla görevde kaldı.{{kdş|Mango|1999|s=197}} Politikacılar arasında tartışmalar sürerken, aralarında Mustafa Kemal'in de yer aldığı subaylar Osmanlı ordusundan geri kalan parçaları denetim altına almaya ve İtilaf devletleri planlarına direnmeye uğraşıyordu. Meclisin güvenini kaybeden Tevfik Paşa 21 Aralık'ta padişah huzuruna çıkarak meclisin dağıtılmasını istedi ve [[İkinci Meşrutiyet]] dönemi sona erdi, padişahın şahsi yönetimine geri dönüldü.{{kdş|Mango|1999|s=198}} 4 Ocak 1919'da seçimler süresiz olarak ertelendi.{{kdş|Gawrych|2013|s=64}}

20 Aralık'ta bir kez daha padişah huzuruna çıktı ancak hükûmete katılma girişimleri sonuç vermedi. 29-30 Ocak 1919'da İttihat ve Terakki eski üyelerinden otuzu tutuklandı; tutuklananlar arasında Mustafa Kemal'in arkadaşı Dr. [[Tevfik Rüştü Aras|Tevfik Rüştü]] (Aras) da yer alıyordu. İtalyan Yüksek Komiseri Kont Carlo Sforza anılarında 1919 başında İstanbul'daki İngiliz ajanlarının Mustafa Kemal'i de tutuklayıp Malta'ya göndermeye hazırlandıklarını ancak diplomatik sorunlar yaratmamak için bu hazırlıkların uygulamaya geçmediğini yazmıştır. 1919'un başında İstanbul'da birçok siyasi kriz yaşandı, sonunda 4 Mart'ta Damad Ferid Paşa liderliğinde İttihatçılardan arınmış yeni bir hükûmet kuruldu. Milliyetçiler ordunun kontrolünü ellerinde tuttular ama yeni Harbiye Nazın Şakir Paşa, genelkurmay başkanı Fevzi'nin (Çakmak) yerine Cevat Paşa'yı (Çobanlı) atadı. 9 Mart'ta tüm İttihat ve Terakki önderleri tutuklandı.{{kdş|Mango|1999|ss=201-204}}

Tüm bu siyasi karışıklıklar sürerken Mustafa Kemal, [[Rauf Orbay|Rauf]], [[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat]], [[Fahrettin Altay|Fahrettin]], [[Refet Bele|Refet]], [[Kâzım Karabekir]], [[İsmet İnönü|İsmet]] gibi subaylarla sık sık görüşüyordu. Ali Fuat ile beraber askerlerin terhis edilmesini durdurmak, eldeki silah ve mühimmatı korumak ve aynı fikirleri paylaştıkları subay ve sivilleri kilit görevlerde tutmak üzerine bir harekât planı yapmıştı. Bu fikirler Genelkurmay'da görevli subaylar tarafından da paylaşılıyordu.{{kdş|Mango|1999|s=205}} Bu esnada Anadolu'nun ve Trakya'nın farklı bölgelerinde [[Müdâfaa-i hukuk cemiyetleri]] kuruluyordu. Mustafa Kemal ve diğer subaylar bu cemiyetlerle ilişkiler kurmaya başlamıştı.{{kdş|Mango|1999|s=208}} Şubat 1919'da Ali Fuat 20. Kolordu komutanı olarak Ankara'ya, 13 Mart'ta ise Kâzım Karabekir 15. Kolordu komutanı olarak Erzurum'a atandı. Mustafa Kemal de Anadolu'da bir görev almayı hedefliyordu.{{kdş|Gawrych|2013|ss=65-66}}

Nisan ayında Harbiye Nazırı Şakir Paşa tarafından çağrılan Mustafa Kemal, [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]]'nın (Çakmak) vekili Tuğgeneral [[Kâzım İnanç|Kâzım]]'ın (İnanç) da yer aldığı bir kararla Doğu Anadolu'da Rumların tacizlerini çözme görevi ile 9. Ordu müfettişliğine atandı. Karar 30 Nisanda resmen açıklandı ve kısa süre sonra kabine tarafından onaylandı. Bu görev kapsamında Mustafa Kemal bölgede düzeni sağlayacak, silahların toplanıp güvenli bir yerde depolanmasını denetleyecek, ordunun 'şuralar' kurduğu konusundaki raporları araştıracak ve eğer bunlar gerçekse, uygulamaya son verdirecekti. Mustafa Kemal'in de etkisinin bulunduğu{{kdş|Gawrych|2013|ss=65-66}} bu kararla yalnızca 9. Ordu ile doğu ve orta Anadolu'daki sivil yöneticiler ona bağlanmakla kalmıyor, daha batı ve güneydeki bölgelerin komutanları ve sivil yöneticileri de isteklerine uymakla yükümlü tutuluyorlardı.{{kdş|Mango|1999|ss=210-211}} 15 Mayıs'ta genelkurmay başkanlığına bir veda ziyareti yaptı; burada gizli bir görüşmede genelkurmay başkanlığından ayrılmak üzere olan Fevzi Paşa (Çakmak) ve halefi [[Cevat Çobanlı|Cevat Paşa]] (Çobanlı) ile görüştü. Fevzi Paşa ile silah ve malzemelerin İtilaf Devletleri'ne teslim edilmemesi, Anadolu'da Kuvâ-yi Milliye'ye dayanan bir yönetim kurulması ve askerî harekâtların sadece savunmayla sınırlı kalmaması yönünde bir anlaşmaya vardılar. Mustafa Kemal Cevat Paşa'dan kişisel bir şifre aldı, Fevzi Paşa ise subaylar ve silahların Anadolu'ya gönderilmesini örgütledi. Ardından padişah ile son bir görüşmede bulundu ve 16 Mayıs'ta kurmaylarıyla beraber Samsun'a doğru [[Bandırma Vapuru]]'yla yola çıktı.{{kdş|Mango|1999|ss=213-215}}{{kdş|Gawrych|2013|ss=65-66}}

==== Samsun'a çıkışı ====
{{Ana|Mustafa Kemal'in Samsun'a çıkışı}}
[[Dosya:Mustafa Kemal'in 9. Ordu Müfettişliği'ne tayin yazısı.JPG|upright=0.91|küçükresim|Harbiye Nezareti'nin Mustafa Kemal Paşa'yı 9. Ordu Kıtaatı Müfettişliği'ne tayin yazısı.]]
[[Dosya:"Mustafa Kemal Paşa".jpg|upright=0.91|küçükresim|''[[İleri (gazete)|İleri]]'' gazetesinin 6 Ekim 1919 tarihli "Mustafa Kemal Paşa" başlıklı yazısı.]]
2 Şubat 1919 tarihinde Mersinli Cemal Paşa doğudaki Osmanlı ordularını mütareke koşullarına göre düzenlemek için müfettiş olarak Anadolu'ya gönderilmişti. İngiliz Yüksek Komiseri [[Somerset Arthur Gough-Calthorpe|Amiral Calthorpe]] ve Fransız Yüksek Komiseri Amiral Amet, 1918 yılı Kasım ayında Osmanlı hükûmetine nota verdiler. Doğuda Türklerin silahlanıp Hristiyanları öldürdüğünü, buna karşı önlem alınmasını talep ettiler. Mustafa Kemal Paşa, Padişah [[VI. Mehmed|Vahdettin]] tarafından işgal kuvvetlerinin Yüksek Komiserlerinin verdiği notalar gereğince olağanüstü yetkilerle donatılarak [[Vilâyat-ı Sitte]]'deki (Altı Vilayet) Hristiyan ahaliyi korumak ve işgal kuvvetlerine karşı yapılan ufak çaplı isyanları bastırmak için görevlendirildi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=[[Nutuk (Mustafa Kemal Atatürk)|Nutuk]]|yazarlar=Mustafa Kemal Atatürk|sayfa=6|yayıncı=Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları}}</ref> Karadeniz'deki İngiliz Ordusunun komutanı General Sir [[George Milne]]'in, Mustafa Kemal'in görevi ile ilgili yazdığı bir mektuba cevaben Harbiye Nezareti 24 Mayıs'ta verdiği yanıtta Mustafa Kemal'in görevinin 1. ve 3. Kolorduları kapsadığı ve askerî birliklerin bakanlık emirlerine itaati, top kamalarını sökülmesini kontrol etmek ve halkın huzursuzluğunu önlemek olduğunu bildirdi. Gerçekte ise Mustafa Kemal ile kolordu komutanları Erzurum'daki Kâzım Karabekir ile Sivas'taki Refet'in (Bele) amacı askeri malzemelerin teslimini engellemekti. Yunanların Ege bölgesinde ilerlemesini önlemek isteyen Genelkurmay da bu amacı paylaşıyordu.{{kdş|Mango|1999|ss=217-218}}

Atatürk, gazeteci [[Falih Rıfkı Atay]]'a Samsun'a hareket etmeden önce Vahdettin ile olan son görüşmesini anlatmıştır. Bu görüşmede [[VI. Mehmed|Vahdettin]], [[Samsun]]'a hareket etmeden önce kendini ziyarete gelen Mustafa Kemal Paşa'ya "Paşa Paşa, şimdiye kadar devlete çok hizmet ettin, bunların hepsi artık bu kitaba girmiştir, tarihe geçmiştir. Bunları unutun, asıl şimdi yapacağın hizmet hepsinden mühim olabilir. Paşa Paşa, devleti kurtarabilirsin!" demiştir. Ancak Atatürk, Vahdettin'in samimiyetinden emin olamadığını, onun İtilaf Devletleri'nin siyasetine uygun hareket ederek bu siyasete karşı gelen Türklerin yatıştırılmasını istediğini anlatmıştır.<ref>Falih Rıfkı Atay, Çankaya (2010), s. 202, Pozitif Yayınları, ISBN 978-975-6461-05-5</ref> Mustafa Kemal, 19 Mayıs 1919'da Kurmay Albay [[Refet Bele|Refet Bey (Bele)]], Kurmay Albay [[Kâzım Dirik|Kâzım (Dirik) Bey]], Kurmay Albay [[Mehmet Arif Bey (1883 doğumlu siyasetçi)|'Ayıcı' Mehmet Arif Bey]], Dr. Albay [[İbrahim Talî Öngören|İbrahim (Talî Öngören) Bey]], Kurmay Binbaşı [[Hüsrev Gerede|Hüsrev (Gerede) Bey]], Dr. Binbaşı [[Refik Saydam|Refik (Saydam) Bey]], Binbaşı [[Kemal Doğan|Kemal (Doğan) Bey]], Yüzbaşı [[Cevat Abbas Gürer|Cevat Abbas (Gürer) Bey]] ve Yüzbaşı [[Ali Şevket Öndersev|Ali Şevket (Öndersev) Bey]] ile beraber [[Samsun]]'a çıktı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/mmuc/samsun.html | başlık = Mustafa Kemal'in Samsun'a Çıkışı | erişimtarihi = 16 Ağustos 2011 | yayımcı = ataturk.net | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304120228/http://www.ataturk.net/mmuc/samsun.html | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

İşgale karşı direniş hareketleri 30 Ekim 1918'de ateşkes imzalanmasının hemen ardından münferit biçimde başlamış olmasına rağmen, Mustafa Kemal ve yanındaki çoğu kurmay olan komutanların Samsun'a çıktığı 19 Mayıs 1919 günü, [[Türk Kurtuluş Savaşı]]'nın fiili başlangıç tarihi olarak kabul edilmektedir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/19mayis/makaleler/1919a_bakis.html | başlık = TÜRK ULUSAL KURTULUŞ HAREKETİNİN BAŞLANGICI | ilk = Mehmet | son = Atay | erişimtarihi = 9 Ağustos 2011 | yayımcı = [[TC Millî Eğitim Bakanlığı|meb.gov.tr]] | arşivurl = https://web.archive.org/web/20131113071221/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/19mayis/makaleler/1919a_bakis.html | arşivtarihi = 13 Kasım 2013 | ölüurl =hayır}}</ref>{{kdş|Mango|1999|s=217}} Bir hafta boyunca [[Gazi Müzesi|Mantıka Palas]]'ta kaldığı bu süreçte, bölgede meydana gelen çatışmaların sebebini araştırmış ve padişah Vahdettin tarafından verilen görevin aksine, işgalcilere karşı bizzat yerel [[Kuvâ-yi Milliye]] örgütlerinin kurulmasında rol oynamıştır.<ref name="Samsun">{{Web kaynağı|url=https://www.atam.gov.tr/nutuk/ordu-ile-temas|başlık=Ordu ile temas|erişimtarihi=1 Haziran 2020|arşivengelli=hayır|tarih=|iş=[[Nutuk (eser)|Nutuk]]|yayımcı=[[Atatürk Araştırma Merkezi|atam.gov.tr]]|ilk=Mustafa Kemal|son=Atatürk|arşivurl=https://web.archive.org/web/20191006062441/http://www.atam.gov.tr/nutuk/ordu-ile-temas|arşivtarihi=6 Ekim 2019|ölüurl=hayır}}</ref>

21 Mayıs'ta güvenlik durumunu görüşmek üzere İngiliz güvenlik subayı Yüzbaşı L.H. Hurst ve iki meslektaşıyla buluştu. İngilizlerin Osmanlı hükûmetinin ülkeyi yönetemediği ve birkaç yıl yabancı müdahalesine ihtiyaç olduğu görüşlerine karşı çıktı, Samsun bölgesindeki sorunların Rumların ayrılıkçı hedeflerine son verdiği anda çözüleceğini ve Osmanlı topraklarında Yunanların egemenlik hakkı olmadığını bildirdi.{{kdş|Mango|1999|s=220}} Samsun'da birkaç gün daha kalan ve görüşmeler yapan Mustafa Kemal, bu bir haftanın sonunda [[Havza, Samsun|Havza]]'ya geçti. Kasabada iyi karşılanan Mustafa Kemal, halktan Müdafaa-i Hukuk Cemiyetleri'nin bir şubesini açmalarını istedi.{{kdş|Mango|1999|s=221}} Mustafa Kemal'in Havza'daki hareketleri Rumlar tarafından Yüzbaşı Hurst'e aktarılmıştı; Hurst'ün raporu üzerine 8 Haziran'da Yüksek Komiser Amiral Calthorpe, İngiliz dış işleri bakanlığına konuyu bir telgrafla bildirdi. Bunun üzerine İngiliz yetkililer Osmanlı hükûmetine Mustafa Kemal'in görevinden alınması yönünde baskı yaptı. Aynı gün sadrazam vekili, İngiliz yetkililere kabinenin Mustafa Kemal'i geri çağırmaya karar verdiğini açıkladı; Harbiye Nazırı [[Şevket Turgut Paşa]] ise Mustafa Kemal'in gitmesine kendilerinin izin verdiğini anımsattı ancak Mustafa Kemal'e "İstanbul'a dönerek kendini onurlandırmasını" bildirdi. Mustafa Kemal 11 Haziran'da zaman kazanma amacıyla neden geri çağrıldığını sordu.{{kdş|Mango|1999|s=222}} Havza'da geçirdiği on yedi gün sonunda, Rauf'tan (Orbay) iç kesimlere yolculuk yapmasını engelleyecek bir İngiliz müfrezesinin gönderilebileceği haberini alınca 13 Haziran'da kimseye haber vermeden Refet'in (Bele) bir tümeninin yer aldığı ve daha güvenli olan [[Amasya]]'ya gitmeye karar verdi.{{kdş|Mango|1999|s=224}}

==== Amasya Genelgesi ====
[[Dosya:Mustafa Kemal Atatürk (renklendirilmiş) 3.jpg|küçükresim|sağ|upright=0.91|Mustafa Kemal Paşa.]]
Mustafa Kemal 13 Haziran'da, Ali Fuat ve Rauf 19 Haziran'da, Refet ise 20 Haziran'da Amasya'ya vardı.{{kdş|Mango|1999|s=224}} Bu esnada Batı Anadolu'da Yunan işgalleri devam ediyor, Redd-i İlhak Cemiyetleri İstanbul hükûmetine ve İtilaf devletlerine protesto telgrafları gönderip direniş çağrıları yapıyordu. Bu hareketliliğin Paris'te görüşmeler yapan Osmanlı heyetini zora düşüreceğini düşünen Dahiliye Nazırı [[Ali Kemal]], 16 Haziran'da ülkedeki bütün postanelere protesto telgraflarını kabul etmemeleri için talimat gönderdi.{{kdş|Mango|1999|s=225}} 18 Haziran'da Mustafa Kemal, 1. Kolordu komutanı Albay Cafer Tayyar'a çektiği bir telgrafta İstanbul'daki hükûmetin gücünü yitirdiğini, Anadolu halkının ulusal bağımsızlık için birleştiğini, Müdafaa-i Hukuk ve Redd-i İlhak Cemiyetlerinin tek bir isim altında birleştirilmeleri ve Anadolu içinde bir yerden yönetilmeleri gereğini, Trakya'daki cemiyetten bir-iki delegenin Sivas'a gönderilmesini yazmıştı.{{kdş|Mango|1999|s=226}}

Mustafa Kemal hazırladığı bildiri taslağını 19-20 Haziran'da [[Rauf Orbay|Rauf]], [[Refet Bele|Refet]] ve [[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat]] ile görüştü. Genelge hazırlandıktan sonra Konya'daki 2. Ordu Müfettişi [[Cemal Mersinli|Cemal]] (Mersinli) ile [[Erzurum]]'da bulunan 15. Kolordu Komutanı Kâzım Karabekir'e gönderilerek onayları alındı. 22 Haziran 1919'da [[Amasya Genelgesi]]'ni yayımladı. Daha sonra bütün mülki amir ve askeri komutanlara telgrafla ulaştırıldı.{{kdş|Mango|1999|s=226}}

[[Amasya Genelgesi]] [[İstanbul]]'da bulunan işgal güçlerinin tepkisi çekmiştir ve İngilizler Mustafa Kemal'i [[İstanbul]]'a geri getirmek için İstanbul Hükûmeti üzerindeki baskılarını arttırmıştır. Bu sırada İçişleri bakanı olan [[Ali Kemal]] Bey bir genelge yayımlayarak Mustafa Kemal'in iyi bir asker olduğunu ancak İngiliz baskısı sonucu görevinden alındığını ifade etmiştir. [[Amasya Genelgesi]]'nde vatanın bütünlüğü ve milletin bağımsızlığının tehlikede olduğu, İstanbul hükûmetinin üzerine aldığı sorumluluğu yerine getiremediği, bu durumun milleti yok olmuş gibi gösterdiği anlatılmıştır. Genelgede "Milletin istiklâlini yine milletin azim ve kararının kurtaracağını" ilan edilmiştir. Anadolu'nun her bakımdan güvenli bir yeri olan [[Sivas]]'ta bir kongre toplanacağı belirtilmiştir. Bu kongreye katılmak için her ilden 3 temsilcinin seçilerek gönderilmesi ve temsilcilerin seyahatlerini gizli tutmaları istenmiştir. Doğu illeri için de [[Erzurum]]'da bir kongrenin toplanacağı, daha sonra [[Erzurum Kongresi]] üyelerinin de Sivas'a katılmak üzere hareket edeceği belirtilmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/mmuc/amasya.html | başlık = ERZURUM KONGRESİ (23 Temmuz - 7 Ağustos 1919) | erişimtarihi = 29 Temmuz 2016 | yayımcı = ataturk.net | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160201090309/http://www.ataturk.net/mmuc/amasya.html | arşivtarihi = 1 Şubat 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

==== Erzurum Kongresi ====
Mustafa Kemal'den kurtulmaya kararlı olan tek hükûmet üyesi Dahiliye Nazırı [[Ali Kemal]], 23 Haziran'da yerel yetkililere gönderdiği genelgede yerel yöneticilere "kendi ile hiçbir resmî işleme girişmemeleri, hükûmet işleri ile ilgili hiçbir isteğini yerine getirmemeleri" için emir verdi. Telgraftan habersiz olan Mustafa Kemal ve Rauf, 26 Haziran'da Amasya'dan ayrılarak Erzurum'a geçti. Sivas valisi [[Reşit Paşa]], Mustafa Kemal'i nasıl karşılaması gerektiğini İstanbul'a sorduğunda Ali Kemal ile Harbiye Nazırı [[Şevket Turgut Paşa]] arasında şiddetli bir kavgaya sebep oldu; iki nazır da 26 Haziran'da istifa etti. Yeni dahiliye nazırı [[Reşid Akif Paşa]], Sivas valisine gönderdiği telgrafta Mustafa Kemal'in görevinden uzaklaştırılmış herhangi bir general gibi karşılanması gerektiğini bildirdi.{{kdş|Mango|1999|ss=228-229}}

Kâzım Karabekir, Mustafa Kemal'i 3 Temmuz'da Erzurum'un 15&nbsp;km dışında karşıladı ve konuklarını törenle Erzurum kalesinin karargahına götürdü. Kente gelir gelmez Refet'ten bir an önce ordudan istifa etmesi ve Erzurum'da güvenlik altında kalması yönünde telgraf aldı. İngilizler ulusal ve yabancı-karşıtı duyguların merkezi hâline geldiğini düşünüyordu. Mustafa Kemal ertesi gün Sultan Vahdettin'in tahta çıkışının yıldönümü vesilesiyle ona sadakatini bildiren bir tebrik telgrafı gönderdi.{{kdş|Mango|1999|ss=230-231}} 7 Temmuz'da 3. Ordu müfettişi olarak bütün komutanlara gönderdiği son emrinde askeri ve ulusal örgütlerin kesinlikle dağıtılmaması, komuta kademelerinin teslim edilmemesi, cephane ve silahların verilmemesi ve "düşman" birliklerin bundan sonra atacakları adımlara karşı askeri tepki gösterilmesini, ordunun hilafetin güvenliğini sağlayabilecek tek unsur olan ulusal iradenin aracı olduğunu belirtti. Açık bir başkaldırı olan bu emrin ardından [[Somerset Arthur Gough-Calthorpe|Amiral Calthorpe]], Refet ile Mustafa Kemal'in derhal geri çağrılmalarını istedi. 8-9 Temmuz gecesi Mustafa Kemal, Harbiye Nazırı [[Ali Ferid Paşa]] ile telgraf üzerinden saatlerce görüştü. Görüşme sonunda görevinden alınacağını hisseden Mustafa Kemal istifa etti, Ferit Paşa ise görevden alındığını söyledi.{{kdş|Mango|1999|ss=231-232}}

[[Kâzım Karabekir|Kâzım Karabekir Paşa]] tarafından [[Erzurum]]'da toplanan Doğu İlleri Müdafaa-i Hukuk Kongresine ([[Erzurum Kongresi]]) katıldı.<ref>[http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=Nutuk&IcerikNo=42 23 Temmuz 1919 Erzurum Kongresi, Atatürk Araştırma Merkezi web sayfası.] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080528042257/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=Nutuk&IcerikNo=42 |tarih=28 Mayıs 2008 }} 11 Temmuz 2009 tarihinde ulaşıldı.</ref> Kongre başında Kâzım Karabekir, Erzurum Müdafaa-i Hukuk Cemiyetinin iki üyesinin istifa ettirerek Rauf (Orbay) ile Mustafa Kemal'in tam üye olarak kongreye katılmalarını sağladı.{{kdş|Mango|1999|ss=234-235}} 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 tarihleri arasında gerçekleşen kongrede 56 delege yer aldı. Mustafa Kemal ilk başta hazırlık komitesi başkanı seçildi, daha sonra yine Karabekir'in çabasıyla kongre başkanı seçildi.{{kdş|Mango|1999|ss=234-235}} Yaptığı konuşmada ülkenin bölünmekte olduğunu, İstanbul hükûmetinin güçsüzlüğünü ve İtilaf devletlerinin entrikalarını anlattı; ülkenin kaderini elinde tutacak bir ulusal yönetim kurulabileceğinden bahsetti.{{kdş|Mango|1999|ss=234-235}}

Kongreye İstanbul hükûmetinden ciddi itirazlar gelmişti. Kongrenin kendini parlamento yerine koyduğu, bu nedenle derhal sona erdirilmesi, Mustafa Kemal ve arkadaşlarının derhal tutuklanıp İstanbul'a gönderilmesi isteniyordu. Mustafa Kemal'in önerisiyle padişah, hükûmet, askeriye ve sivil otoritelere gönderilen bir metinde suçlamalar reddedildi ve saraya bağlılık açıklandı. Ardından yayımlanacak bildiri içeriği ve tüzük maddeleri görüşüldü, bir Heyet-i Temsiliye kuruldu.{{kdş|Mango|1999|ss=235-236}}

7 Ağustos'ta [[wikisource:tr:Erzurum Kongresi Beyannamesi|Erzurum Kongresi Beyannamesi]] yayımlandı. Bu bildiride millî sınırlar içinde vatanın bölünmez bir bütün olduğu, vatanı korumayı ve bağımsızlığı sağlamayı İstanbul hükûmeti sağlayamazsa, geçici bir hükûmet kurulacağı, Hristiyan azınlıklara siyasi hakimiyet ve sosyal dengeyi bozacak ayrıcalık verilemeyeceği, manda ve himayenin kabul edilemeyeceği kararlaştırılmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/mmuc/erzurum.html | başlık = AMASYA GENELGESİ (BİLDİRİSİ) 21-22 Haziran 1919 | erişimtarihi = 1 Ağustos 2016 | yayımcı = ataturk.net | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160116143903/http://www.ataturk.net/mmuc/erzurum.html | arşivtarihi = 16 Ocak 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

Mustafa Kemal kongrenin kapanışından sonra üç hafta daha Erzurum'da kaldı. Erzurum'a yerleşmiş emekli bir binbaşıdan aldığı borç ile Sivas'a yolculuk giderlerini karşıladı. 29 Ağustos'ta makineli tüfekli bir müfrezenin eşliğinde üç arabalık bir konvoyla [[Mazhar Müfit Kansu|Mazhar Müfit]], [[Rauf Orbay|Rauf]] ve [[Raif Dinç|Raif Efendi]] eşliğinde Erzurum'dan yola çıktı, Erzincan'da [[Ahmet Fevzi Baysoy|Fevzi Efendi]] de kendine katıldı. 2 Eylül'de Sivas'a vardı.{{kdş|Mango|1999|ss=238-239}}

==== Sivas Kongresi ====
[[Dosya:Mustafa Kemal, 5. Kafkas Tümeni Kumandanı Cemil Cahit Bey ile Amasya'da.jpg|küçükresim|Mustafa Kemal Paşa [[Cemil Cahit Toydemir|Cemil Cahit Bey]] ile Sivas'ta, Eylül 1919.]]
[[Dosya:Mustapha Kemal Pasha & members of his Nationalist Committee, Sivas, 1919.jpg|upright=1|küçükresim|Mustafa Kemal (ön sırada, ortada) ve bazı [[Sivas Kongresi]] katılımcıları.]]

[[Sivas Kongresi]] 4-11 Eylül 1919 tarihleri arasında toplandı. Kongreye Mustafa Kemal dahil toplam otuz sekiz delege katıldı, Ege'deki direniş örgütleri Sivas'a delege göndermediler. Mustafa Kemal itirazlara rağmen kongrenin ilk gününde başkan seçildi. Ertesi gün delegeler İttihat ve Terakki Fırkası'nı canlandırmayacaklarına dair yemin ettiler ve Millî Mücadele'yi, Osmanlı İmparatorluğu'nun I. Dünya Savaşı'na girmesine sebep olan fırkadan ayrı tutmaya çalıştılar.{{kdş|Mango|1999|s=240}} 4 Eylül'de Ahmet İzzet Paşa'nın ABD [[Manda (diplomasi)|mandasının]] istenmesi konusunda bir muhtırası Kâzım Karabekir'e getirilmişti; Karabekir bu bilgiyi Mustafa Kemal'le paylaştı. Mustafa Kemal ağustos ayında milliyetçi [[Halide Edib Adıvar|Halide Edib]] (Adıvar) ile [[Karakol Cemiyeti]]'nin başı [[Mustafa Vasıf Karakol|Kara Vasıf]]'ın da bulunduğu etkili bazı vatanseverlerin ABD mandasına taraftar olduklarını da öğrenmişti. 8 Eylül'de Erzurum Heyet-i Temsiliye üyesi eski vali [[Bekir Sami Kunduh|Bekir Sami]] (Kunduh), kongreye ABD mandasının kabul edilmesini isteyen yirmi beş imzalı bir önerge sundu. Mustafa Kemal, kentte bulunan Amerikalıların herhangi bir resmî görevi olmadığını belirtti. Kongre sonuç olarak, ABD senatosundan ülkeyi temsil etmeyen İstanbul hükûmeti ile bir barış anlaşması imzalamadan önce Türkiye'ye bir araştırma komisyonu gönderilmesini isteyen bir mektup gönderilmesine karar verdi; ancak ABD Senatosu'nun 19 Kasım'da ABD'nin [[Milletler Cemiyeti]]'ne üyeliğini onaylamamasıyla da bağlantılı olarak bu konu görüşülmedi.{{kdş|Mango|1999|ss=242-243}} Manda fikrinin ortadan kalkmasının ardından kongre tarafından birleşik bir [[Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti]]'nin tüzüğü hazırlandı. [[Heyet-i Temsiliye|Temsil Heyeti]] genişletildi ancak tüm heyet Mustafa Kemal'i lider olarak kabul etmeye devam etti.{{kdş|Mango|1999|ss=242-243}}<ref>{{Web kaynağı |url=http://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT101&dq=sivas+kongresi+1919&hl=tr&ei=c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDYQ6AEwAw#v=onepage&q=sivas%20kongresi%201919&f=false |başlık=''Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi'', "Sivas Kongresi", Prof. Dr. İlhan Güneş |erişimtarihi=16 Ağustos 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20120604121333/http://books.google.com.tr/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT101&dq=sivas+kongresi+1919&hl=tr&ei=c4RKTubJGom78gPqz6TOCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDYQ6AEwAw#v=onepage&q=sivas%20kongresi%201919&f=false |arşivtarihi=4 Haziran 2012 |ölüurl=hayır}}</ref>

11 Eylül'de yayımlanan [[wikisource:tr:Sivas Kongresi Beyannamesi|Sivas Kongresi Beyannamesi]]'nde Mondros Ateşkes Antlaşması'nın imzalandığı gün işgale uğramamış vatan topraklarının bir bütün olduğu ve birbirinden ayrılamayacağı vurgulanmıştır. Kuvâ-yi Milliye'nin tek kuvvet olarak tanınması ve millî iradenin egemen kılınmasının esas olduğu belirtilmiştir. Rumların ve Ermenilerin toprak iddialarına karşı çıkılmıştır. Millî iradeyi temsil etmek üzere Osmanlı Mebuslar Meclisinin derhal toplanması ve hükûmet kararlarının meclisin denetimine sunulması istenmiştir. Sivas Kongresi'nde bütün millî cemiyetler Anadolu ve Rumeli Müdâfaa-i Hukuk Cemiyeti adı altında birleştirilmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.sivas.gov.tr/ataturk-ve-ilimiz | başlık = Atatürk ve ilimiz | erişimtarihi = 29 Temmuz 2016 | yayımcı = Sivas Valiliği | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160402182618/http://sivas.gov.tr/ataturk-ve-ilimiz | arşivtarihi = 2 Nisan 2016 | ölüurl =evet}}</ref>{{kdş|Mango|1999|ss=244-245}}

Kongre döneminde İstanbul hükûmeti Mustafa Kemal'in tutuklanması için girişimlerde bulunmuş, 3 Eylül'de daha sonra [[Ali Galip Olayı]] olarak anılacak bir girişimde Dahiliye Nazırı [[Hacı Adil Arda|Adil]] ve yeni Harbiye Nazırı [[Süleyman Şefik Paşa]], Elazığ valisi Ali Galip'e Mustafa Kemal'i tutuklayıp kongreyi dağıtmasını emretmişti. Ali Galip Malatya'ya gelerek İngiliz yüzbaşı [[Edward William Charles Noel|Edward Noel]] ve Kürt Bedirhan ailesinin bazı bireyleri ile görüştü. Olası bir girişime karşı Kâzım Karabekir, 7 Eylül'de küçük bir süvari bölüğünü Malatya'ya gönderip Bedirhanları tutuklama emri verdi. Bunun üzerine Ali Galip, Yüzbaşı Noel ve Bedirhanlar Suriye'ye kaçtı.{{kdş|Mango|1999|ss=244-245}} İstanbul hükûmeti ayrıca Ankara valisi Muhittin Paşa'ya Sivas'a gidip kenti denetime alma emri vermiş ancak Ali Fuat'ın emriyle yoldayken milliyetçiler tarafından tutuklanmıştır.{{kdş|Mango|1999|ss=244-245}}

Bu başarısız girişimler, milliyetçilerin Anadolu'nun işgal edilmemiş kısımlarında sivil yönetimi denetime almalarına yol açtı. 24 Eylül'de Trabzon valisi tutuklandı; 26 Eylül'de Konya valisi Refet'in (Bele) şehri ele geçirmek üzere yola çıktığı haberi üzerine şehri terk etti. Bu gelişmelerin ardından Anadolu kontrolünü yitireceğini anlayan İstanbul hükûmeti, 27 Eylül'de [[Abdülkerim Paşa]] arabuluculuğunda Mustafa Kemal ile telgraflaştı. Mustafa Kemal bu görüşmede [[Damad Ferid Paşa]]'nın istifasını istedi. 30 Eylül'de Damad Ferid istifa etti, yerine [[Ali Rıza Paşa (sadrazam)|Ali Rıza Paşa]] sadrazam olarak atandı.{{kdş|Mango|1999|ss=247-248}} Bu olayların ardından İstanbul hükûmeti, Heyet-i Temsiliye ile görüşmek üzere Bahriye Nazırı [[Salih Hulusi Kezrak|Salih Paşa]]'yı Anadolu'ya göndermeyi önerdi. Mustafa Kemal, Amasya'da görüşmeyi kabul etti. 20-22 Ekim arasında üç gün süren pazarlığın ardından zayıf bir anlaşmaya varıldı. Mustafa Kemal'in ısrarıyla protokol hâline getirilip imzalanan bu görüşme ile hükûmet Heyet-i Temsiliye'yi tanımış oldu.{{kdş|Mango|1999|ss=250-251}}

==== TBMM'nin açılışı ====
 
Mustafa Kemal 27 Aralık 1919'da [[Ankara]]'ya ulaştı. 1919 sonunda yapılan [[Meclis-i Mebûsan]] seçimlerinde Mustafa Kemal Erzurum'dan mebus seçildi ama Ankara'da kalmaya kararlıydı. Mustafa Kemal'in öncelikli hedefi milliyetçi vekilleri Müdafaa-i Hukuk Grubu adında bir partide toplamak ve meclis başkanı seçilmekti. Bu şekilde meclis İstanbul'da özgürce çalışamazsa yasal olarak seçilmiş delegeler adına hareket etme yetkisine sahip olacaktı.{{kdş|Mango|1999|s=259}} 29 Aralık'ta İstanbul hükûmeti Mustafa Kemal'in ordudan uzaklaştırılması emrini geri alarak madalyalarını iade etti ve kendi isteğiyle istifa etmiş olduğunu açıkladı.{{kdş|Mango|1999|s=260}} Bu dönemde, Osmanlı topraklarının paylaşılması sürecinin son aşaması olup "Amerikan Mandası" olarak dile gelen dış politika sorunu da tartışılarak reddedilmiştir. Aralık 1919 tarihini taşıyan son ABD teklifinde "geniş bir Ermenistan yanında bir Türk Devleti" kurulması stratejik hedef olarak ortaya konulmuştur.<ref>[http://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e ABD teklifi] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20211018130451/https://en.calameo.com/read/0023338636d2f3c39012e |tarih=18 Ekim 2021 }}.</ref> Ocak 1920'de Yunanların Batı Anadolu'yu ilhak edecekleri söylentileri yayılmaya başlamıştı. 9 Ocak'ta Albay Fahrettin (Altay) ile görüşen Mustafa Kemal, Yunanlara karşı Batı Anadolu'daki bütün birliklerin başına geçmeyi planladığını belirtti. Bu dönemde Ege'deki çetelerle irtibat kurmuş, düzenli orduyu çetecilere yardımcı olmaya ikna etmişti. Bu esnada Albay İsmet ile Ankara'da görüşmeler yaptı. Yunanistan ile savaşın kaçınılmaz olduğunu ancak düşman birliklerinin çeteler değil sadece düzenli ordu ile durdurulabileceğini belirtti.{{kdş|Mango|1999|s=260}}

12 Ocak 1920'de Osmanlı Devleti'nin son meclis toplantısı 72 vekilin katılımıyla açıldı. İtilaf Devletleri yeni hükûmette Anadolu'daki milliyetçi komutanlar ile güçlü bağları olan [[Cemal Mersinli|Cemal Paşa]]'nın (Mersinli) harbiye nazırı, [[Cevat Çobanlı|Cevat Paşa]]'nın (Çobanlı) ise genelkurmay başkanı olmalarına karşı çıktılar. Paşalar istifalarını sunmak zorunda kaldı. Bu esnada meclis başkanlığına Reşat Hikmet seçildi; kısa süre sonra öldüğünde yerini Celalettin Arif aldı; Fevzi Paşa (Çakmak) genelkurmay başkanlığına geldi, bazı diğer bakanların da değişimi ile 9 Şubat'ta yeni kabine güvenoyu aldı. Meclisteki milliyetçiler "Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti" yerine, padişahın bir konuşmasında geçen bir adla, "[[Felâh-ı Vatan|Felah-ı Vatan İttifakı]]" partisini kurdular. Mustafa Kemal bu dönemde Ankara'da beklemede kalarak, çevresindeki genç subaylarla çalışmalarını sürdürdü.{{kdş|Mango|1999|ss=260-263}}

28 Ocak 1920'de Osmanlı [[Meclis-i Mebûsan]]ı, temel hatları Amasya, Erzurum ve Sivas'ta Mustafa Kemal önderliğinde belirlenen [[Mîsâk-ı Millî]] kararlarını kabul etti, 17 Şubat'ta ise kamuoyuna açıkladı. "Türkiye" sözcüğünün ilk kez geçtiği<ref>{{Web kaynağı |url=https://tr.wikisource.org/wiki/Misak-%C4%B1_Mill%C3%AE |başlık=Mîsâk-ı Millî - Vikikaynak |erişimtarihi=6 Ekim 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200724063953/https://tr.wikisource.org/wiki/Misak-%C4%B1_Mill%C3%AE |arşivtarihi=24 Temmuz 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>{{kdş|Mango|1999|s=263}} bildiri, I. Dünya Savaşı'nı sona erdirecek olan barış antlaşmasında Türkiye'nin kabul ettiği asgari barış şartlarını içermekteydi.{{kdş|Mango|1999|s=263}} Bu esnada İtilaf Devletleri İstanbul'un işgal edilmesini görüşüyorlar, aynı zamanda belirsizlik sebebiyle Anadolu bir otorite boşluğu ortaya çıkıyordu. Şubatta milliyetçilere karşı ikinci [[Anzavur Ayaklanması]] gerçekleşti. 3 Mart'ta Sadrazam Ali Rıza Paşa istifa etti; yerine Salih Paşa geçti. Diğer İtilaf Devletleri'ni ikna eden İngilizler, 15-16 Mart gecesi yönetime el koydular, önemli binaları işgal edip Türk milliyetçilerini tutuklamaya başladılar. Tutuklanan milliyetçiler daha sonra [[Malta sürgünleri|Malta'ya sürülecekti]]. 18 Mart 1920'de İstanbul'daki son meclis toplantısı yapıldı ve meclisin süresiz tatil edilmesine karar verildi.{{kdş|Mango|1999|ss=264-267}}

İngilizlerin bu hamlesine karşılık Mustafa Kemal öncelikle Anadolu'daki İngiliz subaylarının gözaltına alınması emrini verdi. Daha sonra yeni bir seçim çağrısı yaparak, İstanbul'daki vekilleri Ankara'ya davet etti. Milliyetçilere yakın olan sadrazam Salih Paşa 2 Nisan'da istifa etti, Vahdettin onun yerine milliyetçi karşıtı Damad Ferid'i getirmeye karar verdi. Bu noktada saray ile milliyetçiler arasındaki bölünme tamamen netleşmiş, Türk milli direnişinin liderliği konusunda ise Mustafa Kemal'in ciddi bir rakibi kalmamıştı.{{kdş|Mango|1999|ss=264-267}} Mart-Nisan 1920'de İstanbul'daki milliyetçiler çeşitli yollarla Ankara'ya geçtiler. Mustafa Kemal bu esnada Ankara'da örgütlenmesini ilerletmiş, direniş hareketini anlatma amaçlı [[Anadolu Ajansı]]'nı kurmuştu. 11 Nisan'da meclis, padişah tarafından feshedildi ve şeyhülislam Kuvâ-yi Milliye'yi kâfir ilan eden ve öldürülmelerinin vacip olduğunu belirten bir fetva yayımladı. 18 Nisan'da [[Kuvâ-yi İnzibâtiye]] kurularak milliyetçilere karşı harekete geçirildi.{{kdş|Mango|1999|ss=268-269}}

23 Nisan 1920'de Ankara'da [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]] açıldı. Ülkenin her yanından milliyetçi örgütler Ankara'ya temsilciler göndermiş, İstanbul meclisinden gelenler de meclise katılmıştı. Meclis açılışında Mustafa Kemal, 1918'deki mütarekeden beri olanları açıklayan uzun bir konuşma yaptı. Meclisin sadece yasama değil yürütme yetkisini de elde tutmasını, üyeler arasından yürütme kuruluna uygun olanların seçilmesini istedi. 24 Nisan'da meclis faaliyetlerine başladı; yapılan yoklamada 120 delege hazır bulunmuştu. Mustafa Kemal 120 oyun 110'unu alarak Ankara mebusu sıfatıyla Meclis ve Hükûmet Başkanlığına seçildi. [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]] bir kurucu meclis gibi çalışarak Millî Mücadele'yi yürütecek olan Anadolu hükûmetinin altyapısını kurdu.{{kdş|Mango|1999|ss=270-272}}

TBMM açıldıktan bir gün sonra Mustafa Kemal, yaptığı açılış konuşmasında [[I. Dünya Savaşı]]'na girmenin zorunlu olduğunu şu sözlerle ifade etmiştir:

<blockquote>"Sonucunda felâket ve çok üzücü olaylara neden olan ve bu gün için milletimizin memnuniyetsizliğine yol açan Dünya Savaşı'na katılmamış olmak tabii ki çok daha iyi olurdu. Fakat buna maddeten imkân yoktu. Çünkü katılmama, silâhlanmış bir tarafsızlığı, yani boğazların kapalı bulundurulmasını gerektiriyordu. Halbuki vatanımızın coğrafi konumu, İstanbul'un stratejik durumu, Rusların İtilâf hükûmetleri yanında yer almış olması, bizim seyirci kalmamıza kesinlikle uygun değildi. Bunun yanı sıra silâhlanmış bir tarafsızlığın devamı için paramız, silahımız, sanayiimiz, kısaca, gerekli araç ve gerecimiz de bulunmuyordu. İtilâf devletlerinin ve özellikle İngilizlerin para vermemesi bir yana, gemilerimize el koyarak milletin dişinden tırnağından artırarak biriktirdiği gemi yapımına ait yedi milyon liramızı zorla alıkoymaları, İtilâf devletlerinin savaş ilân etmesi, bizim savaşa katılmamızdan dört ay önce her yönüyle Osmanlı hükûmetinin zararına bir Ermenistan Cumhuriyeti kurulmasına karar verdiklerini ilan etmiş olmaları ve hatta Bolşeviklerin yayınladığı gizli antlaşmadan da anlaşıldığına göre, İstanbul'un Çarlık Rusyasına vadedilmiş olması, savaşa İtilâf devletlerine karşı girmemizin zorunlu olduğunu gösteren açık delillerdir."<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/1d1yy1.htm|başlık=Meclis Açılış Konuşması|tarih=24 Nisan 1920|yayıncı=TBMM|erişimtarihi=28 Ağustos 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210506200857/http://www.tbmm.gov.tr/tarihce/ataturk_konusma/1d1yy1.htm|arşivtarihi=6 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref></blockquote>

Bir hafta sonra ise, 1 Mayıs 1920 tarihli ''The Mail'' gazetesi manşetine göre Mustafa Kemal verdiği röportajda [[Osmanlı İmparatorluğu|Osmanlı]]'nın yıkılmasından, [[İslam]]'ın ayak altına alınmasından [[Britanya İmparatorluğu|İngiltere]]'yi sorumlu tuttuğunu söyledi. Birliklerine atfedilen soykırım iddialarını da şiddetle reddettiğini belirtti; yalnızca fesat çıkaranların temizlenmesinde zorunlu olduklarını söyledi. Buna ek olarak "İngiltere'yi cezalandıracağım" diyen Mustafa Kemal, İngiltere'nin kolonilerinde isyan körüklemenin kendi elinde olduğunu ifade etti. Asi veya maceraperest olmadıklarını, meşru Türkiye'nin gerçek temsilcisi olduklarını dile getirdi.<ref>{{Web kaynağı | url = https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/63847988?browse=ndp%3Abrowse%2Ftitle%2FM%2Ftitle%2F75%2F1920%2F05%2F01%2Fpage%2F5313756%2Farticle%2F63847988#correctionsModal | başlık = "I will punish England" | erişimtarihi = 20 Mayıs 2020 | tarih =  | çalışma = National Library of Australia | yayıncı =  | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200523170001/https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/63847988?browse=ndp%3Abrowse%2Ftitle%2FM%2Ftitle%2F75%2F1920%2F05%2F01%2Fpage%2F5313756%2Farticle%2F63847988#correctionsModal | arşivtarihi = 23 Mayıs 2020 | ölüurl =hayır}}</ref>

3-4 Mayıs'ta yapılan seçiminde Mustafa Kemal başkanlığında çalışacak on vekil belirlendi. Bu noktada Ankara Hükûmeti'nin ilk amacı, Damad Ferid'in körüklediği [[Kuvâ-yi İnzibâtiye]]'ye karşı iç mücadeleyi kazanmaktı. Mustafa Kemal'in yönlendirmesiyle [[Çerkez Ethem]]'in [[Kuvâ-yi Seyyâre]]'si [[Ahmet Anzavur|Anzavur Ahmet]]'a karşı zafer kazandı. 14 Haziran 1920'de milliyetçilerin saldırısı ile Kuvâ-yi İnzibâtiye'nin bir kısmı taraf değiştirdi, kalanları İngiliz askerlerinin gerisine çekildi. 25 Haziran'da bu güç resmen dağıtıldı, yakalanan yedi subay ile bölgenin bazı önde gelenleri idam edildi.{{kdş|Mango|1999|ss=273-274}}

Bu esnada, 19-26 Nisan'da İtilaf Devletleri [[San Remo Konferansı]]'nda Osmanlı'nın bölünmesi planları üzerine çalışıyordu. Britanya başbakanı [[David Lloyd George|Lloyd George]], [[Elefterios Venizelos|Venizelos]]'un Batı Anadolu'yu ilhak planını destekliyordu. Görüşmelerin ardından 22 Haziran'da bir yıldan uzun süredir [[Milne Hattı]]'nda bekleyen Yunan kuvvetleri, doğuya ve kuzeye doğru ilerleyerek 8 Temmuz'da Bursa'yı ele geçirdiler. Yunanlar İzmir'in kuzeyinden Marmara'nın güneyine dek tüm Ege sahillerini bir ayda işgal ettiler. 25 Temmuz'da Edirne düştü, 27 Temmuz'da tüm Trakya kaybedildi.{{kdş|Mango|1999|s=275}}

Yunan işgali devam ederken Yozgat'ta [[Yozgat Ayaklanması|Çapanoğlu Ayaklanması]] başladı. Bölgedeki düzenli birlikler isyanı bastırmakta başarısız olunca Mustafa Kemal, önce Kılıç Ali çetesini, ardından Çerkez Ethem'i görevlendirdi. İsyancılara karşı zafer kazanan Ethem, Ankara Valisi Yahya Galip'i kendi kurduğu askeri mahkemeye çıkartmak istedi; Mustafa Kemal tarafından güçlükle ikna edildi. Ekimde padişah taraftarları Konya'da hükûmet binalarını ele geçirdi, güneydoğuda ise bazı Kürt aşiretler isyan ettiler ama bu isyanlar başarıyla bastırıldı.{{kdş|Mango|1999|ss=276-277}}

10 Ağustos'ta İstanbul hükûmeti ile İtilaf Devletleri arasında [[Sevr Antlaşması]] imzalandı. Anlaşmanın yürürlüğe girmesi için Osmanlı meclisi tarafından onaylanması gerekiyordu. İstifa eden Damad Ferid'in yerine geçen Tevfik Paşa, Mustafa Kemal ile temasa geçmeye çalıştı. Ancak 19 Ağustos'ta yapılan meclis toplantısında Sevr'in kabul edilmesini öngören saltanat üyeleri ile imzalayan üç yetkili vatan haini ilan edildi.{{kdş|Mango|1999|ss=278-279}}

Mustafa Kemal bu dönemde İtilaf Devletleri'ne karşı diplomatik destek bulmaya da çalışıyordu. Hariciye vekili Bekir Sami (Kunduh) başkanlığında Sovyetler ile görüşmeye gönderilen heyet 19 Temmuz'da Moskova'ya vardı. Enver Paşa da 7 Ağustos'ta Moskova'ya varmış, İngilizlere karşı bir İslam ihtilali için Bolşevikleri etkilemeye çalışıyordu. Mustafa Kemal, İttihat ve Terakki'nin liderleri ile arasına mesafe koymaya özen gösterdi. Bolşeviklerin tehlikeli bir müttefik olduğunu düşünen Mustafa Kemal, hem iç hem de dış siyasette dikkatli bir denge politikası gözetti. Yapılan uzun görüşmelerin ardından Rusların Doğu Anadolu'da toprak talepleri net şekilde reddedildi; Bolşeviklerin [[Sarıkamış]]'ı Türklere bırakabilecekleri imasından faydalanan Mustafa Kemal Kâzım Karabekir'e Kars'ın batısını yeniden ele geçirme izni verdi. 29 Eylül'de zayıf bir Ermeni direnişine rağmen Sarıkamış alındı; 24-30 Ekim'de Kars Ermenilerden ele geçirildi. Mustafa Kemal'in talimatları ile Ermeniler üzerindeki baskı devam ettirildi; 18 Kasım'da Ermeniler tamamen yenilerek Ankara'nın koşullarını kabul etmek zorunda kaldılar. 3 Aralık 1920'de imzalanan [[Gümrü Antlaşması]] ile [[Ermenistan]] sınırı nihai hâlini aldı. Doğu sınırının güvene alınmasının ardından kuvvetler güneye kaydırıldı. Kilikya ve Kuzey Mezopotamya'daki çeteler düzenli ordu altına alınarak Mustafa Kemal'in emirlerini uygular hâle geldi.{{kdş|Mango|1999|ss=280-287}}

=== Hâkimiyetin sağlanması ===
==== Düzenli orduya geçiş ====
{{Ayrıca bakınız|Çerkez Ethem Ayaklanması}}
Merkezi denetimden uzak bulunan [[Kuvâ-yi Milliye]] örgütleri dağıtılarak düzenli bir ordu oluşturuldu. Millî Mücadele'nin en kanlı çatışmaları, düzenli orduya katılmayı kabul etmeyen Kuvâ-yi Milliye gruplarına karşı verildi. Mustafa Kemal'in en büyük sorunu, Yunanların toprak uğruna Türklerle savaşmaya hazır düzenli bir orduya sahip olmasıydı. Ankara'nın batı cephesindeki düzenli birlikleri zayıftı, bu sebeple hükûmet çetelere bağımlı durumdaydı; ayrıca bu çeteler güneydekilere göre Ankara'ya çok daha az bağımlıydılar. Ankara Hükûmeti 16 Mayıs 1920'de bütün milislerin düzenli orduya katılmasını ve giderlerin savunma bütçesinden karşılanmasını öngören bir yasa çıkartmıştı ancak [[Çerkez Ethem]] ve [[Demirci Mehmet Efe]] bağımsız davranmayı yeğliyordu. Bu esnada orduda firarlar da artmıştı. 11 Eylül'de çıkartılan bir yasa ile [[İstiklâl mahkemesi|İstiklâl mahkemeleri]] kuruldu. 24 Ekim'de Çerkez Ethem ve düzenli ordunun [[Gediz Muharebeleri|Gediz'e gerçekleştirdiği bir hücum]] koordinasyon eksikliği sebebiyle başarısızlıkla sonuçlandı. Mustafa Kemal bunun üzerine cephe komutanı Ali Fuat'ı görevden alarak Moskova'ya büyükelçi olarak gönderdi, cepheyi kuzeyde İsmet (İnönü), güneyde Refet (Bele) komutasına verdi. Refet Konya'da bir ayaklanmayı bastırdıktan sonra Demirci Mehmet Efe'nin üzerine yürüdü ve 30 Aralık'ta tutukladı.{{kdş|Mango|1999|ss=288-293}}

Daha fazla güce sahip olan Çerkez Ethem, önce Ankara'da kendine destek aradı, daha sonra Kütahya'ya kaçtı. 30 Aralık'ta Albay İsmet ve Albay Refet komutasında 15 bin asker Çerkez Ethem'e karşı saldırıya geçti ve Kütahya kalesini ele geçirdi. Çerkez Ethem, Reşit ve Tevfik kardeşlerin başlarında bulunduğu [[Kuvâ-yi Seyyâre]]'den 725 Çerkez Yunanlarla anlaşarak düşman hatlarının gerisine geçtiler, geriye kalanlar dağıldı, bir kısmı düzenli orduya katıldı.{{kdş|Mango|1999|ss=288-293}}

==== Teşkîlât-ı Esâsîye Kanunu ====
20 Ocak 1921'de anayasa görevi gören [[Teşkîlât-ı Esâsîye Kanunu]] çıkartıldı. Egemenliğin kayıtsız şartsız milletin olduğunu belirten kanun ülkeye resmen Türkiye Devleti adını veriyor, [[Ankara Hükûmeti|Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükûmeti]] tarafından yönetileceği bildiriyor ve padişahın neredeyse tüm yetkilerini TBMM'ye devrediyordu. Mustafa Kemal'in ısrarıyla padişahın adının hiç geçmediği kanunla ilgili tartışmalarda Mustafa Kemal saltanat ve hilafetin ilke olarak kabul edildiğini ancak bu kurumların ayrıcalıklarını tanımlamamanın daha iyi olacağını ileri sürdü. Anayasa ile ayrıca meclis tarafından teker teker seçilecek bir bakanlar kurulu bir başbakan seçecekti, gündelik işlerle ilgilenen bu göreve Fevzi (Çakmak) getirildi, Mustafa Kemal meclis başkanı olarak hükûmetin başında kaldı.{{kdş|Mango|1999|ss=293-294}}

==== İnönü Muharebeleri ====
[[Dosya:The Angora Government and its Claims.jpg|upright=1.14|küçükresim|''The Sphere'' gazetesinin 1-5 Mart 1921'de "Ankara Hükûmeti ve Talepleri" başlığıyla yayımladığı harita. Başlığın altında verilen bilgi: "Kemalistler ya da milliyetçiler, gölgeli alanı etkin biçimde kontrol ediyorlar. Onlar, Yunanlar tarafından Ege'den sürüldüler fakat Trakya'yı, İzmir'i, Ermenistan'ı ve Basra Körfezi altındaki bütün Mezopotamya'yı talep ediyorlar".]]
[[Dosya:Kemal Paşa ve İsmet Paşa II. İnönü Muharebesi'nden sonra askerleri teftişte.png|upright=1.14|küçükresim|Kemal Paşa ve İsmet Paşa II. İnönü Muharebesi'nden sonra askerleri teftişte.]]
{{Ayrıca bakınız|Birinci İnönü Muharebesi|İkinci İnönü Muharebesi}}
Birleşik Krallık Başbakanı [[David Lloyd George]]'a göre [[Yunanistan Krallığı|Yunanistan]] büyümeli ve [[Büyük Britanya ve İrlanda Birleşik Krallığı|İngiltere]] ile menfaatleri birleştirilmeliydi. Yunanistan boğazları Avrupa'ya açık tutmalı, Akdeniz'de İngiltere'nin çıkarlarına uygun davranmalıydı. Eğer böyle davranmazsa İngiliz donanması onu uslandırmak için yeterdi. [[Sevr Antlaşması]]'nın kuvvet kullanılmadan uygulanamayacağı anlaşılmıştı. [[İtilaf Devletleri]] ise kuvvet kullanacak hâlde değildi. İtilaf Devletleri, Yunanları yalnız Türk illerini alıp kendi vatanına katmak için değil kendi davalarını da yürütmek için Anadolu'ya çıkardı. Ancak İtilaf Devletleri de Türkiye'ye karşı uygulanacak politikalarda artık beraber değildir. İtalya, Yunanların Anadolu'ya yerleşmesinden dolayı rahatsızdı. [[Üçüncü Fransız Cumhuriyeti|Fransa]] ise [[Suriye]]'deki toprak kazançlarını yeterli görmektedir. Artık Yunanlar kendi ordularıyla Anadolu'ya boyun eğdirmek zorundadır. Mustafa Kemal de Yunan ordusunu yenerse, Türkiye'yi kurtarmış olacaktır.<ref>Falih Rıfkı Atay, Çankaya (2010), Pozitif Yayınları, s. [tel:310-311-312 310-311-312], ISBN 978-975-6461-05-5</ref> 6 Ocak 1921 günü [[Bursa]]'dan [[Eskişehir]]'e ve [[Uşak]]'tan [[Afyonkarahisar (il)|Afyon]]'a doğru iki kol hâlinde ileri harekâta başlayan Yunan ordusu, 9 Ocak'ta [[İnönü, Eskişehir|İnönü]] mevzilerine kadar ilerledi. Ancak Türk ordusunun savunması karşısında ileri gidemeyeceklerini anlayarak 11 Ocak 1921 sabahı İnönü mevzilerinden çekilmek zorunda kaldı.<ref name="GKB"/> Birkaç gün sonra geride kalan Çerkez Ethem birlikleri milli birlikler tarafından dağıtıldı.{{kdş|Mango|1999|s=299}} Birinci İnönü Muharebesi düzenli ordunun ilk zaferi olduğundan Kuvâ-yi Milliye'den düzenli orduya geçiş hızlanmış, halkın yeni kurulan orduya güveni artmıştır. Bu başarı bütün dünyanın dikkatini çekmiş; [[İtilaf Devletleri]], 26 Ocak 1921'de Osmanlı Devleti'nin Londra'ya bir heyet göndermesini ve bu toplantıda Ankara Hükûmeti'nden de temsilci bulundurulmasını istemişlerdir.<ref name="GKB">{{Web kaynağı | url = http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Birinci_Inonu_Zaferi/Birinci_Inonu_Zaferi.html | başlık = Birinci İnönü Muharebesi ve Zaferi ( 09-11 Ocak 1921) | yayıncı = Genelkurmay Başkanlığı | erişimtarihi = 17 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160303232935/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Birinci_Inonu_Zaferi/Birinci_Inonu_Zaferi.html | arşivtarihi = 3 Mart 2016 | ölüurl = evet }}</ref> 1 Mart'ta Albay İsmet tuğgeneral rütbesine terfi etti.{{kdş|Mango|1999|s=299}}

Birinci İnönü zaferinden sonra İtilaf Devletleri [[Sevr Antlaşması]]'nda Türklerin yararına bir değişiklik yapılmasını görüşmek için Londra'da bir konferans toplanmasına karar vermişlerdir. 21 Şubat-11 Mart 1921 tarihleri arasında yapılan konferansta, Türkler yararına bir sonuç çıkmamış, mücadele devam etmiştir. Yunanistan, [[Londra Konferansı (1921)|Londra Konferansı]] bitmeden, Anadolu'da yeni bir saldırı yapmak üzere hazırlıklara başlamıştır. 23 Mart 1921 günü sabah erken saatlerde, 3. Yunan Kolordusu'nun Batı Cephesinden, 1. Yunan Kolordusu'nun da Güney Cephesinden ileri harekete geçmesiyle muharebeler başlamıştır. 23 Mart-1 Nisan 1921 arasında meydana gelen [[İkinci İnönü Muharebesi]] tekrar Türk kuvvetlerinin zaferiyle sona ermiştir. Bu zaferden sonra Fransızlar [[Zonguldak]]'tan, İtalyanlar da Güney Anadolu'dan askerlerini çekmeye başlamıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html | başlık = İkinci İnönü Muharebesi (23 Mart - 1 Nisan 1921) | yayıncı = Genelkurmay Başkanlığı | erişimtarihi = 17 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20151120012041/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Ikinci_Inonu/Ikinci_Inonu_Muharebesi.html | arşivtarihi = 20 Kasım 2015 | ölüurl = evet }}</ref>

==== Kütahya-Eskişehir Muharebeleri ====
{{Ayrıca bakınız|Kütahya-Eskişehir Muharebeleri}}
İnönü muharebelerinde savunma taktiği uygulayan Türk ordusu, Aslıhanlar-Dumlupınar çarpışmalarında ise henüz saldırı gücüne ulaşamadığını göstermişti. Bu durumdan yararlanmaya karar veren Yunan ordusu İnönü, Eskişehir, Afyon ve Kütahya arasındaki çizgide yer alan Türk mevzilerine yüklenerek buraları işgal etmek ve Ankara'ya kadar ilerlemek istiyordu. Takviye birliklerle iyice güçlenen Yunan ordusu 10 Temmuz 1921'den itibaren saldırıya geçti ve 20 Temmuz'a kadar yaptıkları saldırılarla Türk ordusunu geri çekilmeye zorladı. Mustafa Kemal Paşa, Türk ordusunun [[Sakarya Nehri|Sakarya Irmağı]]'nın doğusuna kadar çekilmesini emretti. Böylece vakit kazanılacaktı. Bu savaşlar sonunda Eskişehir, Kütahya, Afyon gibi büyük stratejik bölgeler elden çıktı. TBMM'de moral bozukluğu yaşandı ve sert tartışmalar meydana geldi. Ancak Yunan ordusu büyük ateş ve silah üstünlüğüne rağmen, Türk ordusunu yok edememişti. Türk ordusu, güvenli bir şekilde [[Sakarya Nehri|Sakarya]]'nın doğusuna çekilmişti.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/mmuc/kutahya.html | başlık = Kütahya - Eskişehir Savaşları | yayıncı = ataturk.net | erişimtarihi = 17 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150904012304/http://www.ataturk.net/mmuc/kutahya.html | arşivtarihi = 4 Eylül 2015 | ölüurl =hayır}}</ref>

[[Kütahya-Eskişehir Muharebeleri]] sonrasında Büyük Millet Meclisi içinde iktidara yani Mustafa Kemal Paşa'ya karşı tepkiler artmaya başladı. Bu muhalefeti yöneltenler ordunun başına geçmesi için Mustafa Kemal Paşa'ya baskı yapmaya başladı. Gerçek niyetleri ise onu [[Ankara]]'dan uzaklaştırmak ve [[Enver Paşa]]'nın iktidarını sağlamaktı. Mustafa Kemal Paşa, 4 Ağustos 1921 günü [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|Büyük Millet Meclisi]]'nde yaptığı konuşmayla başkomutan olmayı kabul ettiğini ancak başkomutanlığın faydalı olabilmesi için Meclisin ordu ile ilgili yetkilerini üç ay süreyle kendinde toplayacak bir kanun çıkartılması gerektiğini açıkladı. Paşa'nın başkomutanlığını isteyenlerin bu şekilde hayalleri suya düşürülmüş oldu. 5 Ağustos 1921 günü [[oy birliği]] ile çıkartılan yasa ile Mustafa Kemal Paşa, TBMM Orduları Başkomutanlığı'na getirildi.<ref>Turgut Özakman, Şu Çılgın Türkler (2005), Bilgi Yayınevi, 166. Baskı, s. 231-238</ref>

==== Sakarya Meydan Muharebesi ====
{{Ayrıca bakınız|Sakarya Meydan Muharebesi}}
Mustafa Kemal Paşa, Başkomutanlığa geçmesinin hemen ardından yayımladığı [[Tekâlif-i Milliye]] emirleri ile halkı ordunun donatılması için seferberliğe çağırdı. 12 Ağustos'ta [[Polatlı]]'da teftiş yaparken attan düştü ve kaburga kemiği kırıldı.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=807 |başlık=Atatürk Araştırma Merkezi - Sakarya Meydan Muharebesi'nin Yankıları (Melhâme-i Kübrâ Büyük Kan Seli veya büyük Savaş Alanı) |erişimtarihi=1 Nisan 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110921113100/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=807 |arşivtarihi=21 Eylül 2011 |ölüurl=hayır}}</ref> 23 Ağustos-13 Eylül 1921 tarihlerinde yapılan [[Sakarya Meydan Muharebesi]]'nde Yunan ordusunun hücum gücü tükendi.<ref name="Sakarya Meydan Muharebesi">{{Web kaynağı | url = http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Sakarya_Meydan_Muharebesi/Sakarya_Meydan_Muharebesi.htm | başlık = SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ ( 23 AĞUSTOS-13 EYLÜL 1921 ) | tarih =  | yayımcı = Genelkurmay Başkanlığı | erişimtarihi = 26 Eylül 2011 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20090627034148/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Sakarya_Meydan_Muharebesi/Sakarya_Meydan_Muharebesi.htm | arşivtarihi = 27 Haziran 2009 | ölüurl = evet }}</ref> Türk ordusu ani bir taarruzla Yunan ordusunu Sakarya Nehri'nin doğusundan çıkarmayı başardı. Bu zaferden sonra 19 Eylül 1921'de Büyük Millet Meclisi Başkomutan Mustafa Kemal Paşa'yı oy birliğiyle [[Müşîr]] (bugünkü ismiyle [[Mareşal (Türkiye)|Mareşal]]) rütbesine terfi ettirdi ve [[Gazi (askeriye)|Gazi]] unvanı verdi.<ref>{{Web kaynağı |url=http://books.google.com/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT174&dq=sakarya+mare%C5%9Fal+gazi&hl=en&ei=mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CD4Q6AEwBA#v=onepage&q&f=false |başlık=''Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi'', "Sakarya Savaşı", Prof. Dr. İlhan Güneş |erişimtarihi=14 Ağustos 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20140617200536/http://books.google.com/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT174&dq=sakarya+mare%C5%9Fal+gazi&hl=en&ei=mdhHTof1L86Qswb3o8WzCQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CD4Q6AEwBA#v=onepage&q&f=false |arşivtarihi=17 Haziran 2014 |ölüurl=hayır}}</ref> Sakarya Meydan Muharebesi sonunda Türk ordusunun zayiatı; 5713 ölü, 18.480 yaralı, 828 esir ve 14.268 kayıp olmak üzere toplam 49.289'dur. Yunan ordusunun zararı; 3758 ölü, 18.955 yaralı, 354 kayıp olmak üzere toplam 23.007'dir.<ref name="Sakarya Meydan Muharebesi"/>

Sakarya Meydan Muharebesi'nden sonra, 13 Ekim 1921'de [[Ankara Hükûmeti]] ile Güney Kafkas Cumhuriyetleri arasında [[Kars Antlaşması]] imzalandı. Böylece Türkiye'nin doğu sınırı tamamen güvenlik altına alındı. Fransa ise TBMM Hükûmeti ile 20 Ekim 1921'de [[Ankara Antlaşması (1921)|Ankara Antlaşması]]'nı imzaladı. Bu antlaşma ile Fransa TBMM Hükûmeti'ni tanıdı ve Hatay-İskenderun dışında, Türkiye'nin bugünkü güney sınırı çizildi. Antlaşma sayesinde güney cephesi güvenli duruma geldiğinden buradaki Türk birlikleri de Batı Cephesi'ne kaydırıldı. İtalyanlar ise, Sakarya Meydan Muharebesi'nden sonra Güney Ege ve Akdeniz bölgelerinde tutunamayacaklarını anlayarak 1921 yılı sonuna kadar işgal ettikleri yerlerden çekildi. Sakarya Meydan Muharebesi sonrasında İngiltere de Ankara'yı tanıyarak TBMM ile, 23 Ekim 1921 tarihinde tutsakların serbest bırakılması konusunda antlaşma yapıldı.<ref name="Sakarya Meydan Muharebesi"/>

==== Büyük Taarruz ====
{{Ayrıca bakınız|Büyük Taarruz}}
[[Dosya:Atatürk askerî birlikleri denetlerken, İzmit, 18 Haziran 1922.png|küçükresim|upright=1.14|sol|Başkomutan Mustafa Kemal Paşa Türk kuvvetlerini denetliyor, İzmit, 18 Haziran 1922.]]
[[Dosya: Atatürk in Kocatepe before the start of the Great Offensive, August 30, 1922.jpg|küçükresim|upright=1.14|sol|[[Büyük Taarruz]]'un başlamasından önce sabah saatlerinde [[Kocatepe, Afyonkarahisar|Kocatepe]]'ye doğru çıkarken Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, 30 Ağustos 1922]]
[[Dosya:Sedat Simavi'nin siyasi karikatürü.jpg|küçükresim|''Beykoz konferansına doğru.'' '''Paşa:''' ''N'aber Çorbacı Kosti, eşyalarınla nereye gidiyorsun?'' '''Çorbacı Kosti:''' ''Yeni konferansa, kuklamı oynatmak için.''<br />[[Sedat Simavi]]'nin (1896-1953) Yunan Kralı [[I. Konstantin (Yunanistan kralı)|I. Konstantin]]'i ve Anadolu Türk kuvvetlerinin lideri Mustafa Kemal'i gösteren siyasi karikatürü.<br />(''[[Güleryüz (dergi)|Güleryüz]]'' dergisi, 22 Temmuz 1922)]]

Tam 1 yıl süren taarruz hazırlıkları sonucunda, 26 Ağustos 1922 sabahı büyük bir dikkatle hazırlanan taarruz planı uygulamaya konuldu. 26-30 Ağustos 1922'de yapılan [[Büyük Taarruz]], Kurtuluş Savaşı'nın son aşamasıdır. 30 Ağustos günü [[Başkomutanlık Meydan Muharebesi]]'nde bir gün içinde Yunan ordusunun büyük bir bölümü imha edildi. 31 Ağustos'ta Mustafa Kemal Paşa komutanlarını Çalköy'deki<!--Çalköy, Aslanapa--> karargâhında toplayarak kaçabilen Yunan kuvvetlerinin hızlı bir şekilde takip edilmesini ve İzmir ile civarındaki kuvvetleriyle birleşmemesi için üç koldan Akdeniz'e (bugünkü Ege) doğru ilerlenmesini emretti. 1 Eylül günü Başkomutan Mustafa Kemal bir bildiri yayımlayarak ordulara şu emrini verdi: <blockquote>"Bütün arkadaşlarımın Anadolu'da daha başka meydan muharebeleri verileceğini göz önüne alarak ilerlemesini ve herkesin akıl gücünü, yiğitlik ve yurtseverlik kaynaklarını yarışırcasına esirgemeden vermeye devam eylemesini isterim. Ordular, ilk hedefiniz Akdeniz'dir. İleri!"<ref name="9 Eylül 1922 İzmir'in Kurtuluşu"/>{{efn|1941 yılındaki 1. Coğrafya Kurultayında Ege ismi, coğrafi adlandırmalarda standartlaşmayı sağlamak için resmi olarak seçilmiş ve bu sayede yaygınlaşmıştır.<ref name="Türk Deniz Kuvvetleri">[https://web.archive.org/web/20080530061852/http://www.dzkk.tsk.mil.tr/turkce/BunlariBiliyormuydunuz/EgeDenizininOrjinalAdi.asp Ege Denizinin Orijinal Adı Nedir?] (Türk Deniz Kuvvetleri)</ref>}}</blockquote>

Türk ordusu 2 Eylül'de [[Uşak]]'ı geri aldı. Burada Yunan Ordusu Başkomutanı General [[Nikolaos Trikupis]] esir edildi. 9 Eylül'de Türk süvarileri İzmir'e girdi. 18 Eylül 1922'ye kadar yapılan takip harekâtıyla tüm Batı Anadolu'daki Yunan birlikleri sınır dışına çıkarıldı. Türk ordusunun kazandığı bu başarı, [[Mudanya Mütarekesi|Mudanya Ateşkes Antlaşması]]'na giden süreci başlattı.<ref name="9 Eylül 1922 İzmir'in Kurtuluşu">{{Web kaynağı | url = http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Izmirin_Kurtulusu/Izmirin_Kurtulusu.htm | başlık = 9 Eylül 1922 İzmir'in Kurtuluşu | yayıncı = Genelkurmay Başkanlığı | erişimtarihi = 17 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304002726/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/Izmirin_Kurtulusu/Izmirin_Kurtulusu.htm | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl = evet }}</ref>

[[Karşıyaka]]'da Mustafa Kemal'in kalması için yakınları Yunanların elinde esir olan bir baba-oğul evlerini hazırlamıştır. Bu evde daha önce Yunan Kralı [[I. Konstantin (Yunanistan kralı)|Konstantin]] de kalmış, eve merdivenlerde ayakları altına serilen [[Türk bayrağı]]nı çiğneyerek girmiştir. Bu kez baba-oğul merdivenlere [[Yunanistan bayrağı|Yunan bayrağı]]nı sermiştir. Mustafa Kemal Paşa eve girecekken "Lütfedin, bu karşılıkla bu lekeyi silin!" denilmiştir. Mustafa Kemal Paşa da, "O, geçmişse hata etmiş; bir milletin onuru olan bayrak çiğnenmez, ben onun hatasını tekrar etmem. Bayrağı kaldırın yerden," diyerek bayrağı kaldırtmıştır.<ref>''Atatürk: Ben de Bir İnsanım'', Çetin Yetkin [http://books.google.com/books?id=4kqEdRjWhkkC&pg=PA14&dq=atat%C3%BCrk+yunan+bayra%C4%9F%C4%B1&hl=en&ei=GIJLTon-GpHVsgbOpKT8Bg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=atat%C3%BCrk%20yunan%20bayra%C4%9F%C4%B1&f=false s. 14-15] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140915202811/http://books.google.com/books?id=4kqEdRjWhkkC&pg=PA14&dq=atat%C3%BCrk+yunan+bayra%C4%9F%C4%B1&hl=en&ei=GIJLTon-GpHVsgbOpKT8Bg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CDAQ6AEwAA#v=onepage&q=atat%C3%BCrk%20yunan%20bayra%C4%9F%C4%B1&f=false |tarih=15 Eylül 2014 }}</ref>

==== Çanakkale Krizi ====
{{Ana|Çanakkale Krizi}}
İzmir kurtarıldıktan sonra asıl sorun, [[İstanbul]] ve [[Türk Boğazları|Boğazlar Bölgesi]]'nde sürmekte olan [[İtilaf Devletleri]] işgalinin sona erdirilmesidir. Mustafa Kemal'in emri doğrultusunda Türk kuvvetleri derhal Çanakkale'ye yönelerek buraların Trakya dahil boşaltılmasını talep eder. İngiltere buna ek donanma (ki içlerinde zamanın en modern 2 adet uçak gemisi bulunmaktadır) ve kara kuvveti göndererek cevap verir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993 |başlık=Millî Mücadelede İşgal Kuvvetleri |erişimtarihi=9 Eylül 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20171018032746/http://en.calameo.com/read/0023338633a8f32697993 |arşivtarihi=18 Ekim 2017 |ölüurl=hayır}}</ref> Mustafa Kemal'in [[Çanakkale Krizi]]'ne sebebiyet veren emri; İngiltere'deki muhalefetin, Newfoundland ve Yeni Zelanda dışında İngiliz dominyonlarının ve diğer İtilaf devletlerinin karşı koyması neticesinde sıcak çatışmaya dönüşmez ve [[İstanbul'un Kurtuluşu]]'na giden yolu açar.<ref>{{Kitap kaynağı|soyadı=Morgan|ad=Kenneth O.|yazarbağı=Kenneth O. Morgan|başlık=Consensus and Disunity: The Lloyd George Coalition Government 1918–1922|url=https://archive.org/details/consensusdisunit0000morg|yıl=1979|yayıncı=Clarendon Press|yer=Oxford|isbn=0198224974|sayfalar=[https://archive.org/details/consensusdisunit0000morg/page/302 302]-330|bölüm=The Downfall of the Coalition: Foreign Policy}}</ref> Çanakkale Krizi [[David Lloyd George]]'un iktidarını kaybetmesine neden olduğu gibi [[Kanada]]'nın diplomatik açıdan bağımsız olmasını sağlar. Ayrıca kriz döneminde ABD Başkanı 28 Eylül 1922 günü 13 yeni savaş gemisinin Türkiye'ye komşu denizlere gönderilmesini emreder.<ref>{{Web kaynağı |url=http://en.calameo.com/read/00233386370227ae13dd9 |başlık=İzmir'in Kurtuluşundan sonra Gönderilen ABD Savaş Gemileri |erişimtarihi=9 Eylül 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20181203130855/https://en.calameo.com/read/00233386370227ae13dd9 |arşivtarihi=3 Aralık 2018 |ölüurl=evet }}</ref> 1908-1923 arasında komutanı Amiral Bristol olan USS Scorpion<ref>{{Web kaynağı |url=http://en.calameo.com/read/002333863fb6e32e948b6 |başlık=ABD'NİN 1908-23 ARASINDA İSTANBUL'DAKİ KOMUTA ve İSTİHBARAT GEMİSİ|erişimtarihi=19 Ocak 2016 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20171018032902/http://en.calameo.com/read/002333863fb6e32e948b6 |arşivtarihi=18 Ekim 2017 |ölüurl= }}</ref> gemisinin, istihbarat edinmek suretiyle Lozan Antlaşması yapılana kadar devamlı [[İstanbul]]'da bulunduğu da anlaşılmaktadır.

=== Mudanya Ateşkes Antlaşması ===
Büyük Taarruz'un ardından, 11 Ekim 1922'de; TBMM, İngiltere, Fransa ve İtalya arasında imzalanan Mudanya Ateşkes Antlaşması'yla savaş sona ermiştir. Yunanlar görüşmelere katılmamış, İtalya vekaleten onları temsil etmiştir. Bu antlaşmanın hükümlerine göre Türk ve Yunan orduları arasındaki savaş bitmiştir. Doğu Trakya TBMM'ye teslim edilmiş ve barış antlaşması imzalanana kadar Türkiye Büyük Millet Meclisinin burada en fazla 8000 kişilik bir jandarma kuvvetini bulundurmasına onay verilmiştir. Boğazlar ve İstanbul TBMM hükûmetinin yönetimine bırakılmıştır. Barış antlaşması yapılana kadar [[İtilaf Devletleri]]'nin İstanbul'da kalması karara bağlanmıştır.

=== Lozan Barış Antlaşması ===
[[Dosya:Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa, Balıkesir, 1923.png|küçükresim|upright=0.68|Balıkesir, 1923.]]

Mudanya Ateşkes Antlaşması'ndan sonra barış görüşmelerinin yapılması için tarafsız bir ülke olan [[İsviçre]]'nin Lozan şehri seçilmiştir. Türkiye'yi [[İsmet İnönü]] temsil etmiştir. Konferans 20 Kasım 1922 günü toplanmış ve anlaşmazlık sonucu 4 Şubat 1923'te görüşmeler kesilmiştir. 23 Nisan 1923'te görüşmeler tekrar başlamış ve 24 Temmuz 1923'te [[Lozan Antlaşması]] imzalanmıştır. Lozan Antlaşması'nda 20 Ekim 1921'de Fransızlarla yapılan Ankara Antlaşması'ndaki güney sınırı aynen korunmuştur. Irak sınırı çizilememiş ve 9 ay zarfında çözülmesi kararlaştırılmıştır. Meriç Nehri Yunanistan ile olan sınır kabul edilmiştir. [[Karaağaç, Edirne|Karaağaç]] ve çevresi savaş tazminatı olarak Türkiye'ye verilmiştir. [[Ege Denizi]]'ndeki [[Bozcaada]] ve [[Gökçeada]] Türkiye'ye verilmiş, Yunanistan'ın elinde kalan Anadolu'ya yakın adaların silahsızlandırılmasına karar verilmiştir. Kapitülasyonlar tamamen kaldırılmıştır. 1845'ten Birinci Dünya Savaşı'nın sonuna kadar olan Osmanlı İmparatorluğu'nun borçları sermaye üzerinden yeniden hesaplanarak azaltılmıştır. Borçlar Osmanlı'dan ayrılan devletlere gelirlerine orantılı olarak bölüştürülmüştür. Türkiye'nin borçları Türk parası veya Fransız frangı üzerinden ödeme teklifi kabul edilmiştir. Lozan Boğazlar Sözleşmesi ile Boğazlardan serbest geçiş sağlanmış, Boğazlar Komisyonu kurulmuş, Boğazlar ve civarının askersiz hâle getirilmesi sağlanmıştır. İstanbul'da yaşayan Rumlarla Batı Trakya'da yaşayan Türkler hariç Türkiye'deki bütün Rumlarla Yunanistan'daki bütün Türklerin yer değiştirmesi onaylanmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/mmuc/lozan.html | başlık = LOZAN BARIŞ ANTLAŞMASI | tarih =  | yayımcı = Ataturk.net | erişimtarihi = 3 Ağustos 2016 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160109163845/http://www.ataturk.net/mmuc/lozan.html | arşivtarihi = 9 Ocak 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> Böylece Kurtuluş Savaşı, 24 Temmuz 1923'te imzalanan [[Lozan Antlaşması]]'yla sonuçlanmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/lozan_baris_konferansi/lozan_baris_konf.html | başlık = Lozan Barış Konferansı (24 Temmuz 1923) | tarih =  | yayımcı = Genelkurmay Başkanlığı | erişimtarihi = 15 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304092759/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/lozan_baris_konferansi/lozan_baris_konf.html | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl = evet }}</ref> Bu antlaşma ile [[Sevr Antlaşması]] yürürlükten kalkmış, [[Türkiye]] Lozan Antlaşması temelleri üzerine kurulmuştur.

=== Cumhuriyetin ilanı ===
[[Dosya:Mustafa Kemal visit the front.jpg|küçükresim|sol|upright=0.91|Bir çocuk, Gazi Mustafa Kemal Paşa'ya şiir okuyor. (Vezirhan, 16 Ocak 1923)]]
[[Dosya:Mustafa Kemal Paşa Topçu Alayı teftişi.jpg|küçükresim|Kemal Paşa, [[Nureddin İbrahim Konyar|Nureddin Paşa]]'nın 2. Ağır Topçu Alayını teftiş ediyor. Soldan sağa: Kurmay Albay Şefik Bey (Türsan), Yarbay [[Vehbi Kocagüney|Vehbi Bey (Kocagüney)]], yaver [[Muzaffer Kılıç|Muzaffer (Kılıç)]], yaver [[Mahmut Nedim Soydan|Mahmut (Soydan)]], Nureddin Paşa, Kemal Paşa, [[Cevdet Kerim İncedayı|Cevdet Kerim (İncedayı)]], [[Kâzım Karabekir|Kâzım Karabekir Paşa]]. (18 Ocak 1923)]]
[[Dosya:Ataturk mersin.jpg|küçükresim|upright=1|Kemal Paşa Mersin halkına hitap ediyor. (1923)]]
[[Dosya:Atatürk Konya'da (1923).jpg|küçükresim|upright=1|Kemal Paşa Konya'da. (22 Mart 1923)]]

Saltanat kaldırıldıktan sonra Mustafa Kemal 15 Ocak 1923'te [[Eskişehir]]'de hükûmet sistemleri konusunda yaptığı konuşmada cumhuriyete karşı çıkıyor ve cumhuriyet ile meşruti monarşi arasında bir fark olmadığını şu ifadelerle beyan ediyor:

"Bütün cihan tarihinde ve bugün de dünya yüzünde mutlakiyet idaresine, meşruti idareye tesadüf ediyoruz, bir de cumhuri hükûmetler görüyoruz.''

''Bildiğimiz meşruti ve cumhuri hükûmetler teşkilatı kuvvetler ayrılığı esasına dayalı kabul edilmektedir. Biz kuvvetler birliği esasına dayanarak hükûmet tesis ettik… Bence hakikatte kuvvetler ayrılığı yoktur, kuvvetler birliği vardır. Şer’i hükümlere uygunluk noktasından değerlendirmek isterseniz, hatırlatayım ki, bizim şer’i hükümlerimizde belli bir hükûmet şekli ifadesi yoktur. Cumhuriyet, mutlakiyet şekilleri gibi bir şekil tespit olunmamıştır…"<ref>Sedat Yazıcı ile Fatih Yazıcı, Tarihsellik ve Kuramsallık Arasında: 1921 ve 1924 Anayasalarında Kuvvetler Birliği/Ayrılığı Tartışması, bilig, güz 2011 59. sayı, sayfa: 248</ref><ref>Taha Akyol, Atatürk'ün İhtilal Hukuku, 1. baskı, sayfa: 304</ref>

Mustafa Kemal muhalefetin güçlendiği, seçimlerin ne zaman olacağı belirsizliğini korurken yasama ve yürütmenin başında bulunduğu konjonktürde, 19 Ocak 1923'te [[İzmit]]'te meclis hükûmeti sistemini savunuyor ve cumhuriyetten üstün olduğunu şöyle açıklıyor:

"Artık bizim hükûmetimiz müstebit bir hükûmet değildir. Mutlaki ve meşruti bir hükûmet de değildir. Bizim hükûmetimiz Fransa veya Amerika cumhuriyetlerine de benzemez. Bizim hükûmetimiz bir halk hükûmetidir. Tam bir şura hükûmetidir. Yeni Türkiye devletinde saltanat milletindir…"<ref>Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 14, sayfa: 328-329</ref><ref>Arı İnan, Gazi Musatafa Kemal Atatürk'ün 1923 Eskişehir-İzmit Konuşmaları, sayfa: 97</ref>

2 Şubat 1923'te [[İzmir]]'de yaptığı konuşmada Mustafa Kemal cumhuriyetle meşruti monarşi arasında çok ufak bir fark olduğunu şöyle ifade ediyor:

"Mutlakiyet hükûmetleri vardır, meşrutiyet hükûmetleri vardır, cumhuriyet hükûmetleri vardır. Bugün dünya üzerinde gördüğümüz şekillerdir. Fakat bütün bu isimleri iki sınıf ile ifade edebiliriz. Şahsi saltanat vardır veyahut meşruti saltanat vardır. Ben bu ifade tarzımla cumhuriyetle meşruti saltanat arasında çok ufak bir fark gördüm… Bence saltanat, cumhuriyet şeklinde belirli zaman için değişmez salahiyetlere sahip geçici bir sultan vardır. Diğerinde ise ömrü oldukça sultanlık eden ve öldükten sonra da evladına veyahut akraba ve yakınlarına miras olarak kalan sultanlık vardır…"<ref>Taha Akyol, Atatürk'ün İhtilal Hukuku, 1. baskı, sayfa: 306</ref>

Mustafa Kemal, cumhuriyetin ilan edileceğini ilk defa 22 Eylül 1923 günü ''[[Neue Freie Presse|Wiener Neue Freie Presse]]'' muhabirinin başkentin neresi olacağına dair sorduğu soruya verdiği cevapta ifade etmiştir:

"[[Türkiye]]'nin payitahtı meselesine gelince. Bunun cevabı kendiliğinden ortaya çıkar: [[Ankara]] Türkiye Cumhuriyeti'nin payitahtıdır."<ref>Atatürk'ün Bütün Eserleri, cilt 16, sayfa: 118</ref>

Millî Mücadele sonrasında Türkiye'de iki başlı bir yönetim ortaya çıkmıştı.<ref>Ergil, Doğu. ''Millî Mücadelenin sosyal tarihi'' (1981), Turhan Kitabevi</ref> TBMM 1 Kasım 1922'de Osmanlı saltanatını lağvedip Vahdettin'i tahttan indirerek İstanbul hükûmetinin hukuki varlığına son verdi. 16 Ocak 1923'te [[İzmit]] Hünkâr Kasrı'nda [[İstanbul]]'dan gelen gazetecilerle mülakat yapıldığında ''[[Vakit (gazete)|Vakit]]'' başyazarı [[Ahmet Emin Yalman|Ahmet Emin Bey]] (Yalman)'in Kürt meselesi hakkında sorusuna karşı, "Başlı başına bir Kürtlük tasavvur etmektense, bizim [[Teşkîlât-ı Esâsîye Kanunu]] gereğince zaten bir tür mahalli muhtariyetler teşekkül edecektir," diyerek Kürtlere özel statü tanımamak için ihtiyatlı davrandı.<ref>'İstanbul'dan gazetecilere İzmit Kasrı'nda Mülakat', ''Atatürk'ün Bütün Eserleri'', Cilt: 14 (1922-1923), s. 273-274.</ref>

8 Nisan 1923'te, yayımlanan [[Dokuz Umde]] ile Gazi Mustafa Kemal yeni rejimin temelini oluşturacak olan [[Cumhuriyet Halk Partisi|Halk Fırkası]]'nın temellerini attı.<ref name=zurcher1>Zürcher, Erik Jan. ''Turkey: a modern history'' (2004), I.B.Tauris, s. 195</ref> Nisan ayında yapılan İkinci Meclis seçimlerine sadece Halk Fırkası'nın katılmasına izin verildi. Mebus adayları fırkanın genel başkanı sıfatıyla Gazi Mustafa Kemal tarafından belirlendi.
[[Dosya:The Multiple Dictator - British propaganda against Mustafa Kemal Atatürk (7 November 1923).jpg|küçükresim|upright=1|Mustafa Kemal'i hicveden bir İngiliz karikatürü. (7 Kasım 1923)]]

25 Ekim 1923 günü aynı anda hem Başbakanlık hem de İçişleri Bakanlığı görevlerini yürüten Fethi Bey, İçişleri Bakanlığını bıraktığını açıkladı. Aynı gün Meclis İkinci Başkanlığı görevini yapan [[Ali Fuat Cebesoy|Ali Fuat Paşa]] da ordu müfettişliğine atandığı için görevinden ayrıldı. Bu iki boş koltuk için yapılan seçimleri Gazi Mustafa Kemal'e muhalif olan milletvekilleri kazandı. Meclis İkinci Başkanlığına [[Rauf Orbay|Rauf Bey]], İçişleri Bakanlığına Sabit Bey seçildiler. Bu durumdan hoşnut olmayan Gazi Mustafa Kemal, 26 Ekim 1923'te Başbakan Fethi Bey'den "Erkan-ı Harbiye Umumiye Riyaseti Vekili" [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]]'nın dışında hükûmetin istifa etmesini ve istifa edenlerin yeniden seçilirlerse görevi kabul etmemesini istedi. Böylece bir hükûmet krizi çıkmış oldu. Yeni bakanlar kurulu üyelerinin 29 Ekim günü seçileceği duyuruldu.

Bu gelişmeler üzerine cumhuriyetin ilanı ile işi kökünden çözmeye karar veren Gazi Mustafa Kemal 28 Ekim 1923 gecesi [[Çankaya Köşkü|Çankaya]]'da [[İsmet İnönü|İsmet Paşa]] ve bazı kimseleri toplantıya çağırdı ve "Yarın cumhuriyeti ilan edeceğiz," diyerek kararını açıkladı. Misafirlerin ayrılmasından sonra [[İsmet İnönü|İsmet Paşa]]'yı alıkoydu ve birlikte, Teşkilat-ı Esasiye Kanunu'nda gerekli değişikliği sağlayacak önergeyi hazırladılar. 29 Ekim 1923 Pazartesi günü Halk Fırkası Meclis Grubunda, Bakanlar Kurulunun oluşturulması konusunda tartışıldı. Sorun çözülemeyince, Gazi Mustafa Kemal'den düşüncelerini açıklaması istendi. Gazi Mustafa Kemal, bunalımdan çıkış yolunu Anayasanın değiştirilmesi zorunluluğu ile açıkladı. Cumhuriyetin ilanını hedefleyen tasarıyı da grubun bilgisine sundu. Tasarının parti grubunda kabulünden sonra aynı akşam saat 18.45'te TBMM Genel kurul toplantısı başladı. Anayasa Komisyonu'nun değişiklik ile ilgili rapor ve önergesi genel kurulun onayına sunuldu ve 29 Ekim 1923 Pazartesi akşamı saat 20.30'da milletvekillerinin alkışları ve "Yaşasın cumhuriyet!" nidaları ile [[Türkiye|cumhuriyet]] ilan edildi.<ref>''Türk dünyası araştırmaları, 152. sayı'' (2004), Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, s. 131</ref>

== Cumhurbaşkanlığı (1923-1938) ==
[[Dosya:Ataturk1926.jpg|küçükresim|''Asri Hafta''{{'}}da "Halaskâr ve muhubbîmiz, şanlı ve büyük gazimiz Mustafa Kemal Paşa Hazretleri" alt yazısı ile 1926'da yayımlanan bir fotoğrafı.]]
[[Türkiye'de cumhuriyetin ilanı|Cumhuriyetin ilanının]] ardından yapılan cumhurbaşkanlığı seçiminde oylamaya katılan 158 milletvekilinin tamamının oyları ile [[Balâ]] milletvekili<ref>{{Web kaynağı |url=http://arsiv.sabah.com.tr/2005/08/05/yaz27-50-110.html |başlık=Yavuz Donat, Sabah Gazetesi, 05/08/2005 |erişimtarihi=20 Kasım 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20080520003726/http://arsiv.sabah.com.tr/2005/08/05/yaz27-50-110.html |arşivtarihi=20 Mayıs 2008 |ölüurl=evet }}</ref><ref>[http://www.balabirlik.com/haber-5-ataturk-bala-milletvekili.html "Atatürk Bala Milletvekili"]{{Ölü bağlantı|date=Aralık 2022 }} Yrd. Doç. Dr. Orhan Çekiç, Atatürk Araştırma Merkezi Müdürü, Balabirlik.com</ref> Gazi Mustafa Kemal, [[Türkiye]]'nin ilk cumhurbaşkanı seçildi.<ref>Can Dündar, Yükselen Bir Deniz, İmge Kitabevi, S:120-145</ref> Atatürk kendi deyişiyle Türkiye'yi "muasır medeniyet seviyesine çıkarmak" amacıyla bir dizi köklü değişime imza attı.

[[Teşkîlât-ı Esâsîye Kanunu (1924)|1924 Anayasası]] gereğince TBMM 29 Ekim 1923'teki cumhurbaşkanlığı seçiminden sonra üç defa daha (1927, 1931, 1935 yıllarında) Gazi Mustafa Kemal'i tekrar cumhurbaşkanlığına seçti.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=12 Şubat 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20071223172043/http://www.tbmm.gov.tr/anayasa/anayasa24.htm |arşivtarihi=23 Aralık 2007 |ölüurl=evet}}</ref> Atatürk'ün cumhurbaşkanlığı döneminde [[İsmet İnönü]], [[Fethi Okyar]] ve [[Celâl Bayar]] başbakanlık yapmıştır. Bu dönem içerisinde en fazla süre görevde kalan ve en fazla hükûmet kuran isim [[İsmet İnönü]]'dür. Atatürk'ün cumhurbaşkanlığı süresince kurulan hükûmetler sırası ile [[1. Türkiye Hükûmeti|1. T.C. Hükûmeti]], [[2. Türkiye Hükûmeti|2. T.C. Hükûmeti]], [[3. Türkiye Hükûmeti|3. T.C. Hükûmeti]], [[4. Türkiye Hükûmeti|4. T.C. Hükûmeti]], [[5. Türkiye Hükûmeti|5. T.C. Hükûmeti]], [[6. Türkiye Hükûmeti|6. T.C. Hükûmeti]], [[7. Türkiye Hükûmeti|7. T.C. Hükûmeti]] ve [[8. Türkiye Hükûmeti|8. T.C. Hükûmeti]]'dir.

=== İç politika ===
{{Ayrıca bakınız|Kemalizm|Atatürk İlkeleri}}
Atatürk sık sık yurt gezilerine çıkarak devlet çalışmalarını yerinde denetlemiştir.<ref>Önder, Mehmet. ''Atatürk'ün yurt gezileri'' (1998), Türkiye İş Bankası</ref>
[[Dosya:Atatürk Samsun-Çarşamba demiryolu temel atma töreni konuşması.jpg|küçükresim|upright=1|Reisicumhur Gazi Mustafa Kemal, [[Samsun-Çarşamba demiryolu]]nun temel atma töreninde konuşuyor. (21 Eylül 1924)]]
[[Dosya:Atatürk sanayideki gelişimi denetlerken.jpg|küçükresim|upright=1|Atatürk döneminde yerli sanayide atılımlar gerçekleşti. Türkiye'nin ilk yerli uçağı onun döneminde [[Vecihi Hürkuş]] tarafından üretildi.<ref>İsmail Yavuz, ''Mustafa Kemal'in Uçakları'', İstanbul, 2013. ISBN 978-605-360-901-8</ref>]]
[[Dosya:Nazilli Cotton Factory.jpg|küçükresim|upright=1|Atatürk [[Nazilli]] Basma Fabrikası'nın açılışında. (9 Ekim 1937)]]
[[Dosya:The opening ceremony of Singeç Bridge.jpg|küçükresim|upright=1|Atatürk [[Singeç Köprüsü]]'nün açılışında. ([[Tunceli]], 17 Kasım 1937)]]

==== Devrimler ====
{{Ayrıca bakınız|Atatürk Devrimleri}}
[[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]]'de 3 Mart 1924 tarihinde [[Tevhîd-i Tedrîsât Kanunu]] kabul edilerek medreseler kaldırılmış ve Türkiye Cumhuriyeti sınırları içindeki bütün okullar, [[Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı]]'na bağlanmıştır. Eğitim kurumlarının bir çatı altında toplanmasıyla eğitim millî bir nitelik kazanmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/egitim/tevhidi_tedrisat.htm | başlık = TEVHİD-İ TEDRİSAT KANUNU VE MEDRESELERİN KALDIRILMASI | tarih =  | yayımcı = Millî Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 25 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150510013045/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/egitim/tevhidi_tedrisat.htm | arşivtarihi = 10 Mayıs 2015 | ölüurl =hayır}}</ref> Aynı tarihte TBMM'de kabul edilen bir kanunla halifelik kaldırılmış<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/siyasi/halifelik.htm | başlık = HALİFELİĞİN KALDIRILMASI | tarih =  | yayımcı = Milli Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 25 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150103203900/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/siyasi/halifelik.htm | arşivtarihi = 3 Ocak 2015 | ölüurl =hayır}}</ref> ve Osmanlı Hanedanı üyeleri vatandaşlıktan çıkarılarak yurt dışına sürülmüştür.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.osmanlikulubu.com/eng/tarih-hanedan.aspx | başlık = Sürgündeki Hanedan | tarih =  | yayımcı = Osmanlı Kulübü | erişimtarihi = 25 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20121103060701/http://www.osmanlikulubu.com/eng/tarih-hanedan.aspx | arşivtarihi = 3 Kasım 2012 | ölüurl =hayır}}</ref>

17 Şubat 1925 tarihinde [[Aşar|aşar vergisi]] kaldırılmıştır. Aşarın getirdiği gelir devletin giderlerinin yüzde otuzuna yaklaşmasına rağmen, köylünün rahatlatılması ve üretimin arttırılması amacıyla bu vergi kaldırılmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://books.google.com/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT364&dq=a%C5%9Far+atat%C3%BCrk&hl=en&ei=NptDToWkO5Hwsga32vDMBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDAQ6AEwAQ#v=onepage&q=a%C5%9Far%20atat%C3%BCrk&f=false |başlık=''Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi'', "Aşar Vergisinin Kaldırılması", Prof. Dr. İlhan Güneş |erişimtarihi=19 Ekim 2012 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20140916112445/http://books.google.com/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT364&dq=a%C5%9Far+atat%C3%BCrk&hl=en&ei=NptDToWkO5Hwsga32vDMBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=2&ved=0CDAQ6AEwAQ#v=onepage&q=a%C5%9Far%20atat%C3%BCrk&f=false |arşivtarihi=16 Eylül 2014 |ölüurl=hayır}}</ref>

25 Kasım 1925'te [[Şapka Devrimi|Şapka Kanunu]] kabul edildi. Bu kanunla TBMM üyelerine ve devlet memurlarına şapka giyme mecburiyeti getirildi ve Türk halkı da buna aykırı bir davranıştan men edildi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/389.html | başlık = Şapka İktisası Hakkında Kanun | tarih =  | yayımcı = Adalet Bakanlığı | erişimtarihi = 9 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120810000927/http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/389.html | arşivtarihi = 10 Ağustos 2012 | ölüurl =evet}}</ref>

30 Kasım 1925'te [[tekke]]lerin, [[Zaviye (din)|zaviyelerin]] ve türbelerin kapatılması kanunu TBMM'de kabul edildi ve 13 Aralık 1925 tarihli [[T.C. Resmî Gazete|Resmî Gazete]]’de yayımlanarak yürürlüğe girdi.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.677.pdf | başlık = 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun | tarih =  | yayımcı = mevzuat.gov.tr | erişimtarihi = 3 Haziran 2020 | arşivengelli = evet | arşivurl = https://web.archive.org/web/20190711061120/http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.3.677.pdf | arşivtarihi = 11 Temmuz 2019 | ölüurl =hayır}}</ref>
[[Dosya:1927 08 11 Serveti Funun Mustafa Kemal Pasa Modada.jpg|küçükresim|11 Ağustos 1927 tarihli Servet-i Fünun dergisinde Gazi Mustafa Kemal Paşa, Moda Deniz Yarışları'nı izlerken.]]
Osmanlı Devleti'nde kullanılan saat, takvim ve ölçüler, Avrupa'daki devletlerden değişik olduğundan, sosyal, ticari ve resmî ilişkileri zorlaştırıyordu. Osmanlı Devleti'nin son dönemlerinde farklılığı gidermek için bazı çalışmalar yapılsa da yetersizdi. Cumhuriyet döneminde bu sıkıntıları gidermek için çalışmalara başlandı. 26 Aralık 1925'te çıkarılan bir kanunla [[Hicrî takvim|Hicri]] ve [[Rumi takvim|Rumi]] takvimlerin yerine [[miladi takvim]] kabul edildi ve 1 Ocak 1926'dan itibaren kullanılmaya başlandı. Bunun yanı sıra güneşin batışına göre ayarlanan [[alaturka saat]] yerine, çağdaş dünyanın kullandığı saat sistemi örnek alındı. Bir gün 24 saate bölünerek günlük hayat düzenlendi.<ref name="Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik">{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/toplumsal/takvim_saat.htm | başlık = Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik | tarih =  | yayımcı = Millî Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 11 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160305011924/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/toplumsal/takvim_saat.htm | arşivtarihi = 5 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

1928 yılında milletlerarası rakamlar kabul edildi. 1931 yılında çıkarılan bir kanunla önceden kullanılan [[arşın]], [[endaze]], [[okka]] gibi ölçü birimleri kaldırılarak bu ölçülerin yerine uzunluk ölçüsü olarak metre, ağırlık ölçüsü olarak kilo kabul edildi. Yapılan değişikliklerle ülkede ölçü birliği sağlandı.<ref name="Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik" />

1935 yılında çıkarılan bir kanunla, cuma günü olan hafta tatili yerine cumartesi öğleden sonra ve pazar günü hafta tatili olarak belirlenmiştir.<ref name="Takvim, saat ve ölçülerde değişiklik" />

17 Şubat 1926 tarihinde İsviçre Medeni Kanunu'ndan tercüme edilip düzenlenerek oluşturulan [[Türk Kanunu Medenisi|Medeni Kanun]] kabul edilmiş ve 4 Ekim 1926'da yürürlüğe girmiştir. Bu kanunla Türk aile hayatı yeniden düzenlenmiş; tek kadınla evlilik, resmî nikâh esası getirilmiş, miras konusunda eşitlik sağlanmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/hukuk/medeni_ceza.htm | başlık = Türk Medeni Kanunu ve Türk Ceza Kanunu | tarih =  | yayımcı = Millî Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 17 Temmuz 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304193323/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/hukuk/medeni_ceza.htm | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

1 Mart 1926 tarihinde 1889 İtalyan Zanerdelli Kanunu örnek alınarak hazırlanan 765 sayılı Türk Ceza Kanunu TBMM tarafından kabul edilerek yürürlüğe konuldu.<ref>{{Web kaynağı | url = http://cezahukuku.istanbul.edu.tr/ders-gerecleri/turk-hukuk-reformu-ders-notu.htm | başlık = Mülga 765 sayılı Türk Ceza Kanunu (1926 TCK) | tarih =  | yayımcı = İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Ceza ve Ceza Muhakemesi Hukuku Anabilim Dalı | erişimtarihi = 25 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120524003640/http://cezahukuku.istanbul.edu.tr/ders-gerecleri/turk-hukuk-reformu-ders-notu.htm | arşivtarihi = 24 Mayıs 2012 | ölüurl =evet}}</ref>

1 Kasım 1928'de, Türkiye Büyük Millet Meclisi [[Harf Devrimi|yeni Türk harflerinin kabulüne]] ilişkin kanunu kabul etti. Kanunun kabulünden sonra halka okuma yazma öğretmek amacıyla ''[[Millet mektebi|Millet Mektepleri]]'' kuruldu. 24 Kasım 1928'de de Atatürk Millet Mektepleri Başöğretmeni olarak ilan edildi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/egitim/yeni_harfler.htm | başlık = Yeni Türk Harflerinin Kabulü | tarih =  | yayımcı = Millî Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 26 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150124222605/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/egitim/yeni_harfler.htm | arşivtarihi = 24 Ocak 2015 | ölüurl =hayır}}</ref>

Kadınların 1930 yılında yerel, 1934 yılında ise genel seçimlerde seçme ve seçilme hakkı tanınmıştır.<ref>''Toplumsal Yaşamda Kadın'', Yrd. Doç. Dr. Gürsel YAKTIL OĞUZ, [http://books.google.com/books?id=iU0UpQCzGl0C&pg=PA37&dq=1930+1934+kad%C4%B1nlar+atat%C3%BCrk&hl=en&ei=z85DTuqOBsT4sgasxPDyBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=1930%201934%20kad%C4%B1nlar%20atat%C3%BCrk&f=false s. 37 ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140915161520/http://books.google.com/books?id=iU0UpQCzGl0C&pg=PA37&dq=1930+1934+kad%C4%B1nlar+atat%C3%BCrk&hl=en&ei=z85DTuqOBsT4sgasxPDyBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCwQ6AEwAA#v=onepage&q=1930%201934%20kad%C4%B1nlar%20atat%C3%BCrk&f=false |tarih=15 Eylül 2014 }}</ref>

12 Temmuz 1932'de Atatürk'ün talimatıyla [[Türk Dil Kurumu|Türk Dili Tetkik Cemiyeti]] kurulmuştur. 1934 yılında yapılan kurultayda cemiyetin adı, Türk Dili Araştırma Kurumu; 1936'daki kurultayda ise Türk Dil Kurumu olarak değiştirilmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF2858DA18F4388CDD | başlık = Tarihçe | tarih =  | yayımcı = Türk Dil Kurumu | erişimtarihi = 11 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20111228020631/http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF2858DA18F4388CDD | arşivtarihi = 28 Aralık 2011 | ölüurl =evet}}</ref>

Homojen ve birleşmiş bir ulus yaratılması için [[Türkleştirme]] politikası yürütüldü.<ref name="Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey">{{Kitap kaynağı|başlık=Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey|sayfa=167|yer=New York|yayıncı=[[Columbia University Press]]|yıl=2008|ad=Umut Özkırımlı & Spyros A.|soyadı=Sofos|isbn=9780231700528}}</ref><ref name="Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority">{{Dergi kaynağı|url=https://www.academia.edu/761586|başlık=Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority|erişimtarihi=7 Ocak 2013|sayı=4|dergi=Journal of Historical Sociology|yıl=2005|cilt=18|ad=Şule|soyadı=Toktaş|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200503083439/https://www.academia.edu/761586/Citizenship_and_Minorities_A_Historical_Overview_of_Turkey_s_Jewish_Minority|arşivtarihi=3 Mayıs 2020|ölüurl=hayır}}</ref><ref name="Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915">{{Kitap kaynağı|başlık=Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915|tarih=18 Mart 2019|sayfa=300|yer=Leiden|yayıncı=Brill|isbn=978-90-04-22518-3|editör1-soyadı=Jongerden|editör1-ad=Joost|editör2-soyadı=Verheij|editör2-ad=Jelle}}</ref> Türk olmayan azınlıklar kamuoyunda [[Türkçe]] konuşmaya zorlandı,<ref name="Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC|başlık=Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities|erişimtarihi=18 Mart 2019|basım=[Online-Ausg.]|sayfa=45|yer=Londra|yayıncı=Tauris|yıl=2006|editör-ad=Hans-Lukas|editör-soyadı=Kieser|isbn=9781845111410|arşivurl=https://web.archive.org/web/20131013030412/http://books.google.com/books?id=VKVSHjjUT2UC|arşivtarihi=13 Ekim 2013|ölüurl=hayır}}</ref> Türkçe olmayan [[Toponimi|toponomiler]] ve azınlıkların soyadları Türkçeye çevrildi.<ref>{{Dergi kaynağı|url=http://ejts.revues.org/index2243.html|başlık=The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey|erişimtarihi=18 Mart 2019|sayı=7|dergi=European Journal of Turkish Studies|yıl=2008|ad=Kerem|soyadı=Öktem|arşivurl=https://web.archive.org/web/20121229074313/http://ejts.revues.org/index2243.html|arşivtarihi=29 Aralık 2012|ölüurl=hayır}}</ref>

Atatürk'ün talimatıyla kurulan kurumlardan bir diğeri [[Türk Tarih Kurumu]]dur. Türk tarih ve medeniyetini araştırmak amacıyla oluşturulan Türk Tarihi Tedkik Heyeti 4 Haziran 1930 tarihinde ilk toplantısını yapmış ve yönetim kurulunu seçmiştir. 29 Mart 1931 tarihinde [[Türk Ocakları]]'nın 7. Kurultayı'nda kapatılma kararı alınmasından sonra, 12 Nisan 1931'de Türk Tarihi Tedkik Cemiyeti ismiyle yeniden örgütlenmiş ve çalışmalarına devam etmiştir. Kurumun adı 1935 yılında Türk Tarihi Araştırma Kurumu olarak, daha sonra ise Türk Tarih Kurumu olarak değiştirilmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=1 | başlık = Türk Tarih Kurumu'nu tanıyalım | tarih =  | yayımcı = Türk Tarih Kurumu | erişimtarihi = 11 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130320152255/http://www.ttk.org.tr/index.php?Page=Sayfa&No=1 | arşivtarihi = 20 Mart 2013 | ölüurl =evet}}</ref>

21 Haziran 1934'te çıkarılan [[Soyadı Kanunu]]'na göre her Türk, kendi adından başka, ailesinin ortak olarak kullanacağı bir soyadına sahip olacaktı. Bu soyadları Türkçe olacak, ahlâka aykırı ve gülünç adlar soyadı olarak alınamayacaktı. Soyadı Kanunu'nun kabulünden sonra 24 Kasım 1934 tarihinde [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]] tarafından, Mustafa Kemal'e "Atatürk" soyadı verilmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/toplumsal/soyadi.htm | başlık = Soyadı Kanunu | tarih =  | yayımcı = Millî Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 11 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150124102102/http://www.meb.gov.tr/belirligunler/10kasim/inkilaplari/toplumsal/soyadi.htm | arşivtarihi = 24 Ocak 2015 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{haber kaynağı|başlık=Atatürk: Kemal özatlı önderimiz bu soyadını aldı|erişimtarihi=3 Ağustos 2013|gazete=Hâkimiyet-i Milliye|tarih=25 Kasım 1934|sayfa=1}}</ref> 26 Kasım 1934 tarihinde çıkarılan kanunla ise; Ağa, Hacı, Hafız, Hoca, Molla, Efendi, Bey, Beyefendi, Paşa, Hanım, Hanımefendi ve Hazretleri gibi lakap ve unvanlar kaldırılmıştır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/579.html | başlık = Efendi, bey, paşa gibi lakap ve unvanların kaldırılmasına dair kanun | tarih =  | yayımcı = Adalet Bakanlığı | erişimtarihi = 11 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120603150801/http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/579.html | arşivtarihi = 3 Haziran 2012 | ölüurl =evet}}</ref>

3 Aralık 1934'te çıkarılan ''Bazı kisvelerin giyilemeyeceğine dair kanun'' ile hangi din ve mezhebe mensup olurlarsa olsunlar ruhanilerin mabet ve ayinler haricinde ruhani giysi taşımaları yasaklanmıştır. Hükûmet her din ve mezhepten uygun göreceği tek bir ruhaniye mabet ve ayin haricinde ruhani kıyafetini taşıyabilmek için müsaade verebilecektir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/580.html | başlık = Bazı kisvelerin giyilemeyeceğine dair kanun | tarih =  | yayımcı = Adalet Bakanlığı | erişimtarihi = 12 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120603150749/http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/580.html | arşivtarihi = 3 Haziran 2012 | ölüurl =evet}}</ref>

Atatürk cumhurbaşkanlığı döneminde [[Türkiye'de toprak reformu|toprak reformu]] için çalışmıştır.<ref>Atatürk 1 Kasım 1936'da, TBMM 5. dönem 2. yasama yılı açılış konuşmasında bu konuya ilişkin olarak şunları söyledi: "Toprak Kanunu'nun bir neticeye varmasını Kamutay'ın yüksek himmetinden beklerim. Her Türk çiftçi ailesinin geçineceği ve çalışacağı toprağa malik olması, behemehal lazımdır. Vatanın sağlam temeli ve imarı bu esastadır." (Millet Meclisi Tutanak Dergisi D. V, C. 13, Sa. 4)</ref>

[[Laiklik]], [[Cumhuriyetçilik (Atatürk İlkesi)|Cumhuriyetçilik]], [[Milliyetçilik]], [[Halkçılık]], [[Devletçilik (Atatürk İlkesi)|Devletçilik]], [[İnkılapçılık]] ilkeleri 10 Mayıs 1931 tarihinde [[Cumhuriyet Halk Partisi|Cumhuriyet Halk Fırkası]]'nın programında yer almış, 5 Şubat 1937'de ise anayasaya girmiştir.<ref>Atatürkçülük üzerine denemeler Ercüment Kuran [http://books.google.com/books?ei=dOxDTtr7F4TMswa268nqBw&ct=result&id=nmgJAQAAIAAJ&dq=5+%C5%9Fubat+1937+atat%C3%BCrk+ilkeleri&q=5+%C5%9Fubat+1937+ s. 52 ] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20140915160654/http://books.google.com/books?ei=dOxDTtr7F4TMswa268nqBw&ct=result&id=nmgJAQAAIAAJ&dq=5+%C5%9Fubat+1937+atat%C3%BCrk+ilkeleri&q=5+%C5%9Fubat+1937+ |tarih=15 Eylül 2014 }}</ref>

==== Siyasi olaylar ====
[[Dosya:Reisicumhur Mustafa Kemal Cumhuriyet Bayramı kutlamalarında, Ankara, 29 Ekim 1925.jpg|küçükresim|Reisicumhur Mustafa Kemal 29 Ekim 1925 [[29 Ekim Cumhuriyet Bayramı|Cumhuriyet Bayramı]] kutlamalarında, Ankara.]]
Cumhuriyetin ilanından sonra, Millî Mücadele'yi başlatan beş kişilik kadronun Mustafa Kemal Paşa dışındaki dört üyesi (Rauf Bey, Kâzım Karabekir Paşa, Refet Paşa ve Ali Fuat Paşa) muhalefete geçerek Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı kurdular. 1925 Mart'ında çıkan [[Şeyh Said İsyanı|Genç Hâdisesi (Şeyh Sait İsyanı, Doğu İsyanı)]] üzerine sıkıyönetim ilan edilerek [[Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası]] kapatıldı.

Eski İttihatçılar Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nın kapatılmasından sonra, iktidara gelebilmek için tek yolun Mustafa Kemal'i öldürmek olduğuna karar verdiler ve suikast planları hazırlamaya başladılar. Suikast için en uygun yerin İzmir olduğuna karar verildi. Mustafa Kemal'in İzmir'e geleceği 16 Haziran 1926 günü suikastı yapmaya karar verdiler. Plana göre suikast, Başoturak'la Yemişçarşısı'ndan gelen sokakların, Kemeraltı'ndaki Hükûmet Caddesi'yle birleştiği yerde yapılacaktı. Bu noktada Mustafa Kemal'in otomobili dönemeç nedeniyle yavaşlayacak, önce Laz İsmail ile Gürcü Yusuf tabancaları ile ateş edecek, gerekirse bomba da kullanacaktı. İlk saldırı başarısız olursa Ziya Hurşit de arkadan ateş edecekti. Sonra kalabalığa karışıp otomobile binecek ve Giritli motorcu Şevki'nin motoruyla Sakız Adası'na kaçacaklardı. Ancak suikastı planlayanlardan [[Sarı Efe Edip]]'in İstanbul'a gitmesi ve Mustafa Kemal'in bir gün gecikmesi nedeniyle motorcu Şevki İzmir Valisine giderek Mustafa Kemal'e bir ihbar mektubu yazdı. Aynı gün Ziya Hurşit, Laz İsmail, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi yakalandı. Sarı Efe Edip ve Aleaddin Bey de İstanbul'da yakalandı. İzmir'de kurulan İstiklal Mahkemeleri'nde 13 kişi idama mahkûm edildi.<ref>{{Haber kaynağı | url = http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-28/izmir-suikasti-2 | başlık = İzmir Suikastı | yazar = Cemal Avcı | yayıncı = TC Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu | erişimtarihi = 25 Mayıs 2015 | yer = Ankara | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150509163445/http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-28/izmir-suikasti-2 | arşivtarihi = 9 Mayıs 2015 | ölüurl =evet}}</ref>

Daha sonra İstiklal Mahkemeleri Ankara'ya geldi. Eski Maliye Nazırı Cavit Bey, Doktor Nâzım, eski Ardahan milletvekili Hilmi, İttihat ve Terakki'nin sorumlu sekreterlerinden Nail Bey idama, bazı İttihatçılar ise on yıl hapse mahkûm olmuştu. Yurt dışında bulunan Rauf Orbay 10 yıl sürgüne mahkûm edilmişti. Soruşturmalarda suçsuz olduğu anlaşılan Kâzım Karabekir ve Ali Fuat Cebesoy serbest bırakıldı. Giritli motorcu Şevki'ye de 6500 lira mükafat verildi.<ref>{{Haber kaynağı|url=http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-22/izmir-suikasti|başlık=İzmir Suikastı|yazar=Prof. Dr. Yücel Özkaya|yayıncı=TC Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu|erişimtarihi=29 Mayıs 2015|yer=Ankara|arşivurl=https://web.archive.org/web/20150529091348/http://www.atam.gov.tr/dergi/sayi-22/izmir-suikasti|arşivtarihi=29 Mayıs 2015|ölüurl=evet}}</ref>
[[Dosya:Atatürk Rize'de.jpg|küçükresim|Gazi, [[Rize]] ziyaretinde.]]
[[Dosya:Atatürk Belediye İl Binası'ndan çıkarken, Kastamonu, 24 Ağustos 1925.png|küçükresim|Gazi, [[Kastamonu]] Belediye İl Binası'ndan çıkıyor. (24 Ağustos 1925)]]

1927'de kabul edilen Cumhuriyet Halk Fırkası Tüzüğü ile Atatürk partinin "değişmez genel başkanı" ilan edildi ve milletvekili adaylarını seçme yetkisi, kaydı, hayatı boyunca kendine tanındı. 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında Ankara'da toplanan [[Cumhuriyet Halk Partisi|CHF]] ikinci kurultayında Kurtuluş Savaşı'nı ve Cumhuriyet'in kuruluşunu anlatan [[Nutuk (Mustafa Kemal Atatürk)|Nutuk]]'u (Söylev) okudu.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.chp.org.tr/index.php?module=content&page_id=456 |başlık=CHP Kurultayları |erişimtarihi=14 Ekim 2005 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20051014193056/https://www.chp.org.tr/index.php?module=content&page_id=456 |arşivtarihi=14 Ekim 2005 |ölüurl=evet}}</ref> Kurtuluş Savaşı'nın Gazi'nin bakış açısıyla anlatımını içeren Nutuk, Türkiye Cumhuriyeti'nin Millî Mücadele'ye ilişkin resmî görüşünün esasını oluşturur ve Millî Mücadele'yi Mustafa Kemal Paşa ile birlikte başlatan ve yürüten askerî ve siyasi şeflere karşı (Rauf, Karabekir, Refet Bele, Mersinli Cemal Paşa, Cafer Tayyar Eğilmez, "Sakallı" Nurettin Paşa, Celalettin Arif Bey vb.) bir tartışma konusu niteliği de taşır.<ref>Söylev ve Demeçler, Uludağ Üniversitesi Yayınları, 2007</ref> Atatürk 1927 yılında askerlikten [[Müşîr]] (Mareşal) rütbesiyle emekli oldu.

25 Ekim 1927'de<ref>[http://www.boyutpedia.com/default~ID~2352~aID~69054~link~1927_yili_olaylari.html Yılın Olayları] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120412031554/http://www.boyutpedia.com/default~ID~2352~aID~69054~link~1927_yili_olaylari.html |tarih=12 Nisan 2012 }}, 3 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir</ref><ref>[http://www.atin.org/detail.asp?cmd=articledetail&articleid=28 atin.org] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20200603051336/https://www.atin.org/detail.asp?cmd=articledetail&articleid=28 |tarih=3 Haziran 2020 }}, 3 Mayıs 2010 tarihinde erişilmiştir</ref> [[1927 Tevkifatı]] olarak bilinen tutuklama süreci başlatılarak [[Türkiye Komünist Partisi (1920)|Türkiye Komünist Fırkası]] üyelerine karşı yaygın tutuklama politikası devreye konuldu.<ref>Demirci, Fatih ''Kadro Hareketi ve Kadrocular'', Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2006, sayı 15.</ref><ref>Ergüder, J. ''1927 Komünist Tevkifatı, "İstanbul Ağır Ceza Mahkemesindeki Duruşma", Birikim Yayınları, İstanbul, 1978</ref> [[Hikmet Kıvılcımlı]], [[Nâzım Hikmet]], [[Şefik Hüsnü]] gibi isimler yargılanarak hapis cezalarına çarptırıldı. Daha sonra 1937 yılında Atatürk başkanlığındaki heyet, Kıvılcımlı'nın yazılarını zararlı ilan ederek sansürleme kararı aldı.<ref>[http://web.archive.org/save/_embed/http://www.wikisosyalizm.org/images/5/5f/K%C4%B1v%C4%B1lc%C4%B1m_yasak.jpg Başvekalet Kararlar Dairesi Müdürlüğü 15 Aralık 1937 tarih, 7829 nolu kararname.], Erişim tarihi: 7 Haziran 2016.</ref>

10 Nisan 1928 tarihinde yapılan anayasa değişikliğiyle anayasadan devletin dininin [[İslam]] olduğu hükmü ve [[Türkiye Büyük Millet Meclisi|TBMM]]'nin görev ve yetkilerinden söz eden 26. maddeden dinî hükümlerin yerine getirilmesi ibaresi çıkarıldı. Ayrıca, milletvekillerinin ve cumhurbaşkanının yeminlerinden "vallahi" sözcüğü çıkarıldı. Cumhuriyet Halk Fırkası'nın 1931 yılındaki programında, laiklik partinin ana unsurlarından biri olarak belirtildi.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=560 | başlık = Atatürk ve Laiklik | tarih = Temmuz 1992 | yayımcı = Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Sayı 24, Cilt: VIII | erişimtarihi = 26 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20111210114614/http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=560 | arşivtarihi = 10 Aralık 2011 | ölüurl =hayır}}</ref>

12 Ağustos 1930'da [[İsmet İnönü|İsmet Paşa]]'nın hükûmetine alternatifleri sunmak amacıyla çok partili demokratik hayata kavuşmak için Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın yakın arkadaşı [[Fethi Okyar|Fethi Bey]] (Okyar)'e [[Serbest Cumhuriyet Fırkası]]'nı kurdurarak kız kardeşi [[Makbule Atadan|Makbule Hanım]] (Boysan, Atadan),<ref>Koçak, Cemil. ''Belgelerle iktidar ve Serbest Cumhuriyet Fırkası: tarih yazımında Serbest Cumhuriyet Fırkası'' (2006), İletişim Yayınları, s. 197</ref> çocukluk ve okul arkadaşı [[Nuri Conker|Nuri Bey]] (Conker)'leri de üye yaptırdı. Ancak 17 Kasım 1930'da gericilerin partiyi kullanmaları korkusu<ref>Mavioğlu, E. (30 Mart 2004). [http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=111374 "Türkiye'de Sol Nerede?...(01)"] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20090528202756/http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=111374 |tarih=28 Mayıs 2009 }} 25 Nisan 2011 tarihinde erişildi, paragraf 14</ref> ve partinin Mustafa Kemal'i hedef almasından<ref>Çavdar, T. (1995). "Serbest Fırka", Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, Cilt 8. s. 2058. İletişim Yayınları, İstanbul</ref> dolayı partiyi feshetti.
[[Dosya:Ataturk and Fethi Okyar.jpg|küçükresim|Gazi, Fethi Bey ve Fethi Bey'in kızı Nermin'le Yalova'da. (13 Ağustos 1930)]]

Bu demokrasi denemesinden biraz önce, ordunun siyasete müdahale etmesinin demokrasiye zarar verebileceğini düşünerek Askerî Ceza Kanunu'nu (22 Mayıs 1930 tarih ve 1632 sayılı kanun) meclisten geçirdi. Bu kanunun 148. maddesine ordu mensubunun siyasi toplantılar ve gösterilere katılmasını siyasi partiye üyesi olmasını, siyasi maksatlarla şifahi telkinlerde bulunmasını, siyasi makale yazmasını ve siyasi nutuk söylemesini yasaklanan hükmü koydurdu.

23 Aralık 1930 günü sabahı [[Menemen]]'de şeriat istediklerini belirten bir grup eyleme geçmiştir ve topladıkları insanlarla beraber belediye binasının önüne kadar gelmiştir. Olayı haber alan jandarma, grubu dağıtmak için Yedek Subay [[Mustafa Fehmi Kubilay]], emrindeki bir müfrezeyi bölgeye göndermiştir. Eylemciler arasından açılan ateş neticesinde Kubilay yaralanmış ve cami avlusuna doğru koşmaya başlamıştır. [[Cami]] avlusunda açılan ikinci el ateş sonucu yere düşmüştür. Daha sonra eylemciler bıçakla Kubilay'ın başını kesmiştir. Bu sırada alaydan yetişen kuvvetler bölgeye gelmiştir ve eylemcilerin ateş açması üzerine çatışma çıkmıştır. Eylemcilerden Mehdi Mehmet, Şamdan Mehmet ve Sütçü Mehmet ölü, Emrullah oğlu Mehmet Emin yaralı olarak ele geçirilmiştir. Olayın ertesinde [[sıkıyönetim]] ilan edilmiş ve yapılan yargılamalarda 32 kişi idama, 73 kişi de çeşitli hapis cezalarına çarptırılmıştır.<ref>TSK Genelkurmay ATASE Daire Başkanlığı, ''Arşiv Belgeleriyle Menemen Olayı - TSK'', Ankara, s. 1-13</ref>
[[Dosya:İki Mustafa Kemal var.jpg|küçükresim|''[[Milliyet (gazete)|Milliyet]]'' gazetesinin 11 Mayıs 1933 tarihli manşeti.]]

29 Ekim 1933'te Atatürk Türkiye Cumhuriyeti'nin onuncu kuruluş yıl dönümü nedeniyle yaptığı [[Onuncu Yıl Nutku|konuşmada]] ülkenin kuruluş temelini ve gelecek vizyonunu yalın bir dille tüm dünyaya ve Türk milletine anlatmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.youtube.com/watch?v=JBFV1xX4XhI |başlık=Atatürk'ün Onuncu Yıl Nutku |erişimtarihi=8 Şubat 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20211018130418/https://www.youtube.com/watch?v=JBFV1xX4XhI |arşivtarihi=18 Ekim 2021 |ölüurl=hayır }}</ref>

==== Ekonomi ====
[[Dosya:Nuri Demirag Nu.D.36.jpg|küçükresim|Soyadını Atatürk'ten alan [[Nuri Demirağ]] tarafından 1936 yılında üretilen [[Nu.D-36]] eğitim ve avcı uçağı.]]
Atatürk, cumhurbaşkanlığı döneminde, sadece bürokratların değil tüm vatandaşların mülkiyet hakkını tanımış ve 1923-1938 döneminde [[Türkiye]] ekonomisi ortalama yıllık %7,5 oranında büyüyerek Türkiye'nin [[GSMH]]'si dünya toplamının binde 3,62'sinden binde 6,52'sine yükselmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://www.ggdc.net/Maddison/Historical_Statistics/horizontal-file_03-2007.xls |başlık=Dünya Ekonomisi için Tarihsel İstatistikler |erişimtarihi=10 Kasım 2008 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20090124142112/http://www.ggdc.net/maddison/Historical_Statistics/horizontal-file_03-2007.xls |arşivtarihi=24 Ocak 2009 |ölüurl=evet }}</ref> Atatürk'ün döneminde Türkiye Cumhuriyeti dünyanın en hızlı kalkınan ülkelerinden biri olmuştur.<ref>{{Web kaynağı |url=http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/aysan.htm |başlık=ATATÜRK'ÜN EKONOMİK KALKINMA MODELİ, Prof. Dr. Mustafa A. Aysan, İ.Ü. İşletme Fakültesi |erişimtarihi=6 Mart 2004 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20040306085931/http://w3.balikesir.edu.tr/~metinay/aysan.htm |arşivtarihi=6 Mart 2004 |ölüurl=evet}}</ref>

=== Dış politika ===
[[Dosya:رضاشاه و مصطفی کمال آتاترک Reza Shah and Mustafa Kemal Atatürk.jpg|küçükresim|Atatürk Türkiye'yi ziyaret eden [[İran]] Şahı [[Rıza Pehlevi]] ile. (1934)]]
[[Dosya:King Edward VIII and President Kemal Atatürk.jpg|küçükresim|Atatürk Türkiye'yi ziyaret eden [[Birleşik Krallık]] Kralı [[VIII. Edward]] ile. (4 Eylül 1936)]]

Atatürk'ün cumhurbaşkanlığı dönemindeki dış politika konularının başlıklarını [[Musul Sorunu]], [[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]], Türkiye'nin [[Milletler Cemiyeti]]'ne girişi, [[Balkan Antantı]], [[Montrö Boğazlar Sözleşmesi]], [[Sadabat Paktı]] ve [[Hatay Sorunu]] oluşturmaktadır.
[[Dosya:Atatürk ve Amanullah Han.jpg|küçükresim|sağ|upright=1|Atatürk ve [[Afganistan]] Kralı Amanullah Han, [[Ankara]] (1928). Amanullah Han oldukça etkilendiği Atatürk reformlarının benzerlerini kendi ülkesinde uygulamaya koymaya çalıştı.<ref>Halil İnalcık, Osmanlı ve Modern Türkiye, Timaş yayınları, s. 178.</ref> Atatürk döneminde Türkiye, Afganistan'ın modernleşmesi sürecine aktif bir şekilde destek verdi.<ref>{{Web kaynağı |url=http://openaccess.ardahan.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12427/205#sthash.mON6tajz.dpbs |başlık=Afganistan'ın Modernleşmesinde Türkiye'nin Rolü, Abdullah MOHAMMADİ |erişimtarihi=3 Haziran 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200603060550/http://openaccess.ardahan.edu.tr/xmlui/handle/20.500.12427/205#sthash.mON6tajz.dpbs |arşivtarihi=3 Haziran 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>]]

Atatürk dış politikasında gerçekçi davranmıştır.<ref name="diş1">{{Dergi kaynağı|soyadı=Bozkurt |ad=Gülnihal |yıl=2003 |ay=Temmuz |başlık=Atatürk Dönemi Türk Dış Politikası |dergi=ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ |cilt=XIX |sayı=56. Erişim tarihi: 14 Aralık 2009}}</ref> Atatürk dış ilişkilerde dinamik ve gözü pektir; ama maceracı değildir.<ref name="diş1"/> Atatürk dış politikada kendini hangi ilkenin yönettiğine dair, "Biz kendimizi bilen kimseleriz. Olmayacak isteklerimiz yoktur,"<ref>1923'te Arifiye'de yaptığı konuşma</ref> açıklamasını yapmıştır.<ref name="diş1"/> Atatürk [[İslamcılık]] ve [[Turancılık]] akımlarının zararlı boyutlarına karşı [[Mîsâk-ı Millî]] ile çizmiş olan sınırlarda kalınmasını benimsemiştir.<ref name="diş1"/> 24 Temmuz 1923'te imzalanan [[Lozan Antlaşması]]'nı Atatürk dış politikada belirleyici bir unsur olarak tutmuş, bu antlaşmada çizilen Türkiye Cumhuriyeti'nin sınırları büyük ölçüde (Hatay sorunu dışında) belirleyici olarak saptanmış, ekonomi açısından Lozan'ın kaldırdığı kapitülasyonlardan taviz verilmemiştir.<ref name="diş1"/> Atatürk'ün Lozan'ı temel almasının önemi geçen zaman içinde bakıldığında daha iyi anlaşılmaktadır; çünkü I. Dünya Savaşı'nın mağlupları arasında yer alan bir ulusun çizdiği kavramlar o dönemden bugüne yürürlükte olan tek antlaşma olarak durmaktadır.<ref name="diş1"/>

Kimi Türk araştırmacılara göre Atatürk'ün kişiliğinin ve mizacının damgasını vurduğu ve "millî" bir karakter taşıyan dış politika uygulamaları günümüz için örnek alınacak pek çok temel niteliğe sahiptir.<ref>{{Kitap kaynağı| son       =  Kumkale  | ilk       =Tahir Tamer   | yazarlink =   |eşyazarlar=   | editör    =   | diğerleri =   | başlık    = Atatürk'ün Ekonomi Mucizesi  | url       =   | biçim     =    |basım=| tarih    =   | yıl      =   | ay       =   | yayımcı  = Pegasus Yayınları  | yer      =   | dil      =   |id= ISBN 9944326711  |doi=  | sayfalar =124| bölüm    =   | bölümurl =   | alıntı   = }} Erişim tarihi: Kasım 2011.</ref> Ortaöğretimden itibaren askeri terbiye gören ve savaşlara katılan Atatürk, askerlik sonrası hayatında barışın idamesine uğraşmıştır. Atatürk'ün, "Bizim kanaatimizce beynelmilel siyasi güvenliğin gelişmesi için ilk ve en mühim şart milletlerin hiç olmazsa barışı koruma fikrinde samimi olarak birleşmesidir," sözü onun bu konudaki tutumuna örnek olarak ileri sürülmüştür.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.kumkale.net/yazi.asp?id=617 | başlık = Neden Atatürk'ün dış politikasını örnek almalıyız? | erişimtarihi =  | yazar =  | son = Kumkale | ilk = Tahir Tamer | yazarlink =  |eşyazarlar=  | tarih = 1 Ağustos 2009 | yıl =  | ay =  | biçim =  | çalışma =  | yayımcı =  | yer =  | sayfalar =| dil =  | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160311071414/http://www.kumkale.net/yazi.asp?id=617 | arşivtarihi = 11 Mart 2016 | alıntı =  | iş =  | ölüurl =hayır}} - http://www.kumkale.net/yazi.asp?id=617 {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120118233209/http://www.kumkale.net/yazi.asp?id=617 |tarih=18 Ocak 2012 }}</ref>

==== Musul Sorunu ====
{{Ana|Musul Sorunu}}
[[Dosya:Yüksek Askerî Şûra Toplantısı, Ankara, 28 Aralık 1925.png|küçükresim|Yüksek Askerî Şûra Toplantısı, Ankara, 28 Aralık 1925.]]
[[Lozan Antlaşması]] sırasında Türkiye-Irak sınırı çizilmemişti. Musul-Kerkük bölgesinde zengin petrol yataklarının bulunması İngiltere başta olmak üzere birçok ülkenin dikkatini çekiyordu. Zengin petrol yataklarının bulunduğu bölge, [[Mondros Ateşkes Antlaşması]]'nın imzalanması sırasında İngiltere tarafından işgal edilmişti. [[I. Dünya Savaşı]]'nın bitmesinden sonra Irak'ta İngilizlere bağlı bir yönetim kurulmuş, bu ülke İngiliz mandası altına alınmıştı. Musul, nüfusunun çoğunun Türk olması sebebiyle Mîsâk-ı Millî dâhilindeydi. Ancak İngilizler zengin petrol yataklarının bulunduğu bölgeyi bırakmaya yanaşmıyorlardı. [[Lozan Barış Antlaşması]] sırasında bu konuda bir sonuç alınamamış, sorunun daha sonra Türkiye ve İngiltere arasında çözülmesine karar verilmişti. 1924 yılında görüşmelere başlanmış fakat sonuç alınamamıştır. Daha sonra sorun [[Milletler Cemiyeti]]'ne götürülmüştür. 1924 yılının Ekim ayında toplanan Milletler Cemiyeti de Türkiye-Irak sınırını çizmiş ve Musul bölgesini Irak tarafında bırakmıştır. 13 Şubat 1925'te ise [[Şeyh Said İsyanı]] çıkmıştır. 15 Nisan'da tamamen bastırılan ayaklanma İngilizlerin işine yaramıştır. Kurtuluş Savaşı'ndan yeni çıkan Türk ordusu hırpalanmış, Musul-Kerkük üzerine askerî harekât yapma imkânı ortadan kalkmıştır. Bu durumda Türkiye, 5 Haziran 1926 tarihinde İngilizlerle imzalanan [[Ankara Antlaşması (1926)|Ankara Antlaşması]] gereğince bazı maddi çıkarlar karşılığı, Milletler Cemiyeti'nin öngördüğü sınırı kabul etmiştir.<ref>{{Web kaynağı |url=http://books.google.com/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT213&dq=musul+atat%C3%BCrk&hl=en&ei=IIRGTum_FsnCswbIhMXfBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&sqi=2&ved=0CEMQ6AEwBg#v=onepage&q=musul%20atat%C3%BCrk&f=false |başlık=''Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi'', "Musul-Kerkük", Prof. Dr. İlhan Güneş |erişimtarihi=13 Ağustos 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20140617200543/http://books.google.com/books?id=EdiFsMEMP7MC&pg=PT213&dq=musul+atat%C3%BCrk&hl=en&ei=IIRGTum_FsnCswbIhMXfBw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&sqi=2&ved=0CEMQ6AEwBg#v=onepage&q=musul%20atat%C3%BCrk&f=false |arşivtarihi=17 Haziran 2014 |ölüurl=hayır}}</ref>

==== Türk-Yunan ilişkileri ====
[[Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesi]] 1923 yılında [[Lozan Antlaşması]]'na ek protokol uyarınca Türkiye'deki Rumların Yunanistan'a, Yunanistan'daki Türklerin Türkiye'ye zorunlu göçüne karar verilmiştir. Türkiye'de sadece İstanbul kenti ile Gökçeada ve Bozcaada'da, Yunanistan'da ise sadece [[Batı Trakya Türkleri]] mübadeleden muaf tutulmuşlardır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm | başlık = Batı Trakya Türkleri | erişimtarihi = 22 Haziran 2009 | yayımcı = www.hrw.org | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160306143518/https://www.hrw.org/legacy/reports/1999/greece/Greec991-04.htm | arşivtarihi = 6 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref> Değişimin çok büyük bir bölümü 1923-1924 yıllarında gerçekleşmiş ancak geriye kalan az sayıda olayda 1930 İnönü-Venizelos sözleşmesine dek zorunlu göç uygulamasına devam edilmiştir.

Atatürk [[Türkiye-Yunanistan ilişkileri|Türk-Yunan yakınlaşması]] için 1930 yılında Yunanistan Başbakanı [[Elefterios Venizelos]]'u Türkiye'ye davet ederek eski düşmanıyla barışın temellerini attı. Venizelos'un iktidardan düşmesinden sonra bile, Türk-Yunan ilişkileri samimi kalmaya devam etti. Nitekim, Venizelos'un halefi [[Panayis Çaldaris]] Eylül 1933'te Atatürk'ü ziyarete geldi ve Türkiye ile Yunanistan arasında [[Balkan Paktı]] için bir basamak olan Samimi Anlaşma Misakı (İçten Anlaşma Yasası, ''Pacte d'Entente Cordiale'') adında kapsamlı bir pakt imzaladı.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c020/b024/tbmm040200240047.pdf | başlık = SAMİMİ ANLAŞMA MİSAKI | erişimtarihi = 2 Haziran 2020 | yayımcı = www.tbmm.gov.tr | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200602072813/https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/TUTANAK/TBMM/d04/c020/b024/tbmm040200240047.pdf | arşivtarihi = 2 Haziran 2020 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı | url = https://books.google.com.tr/books?id=19lgDwAAQBAJ&pg=PA134&lpg=PA134&dq=samimi+anla%C5%9Fma+misak%C4%B1&source=bl&ots=hm3ccugaC4&sig=ACfU3U0ntWi9mAaJ9UUEdCNI49HXCZgJhg&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwjpo4ffy-LpAhXPi1wKHUpZCgEQ6AEwB3oECAoQAQ#v=onepage&q=samimi%20anla%C5%9Fma%20misak%C4%B1&f=false | başlık = Kaynakçalı Türk dış politikası kronolojisi: (1918-1938) | erişimtarihi = 2 Haziran 2020 | yayımcı = Mustafa Bıyıklı | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200602073727/https://books.google.com.tr/books?id=19lgDwAAQBAJ&pg=PA134&lpg=PA134&dq=samimi+anla%C5%9Fma+misak%C4%B1&source=bl&ots=hm3ccugaC4&sig=ACfU3U0ntWi9mAaJ9UUEdCNI49HXCZgJhg&hl=tr&sa=X&ved=2ahUKEwjpo4ffy-LpAhXPi1wKHUpZCgEQ6AEwB3oECAoQAQ#v=onepage&q=samimi%20anla%C5%9Fma%20misak%C4%B1&f=false | arşivtarihi = 2 Haziran 2020 | ölüurl =hayır}}</ref> Atatürk 1934'te Venizelos tarafından [[Nobel Barış Ödülü]]'ne aday gösterildi.<ref>Nobel Foundation. ''[http://nobelprize.org/nomination/peace/nomination.php?action=show&showid=2046 The Nomination Database for the Nobel Prize in Peace, 1901–1955] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20080522163204/http://nobelprize.org/nomination/peace/nomination.php?action=show&showid=2046 |tarih=22 Mayıs 2008 }}''.</ref> Ancak Nobel Ödül Komitesi değerlendirmeye almadı.

Yunanistan'ın Anadolu'yu işgalinin bir hata olduğunu düşünen ve Türkiye ile dostluk bağları geliştirilmesini savunan diktatör [[İoannis Metaksas]] bir keresinde Atatürk ile ilgili dedi ki: <blockquote>"…Cumhurbaşkanı Atatürk'ün, ortak idealler ve barışçıl iş birliği çerçevesinde Türk-Yunan ittifakının gerçek kurucusu olduğunu asla unutmayacağız. İki ülke arasında çözülmesinin düşünülemeyeceği dostluk bağları geliştirdi. Yunanistan, asil Türk milleti için değiştirilemez bir gelecek yolu belirleyen bu büyük adamın hararetli hatıralarını koruyacak."<ref>{{Web kaynağı | url = https://neoskosmos.com/en/29861/ataturk-on-a-gallipoli-pedestal/ | başlık = Ataturk on a Gallipoli pedestal | erişimtarihi = 2 Haziran 2020 | yayımcı = www.neoskosmos.com | arşivurl = https://web.archive.org/web/20200602080231/https://neoskosmos.com/en/29861/ataturk-on-a-gallipoli-pedestal/ | arşivtarihi = 2 Haziran 2020 | ölüurl =hayır}}</ref></blockquote>

==== Milletler Cemiyeti ====
Önceleri Türkiye, [[Musul Sorunu]] konusunda [[Milletler Cemiyeti]]'nin verdiği karar nedeniyle Cemiyet'e üye olmak istememiştir. Ancak gene de Milletler Cemiyeti'nin konferanslarına ve silahsızlanma komisyonuna katılmış, teknik ve insani etkinliklerine ilgi göstermiştir.<ref>C. Howard-Ellis, The origin, structure & working of the League of Nations, Londra 1928, s. 106-107, ISBN 1-58477-320-0</ref> Türkiye, bu cemiyete 18 Temmuz 1932'de üye olmuştur.<ref>{{Web kaynağı|url=https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/cemiyet-i-akvam-milletler-cemiyeti-ve-turkiye/|başlık=Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti ve Türkiye)|erişimtarihi=29 Eylül 2023|tarih=15 Ocak 2021|dil=türkçe|çalışma=Atatürk Ansiklopedisi|alıntı=18 Temmuz 1932 Pazartesi günü, Milletler Cemiyeti’nin 43 üyesinin ittifakıyla Türkiye cemiyetin üyesi oldu.|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230322200307/https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/cemiyet-i-akvam-milletler-cemiyeti-ve-turkiye/|arşivtarihi=22 Mart 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

==== Balkan Antantı ====
{{Ana|Balkan Antantı}}
 
Balkan Anlaşma Yasası, 9 Şubat 1934 tarihinde [[Atina]]'da Türkiye, [[Yunanistan]], [[Yugoslavya]] ve [[Romanya]] arasında imzalanan anlaşmadır.{{kdş|Soysal|1989|ss=447-463}}

1933'te [[Weimar Cumhuriyeti|Almanya]]'da [[Nasyonal Sosyalist Alman İşçi Partisi|Nazi Partisi]]'nin iktidara gelmesi, [[İtalya Krallığı|İtalya]]'nın [[Akdeniz]]'de ve [[Balkanlar]]'da genişleme çabası ve [[Avrupa]] devletlerinin [[silah]]lanma yarışına girmesi dünya barışını tehdit etmeye başladı. Bu gelişmeler sonucunda Balkan devletleri arasında bir yakınlaşma meydana geldi. 14 Eylül 1933 tarihinde [[Ankara]]'da Türkiye ile Yunanistan Arasında İçten Anlaşma Yasası,{{kdş|Soysal|1989|ss=433-436}} 17 Ekim 1933 tarihinde [[Ankara]]'da Türkiye ile Romanya arasında Dostluk, Saldırmazlık, Hakemlik ve Uzlaştırma Antlaşması,{{kdş|Soysal|1989|ss=437-440}} 27 Kasım 1933 tarihinde [[Belgrad]]'da Türkiye-Yugoslavya Dostluk, Saldırmazlık, Yargısal Çözüm, Hakemlik ve Uzlaştırma Antlaşması imzalandı.{{kdş|Soysal|1989|ss=441-446}}

==== Montrö Boğazlar Sözleşmesi ====
{{Ana|Montrö Boğazlar Sözleşmesi}}
[[Dosya:Atatürk İstanbul Metris'te, Harp Akademileri Tatbikatları'nda komutanlarla birlikte.jpg|upright=1|küçükresim|Atatürk Harp Akademileri Tatbikatları'nda. (28 Mayıs 1936)]]
[[Lozan Konferansı]]'nda Türkiye ve [[İtilaf Devletleri]] arasında Boğazlar rejimiyle ilgili Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştı. 1923 yılında imzalanan anlaşmanın tarafları İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Bulgaristan, Yunanistan, Romanya, Yugoslavya, Sovyetler Birliği ve Türkiye'dir. Bu sözleşme sayesinde savaş ve barış zamanında ticaret ve savaş gemilerinin Boğazlardan geçişi serbest olacaktı.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>

[[II. Dünya Savaşı|İkinci Dünya Savaşı]]'nın yaklaşmasıyla birlikte Avrupa'da birçok siyasi değişiklik oldu. Boğazların herhangi bir saldırıya karşı korunmasını üstlenen devletlerden İtalya, [[Habeşistan]]'a saldırdı. Japonya ise kendi isteğiyle Milletler Cemiyeti'nden ayrıldı. Dünya barışının korunması için toplanan konferanslar neticesiz kalmış, tüm devletler silahlanmaya başlamıştı.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>

Siyasi ortamın bozulduğunu gören Atatürk, Boğazlar meselesini kesin olarak çözmeye karar verdi. Türk hükûmeti, [[Milletler Cemiyeti]]'ne başvurarak Lozan Antlaşması'ndaki Boğazlara ait hükümlerin değiştirilmesini talep etti. Bunun üzerine İsviçre'nin [[Montrö]] şehrinde bir konferans toplanmış ve 20 Temmuz 1936'da Türkiye, İngiltere, Fransa, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya, Yunanistan, Japonya ve Sovyetler Birliği arasında Montreux Boğazlar Sözleşmesi imzalanmıştır. Konferansa katılmamış olan İtalya daha sonra 2 Mayıs 1938'de Boğazlar Sözleşmesi'ne katılmıştır. Montreux Boğazlar Sözleşmesi'nin ana maddeleri şunlardır:<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>

* Boğazlar kayıtsız şartsız Türk hâkimiyetine bırakılacak, tahkimat yapmak hakkı tanınacaktır.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>
* Barış zamanında her devletin ticaret gemileri serbestçe geçebilecek, ancak savaşta ve barışta asker ve sivil hava kuvvetlerinin geçmesine izin verilmeyecektir.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>
* Savaş zamanında eğer Türkiye tarafsız kalmışsa ticaret gemileri geçebilecektir.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>
* Barış zamanında [[denizaltı]] gemileri müstesna olmak şartıyla savaş gemileri on beş gün evvel Türkiye Hükûmeti'ne haber verecek, gidecekleri yer, isim, tip ve adetleri bildirilecek ve uçak kullanmamak şartıyla Boğazlardan geçebileceklerdir.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>
* Eğer Türkiye savaşa girmişse yalnız tarafsız devletlere mensup ticaret gemileri, düşmana hiçbir surette yardımda bulunmamak şartıyla gündüzün serbestçe geçebileceklerdir.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi"/>

Montreux Sözleşmesi 20 yıl yürürlükte kalacaktı. Ancak bu sürenin dolmasından 2 yıl önce antlaşmanın taraflarından hiçbiri sözleşmenin iptalini istemezse, sözleşme yürürlükte kalmaya devam edecekti. Montreux Sözleşmesi'nin 1956'da süresi dolduğu hâlde böyle bir iptal isteği hiçbir ülke tarafından yapılmadığı için hâlen yürürlüktedir.<ref name="Montreux Boğazlar Sözleşmesi">{{Web kaynağı | url = http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/montreux_bogazlar_sozlesmesi/montreux_bogazlar_sozlesmesi.html | başlık = Montreux Boğazlar Sözleşmesi (20 Temmuz 1936) | tarih =  | yayımcı = Genelkurmay Başkanlığı | erişimtarihi = 18 Temmuz 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160129111218/http://www.tsk.tr/8_TARIHTEN_KESITLER/8_8_Turk_Tarihinde_Onemli_Gunler/montreux_bogazlar_sozlesmesi/montreux_bogazlar_sozlesmesi.html | arşivtarihi = 29 Ocak 2016 | ölüurl = evet }}</ref>

==== Sadabat Paktı ====
{{Ana|Sadabat Paktı}}
İtalya'nın doğu ülkelerini hedef alan istila politikası nedeniyle Türkiye, İran, Irak ve Afganistan arasında, 8 Temmuz 1937'de İran'da [[Sadabat Sarayı]]'nda imzalanmıştır. Devletler antlaşma ile dostluk ilişkilerini sürdüreceklerini, Milletler Cemiyeti Paktı ve Briand-Kellog Paktı'na bağlı kalacaklarını, birbirinin iç işlerine karışmayacaklarını, birbirlerine saldırmayacaklarını, ortak çıkarlarıyla ilgili konularda birbirlerine danışacaklarını ve sınırlarının korunmasına saygı göstereceklerini belirtmişlerdir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/cumh/sadabat.html | başlık = Sadabad Paktı | tarih =  | yayımcı =  | erişimtarihi = 18 Temmuz 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304105722/http://www.ataturk.net/cumh/sadabat.html | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

==== Hatay Sorunu ====
{{Ana|Hatay Sorunu}}
[[Dosya:Kemal Ataturk congratulation of the Hatay's decision.png|upright=1|küçükresim|Yerel yasama meclisi Atatürk tarafından önerilen Hatay Devleti bayrağını kabul ettikten sonra Atatürk'ün gönderdiği telgraf.]]
[[Mondros Mütarekesi|Mondros Ateşkes Antlaşması]]'ndan sonra İskenderun Sancağı, Suriye'den Anadolu'ya ilerleyen Fransızlarca işgal edilmiştir. Böylece, birçok yerde olduğu gibi, Hatay'da da bir Millî Mücadele cephesi oluşmuştur.<ref>Tahsin Ünal, Türk Siyasî Tarihi, s. 575.</ref>

20 Ekim 1921'de, Fransa ile imzalanan, [[Ankara Antlaşması (1921)|Ankara Antlaşması]]'nın 7. maddesine göre [[İskenderun]], Suriye sınırları içerisinde kalacak; burada özel bir idare kurulup Türk kültürünü geliştirmek için her türlü kolaylıktan yararlanılacaktır, resmî dil Türkçe olacak ve Türk parası geçerli olacaktır.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.ataturk.net/cumh/hty.html | başlık = Hatay sorunu | tarih =  | yayımcı =  | erişimtarihi = 8 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20150904012228/http://www.ataturk.net/cumh/hty.html | arşivtarihi = 4 Eylül 2015 | ölüurl =hayır}}</ref> [[Lozan Antlaşması]]'nda ise Suriye ile Türkiye arasında çizilen sınıra göre Hatay, Türk sınırları dışında kaldı.<ref>Fahir Armaoğlu, XX. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 323-324.</ref>
[[Dosya:Turkish Army entered Alexandretta July 5, 1938.jpg|küçükresim|upright=1|[[Şükrü Kanatlı]] komutasında [[İskenderun Sancağı]]'na giriş yapan [[Türk Kara Kuvvetleri|Türk Ordusu]], 5 Temmuz 1938.]]

1936 yılında Suriye'ye bağımsızlık veren ve Suriye ile Fransa arasında ittifak kuran anlaşmada İskenderun Sancağı hakkında hiçbir hüküm yer almıyordu. Fransa, Suriye'den çekilirken, sancak üzerindeki yetkilerini Suriye'ye terk etmekteydi. Türk hükûmeti durumu kabul etmedi. Cenevre'deki [[Milletler Cemiyeti]] toplantısında Fransa ile yapılan görüşmeler netice vermeyince 9 Ekim 1936'da Fransa'ya resmî bir nota vererek Suriye'ye yapıldığı gibi İskenderun Sancağı'na da bağımsızlık verilmesini istedi.<ref>Fahir Armaoğlu, XX. Yüzyıl Siyasî Tarihi, s. 348.</ref> Atatürk, 1 Kasım 1936 tarihinde [[Türkiye Büyük Millet Meclisi]]'ni açış konuşmasında, "... Bu sırada, milletimizi gece gündüz meşgul eden başlıca büyük bir mesele, hakiki sahibi öz Türk olan, İskenderun — Antakya ve çevresinin mukadderatıdır. Bunun üzerinde ciddiyet ve kesinlikle durmaya mecburuz. Daima kendi ile dostluğa çok ehemmiyet verdiğimiz Fransa ile aramızda, tek ve büyük mesele budur. Bu işin hakikatini bilenler ve hakkı sevenler, alâkamızın şiddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii görürler," diyordu.<ref>Ruşen Eşref Ünaydın, Hatıralar, s. 5-6.</ref> Fransız büyükelçisi ile olan bir konuşmasında ise "Hatay benim şahsî davamdır. Şakaya gelmeyeceğini bilmelisiniz," dedi.<ref>Falih Rıfkı Atay, Atatürkçülük Nedir?, s. 44.</ref>

27 Ocak 1937'de [[Cenevre]]'de toplanan Milletler Cemiyeti, Hatay'ın bağımsızlığını kabul etmiş ve bir seçimle nüfus çoğunluğunun tespit edilmesine karar verdi.<ref>[[Utkan Kocatürk]], Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi, s. 597-598.</ref> Atatürk'ün Hatay'ı silah zoruyla alabileceğini düşünen Fransızlar askerî bir anlaşma yapmayı istediler; bu anlaşma yapıldı. Anlaşma ile Hatay'da tarafsız bir seçim kabul edilerek bunun için de bir kısım asker gücünün Hatay'a girmesine karar verildi. Kurmay Albay, [[Şükrü Kanatlı]] komutasındaki Türk birlikleri, Hatay'a girdi. 13 Ağustos'ta seçimler yapıldı ve Meclis çoğunluğunu Türkler kazandı. Böylece bağımsız [[Hatay Devleti|Hatay Cumhuriyeti]] 12 Eylül 1938'de kuruldu. Bu cumhuriyet 30 Haziran 1939'da Türkiye'ye katılma kararı aldı.<ref>Bekir Tünay ATATÜRK ARAŞTIRMA MERKEZİ DERGİSİ, Sayı 5, Cilt: II, Mart 1986</ref>

==== Trakya Manevraları ====
{{Ana|Trakya Manevraları}}
İtalya'da [[Benito Mussolini]]'nin, Almanya'da ise [[Adolf Hitler]]'in iktidara geldikten sonra saldırgan bir şekilde silahlanmaları ve Avrupa kıtasında yeniden toprak paylaşımı peşinde koşmaları [[II. Dünya Savaşı|İkinci Dünya Savaşı]]'nın yaklaşması şeklinde değerlendiriliyordu. Bunu üzerine Atatürk hem silahlı kuvvetleri savaş durumuna hazırlamak hem de olası tehditlere bir gözdağı vermek için 1937 yılında [[Trakya Manevraları]]'nı düzenlemeye karar vermiştir. Kırklareli, Tekirdağ ve Edirne illerini kapsayan tatbikata 200 bin asker katılmıştır. Senaryoya göre [[Meriç]] boyunca saldıran hayali düşman kuvvetleri [[Kıyıköy, Vize]]'den çıkartma yapan birliklerce desteklenmiş ve Türk birliklerine saldırmıştır. Tatbikata [[Bulgaristan Krallığı|Bulgaristan]], [[Üçüncü Fransız Cumhuriyeti|Fransa]], [[Irak Krallığı|Irak]], [[Büyük Britanya ve Kuzey İrlanda Birleşik Krallığı|İngiltere]], [[İran Şahanşah Devleti|İran]], [[Romanya Krallığı|Romanya]], [[Yunanistan Krallığı|Yunanistan]] ve [[Yugoslavya Krallığı|Yugoslavya]] askeri temsilcileri katılmıştır.<ref>[http://www.mkutup.gov.tr/ataturk/106 Millî Kütüphane internet sitesinde ilgili fotoğraflar] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120814063309/http://www.mkutup.gov.tr/ataturk/106 |tarih=14 Ağustos 2012 }} 16 Ağustos 2012 tarihinde erişilmiştir</ref>

== Ölümü ==
{{Ana|Mustafa Kemal Atatürk'ün ölümü ve devlet cenaze töreni}}
[[Dosya:Atatürk'ün cenazesi.png|küçükresim|upright=0.7|Cenaze töreni. (21 Kasım 1938)]]
Atatürk'ün sağlık durumu 1937 yılından itibaren bozulmaya başladı. 1938 başlarında kendine [[siroz]] teşhisi konuldu. [[Avrupa]]'dan doktorlar getirildi. [[Mehmet Kâmil Berk]] 15 Ekim 1938 tarihinden onun ölümüne değin hekimliğini yapanlardan biriydi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.radikal.com.tr/ekonomi/ataturkun-doktorunun-kurdugu-yeni-ilac-italyan-recordatiye-satildi-905789/|başlık=Atatürk'ün doktorunun kurduğu Yeni İlaç, İtalyan Recordati'ye satıldı|erişimtarihi=23 Aralık 2017|arşivtarihi=23 Aralık 2017|arşivurl=https://web.archive.org/web/20171223043007/http://www.radikal.com.tr/ekonomi/ataturkun-doktorunun-kurdugu-yeni-ilac-italyan-recordatiye-satildi-905789/|ölüurl=hayır|yayıncı=Radikal}}</ref> Kötüleşen sağlığı Türk ve yabancı doktorların tedavilerine sonuç vermedi.

Atatürk 10 Kasım 1938 günü saat 09.05'te İstanbul [[Dolmabahçe Sarayı]]'nda öldü. Cenazesi, gerçekleştirilen törenle Ankara'ya uğurlandı ve naaşı, 21 Kasım 1938'de burada yapılan bir törenle [[Ankara Etnografya Müzesi]]'ndeki geçici kabrine konuldu. Bundan 15 yıl sonra da 10 Kasım 1953'te kendi için yaptırılan [[Anıtkabir]]'deki ebedi istirahatgâhında toprağa verildi. Vasiyetinde mal varlığını [[Türk Tarih Kurumu]]na ve [[Türk Dil Kurumu]]na bıraktı; [[Makbule Atadan]]'ın Çankaya'da oturmasını, Makbule Atadan'a ve manevi kızlarına maaş verilmesini ve [[İsmet İnönü]]'nün çocuklarına yükseköğrenimleri için gerekli olan desteğin verilmesini istedi.<ref>{{Web kaynağı|url=http://tr.wikisource.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk%27%C3%BCn_vasiyeti|başlık=Vikikaynak, ''Atatürk'ün vasiyeti''|erişimtarihi=22 Mayıs 2010|arşivtarihi=17 Temmuz 2011|arşivurl=https://web.archive.org/web/20110717183321/http://tr.wikisource.org/wiki/Mustafa_Kemal_Atat%C3%BCrk%27%C3%BCn_vasiyeti|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.hurriyet.com.tr/gundem/iste-ataturkun-vasiyetnamesi-28433985|başlık=İşte Atatürk'ün vasiyetnamesi|erişimtarihi=8 Şubat 2019|arşivtarihi=8 Şubat 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20190208093034/http://www.hurriyet.com.tr/gundem/iste-ataturkun-vasiyetnamesi-28433985|ölüurl=hayır}}</ref>

[[Dosya:Panaroma Anıtkabir.jpg|küçükresim|orta|upright=4.31|<center>[[Anıtkabir]]'in panoramik bir görünümü</center>]]

== Özel hayatı ==
=== Doğum tarihi ===
[[Dosya:Kemal Ataturk on Turkish Stamp, 1940.jpg|küçükresim|upright=0.9|1940 yılında Türkiye Cumhuriyeti Posta İdaresince bastırılan ve Atatürk'ün doğum tarihinin 1880 olarak verildiği posta pulu.]]
Atatürk'ün kesin doğum tarihi bilinmemektedir. Kendi de bilmiyordu. [[Miladi takvim]] 26 Aralık 1925'ten sonra Türkiye'de kullanılmaya başlanmıştır, doğum tarihi konusundaki karışıklık ise Osmanlı döneminde kullanılan iki takvimden doğmuştur. Bu dönemde kullanılan [[Hicrî takvim|Hicri takvim]] ve [[Rumi takvim]]in ortak noktaları, Atatürk'ün kaydedilen doğum yılı olan 1296'nın yanında hicri veya rumi olduğunun belirtilmemesi, miladi takvimde ay ve yıla bağlı olarak 1880 veya 1881 yılından hangisine denk geldiğinin kesin olarak bulunmasını zor hâle getirmiştir.<ref name="ahmetakyol.net">{{Web kaynağı | url = http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=222&Itemid=45 | başlık = Doğum Yılı ve Doğum Günü | erişimtarihi = 10 Kasım 2007 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20110903120800/http://www.ahmetakyol.net/index.php?option=com_content&task=view&id=222&Itemid=45 | arşivtarihi = 3 Eylül 2011 | ölüurl =evet}}</ref> [[Faik Reşit Unat]] araştırmaları sırasında [[Zübeyde Hanım]]'ın Selanik'teki komşularını ziyaret etmiş ve bu konuda sorular sormuştur. Aldığı cevaplar çelişmektedir, bazı komşular Atatürk'ün bir ilkbahar gününde doğduğunu söylerken bazı komşular ise kış günü (Ocak veya Şubat) olduğunu iddia etmişlerdir. Atatürk'ün kendi, annesinin ona bir bahar gününde doğduğunu söylediğini, kız kardeşi Makbule Atadan ise annesinin ona Mustafa Kemal'in fırtınalı bir gecede doğduğunu söylediğini ifade etmişlerdir. [[Enver Behnan Şapolyo]] Zübeyde Hanım'ın 23 Kânunievvel 1296'da doğduğunu söylediğini belirterek Atatürk'ün 23 Aralık 1880'de doğduğunu öne sürmüş, [[Şevket Süreyya Aydemir]] ise bu tarihin 4 Ocak 1881 olduğunu iddia etmiştir. Şişli Atatürk Müzesi'nde gösterimde bulunan Atatürk'ün son nüfus cüzdanının üzerinde doğum tarihi kısmında 1881 görülebilir hâldedir.<ref name="ahmetakyol.net"/> 1882 doğumlu olan [[Ali Fuat Cebesoy]] Şişli'deki evinde kendinin "Rauf Bey'le ben senin ağabeyin sayılırız. Çünkü ikimiz de senden birer yaş büyüğüz." diye konuşmasını kaynak göstererek "1881 tevellütlü" olduğunu yazmıştır.{{kdş|Cebesoy|2000|s=21}}

Kurtuluş Savaşı'nın başlangıcı kabul edilen 19 Mayıs tarihinin Atatürk'ün doğum günü olarak kabulü tarihçi Reşit Saffet Atabinen'in bir jestinin sonucudur. Atabinen'in ulusun doğuşu üzerine yaptığı bir jest 19 Mayıs'ın önemini iyi şekilde yansıttığı için Atatürk'ün takdirini kazanmıştır. İzleyen günlerde bir öğretmenin, planladıkları "Gazi Günü" için Atatürk'ün doğum gününü sorması üzerine Atatürk tam tarihi bilmediğini söylemiş ve Gazi Günü için 19 Mayıs'ı önermiştir. [[Tevfik Rüştü Aras]], Atatürk ile yaptıkları günler süren bir araştırmadan sonra doğum tarihi aralığını 10 Mayıs ve 20 Mayıs arasına daralttıklarını söyler. Atatürk bu araştırmadan sonra "Neden 19 Mayıs olmasın?" demiştir. Bu tarih resmî olarak halka ve diplomatik kanallarca diğer ülkelere bildirilmiştir. Ancak bu tarih ilginç bir durum yaratmıştır, 1881 yılının 19 Mayıs günü, [[Rumi takvim]]de 1297 yılına denk gelmektedir ancak kaydedilmiş doğum tarihi Rumi 1296 yılıdır. Rumi 1296 yılı 13 Mart 1880 ile 12 Mart 1881 arasında sürmüştür, bu sebeple alternatif olarak Atatürk'ün doğum tarihi 19 Mayıs 1880 olabilir. Bu sebeplerle ne tarih ne de yıl genel kabul görmemiştir. Mustafa Kemal Derneği eski başkanı Muhtar Kumral 13 Mart 1958'deki bir basın konferansında Atatürk'ün doğum tarihini Atatürk'ün kız kardeşi Makbule Atadan'ın sözlerine dayanarak 13 Mart 1881 olarak belirlediklerini söylemiştir. Ancak Miladi 13 Mart 1881, Rumi 1 Mart 1297'ye denktir, Atatürk'ün doğum yılı ise 1296 olarak kayda geçmiştir, bu sebeple geçerlilik iddiası zan altındadır.<ref name="ahmetakyol.net"/>

Dönemin [[Birleşik Krallık]] kralı [[VIII. Edward]], Atatürk'e yollayacağı bir kutlama telinde doğum gününü istemiş, bunun üzerine [[Hasan Rıza Soyak]], bir bahar mevsiminde doğduğunu bilen Atatürk'ün "Bu bir 19 Mayıs günü niçin olmasın?" sözlerini anımsayarak onun doğum gününü 19 Mayıs olarak belirtmiştir.<ref>{{Web kaynağı | url = https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/ataturkun-dogum-tarihi-uzerine-belleten-makale/ | başlık = Atatürk’ün Doğum Tarihi Üzerine | arşivurl = https://web.archive.org/web/20210109032159/https://www.ttk.gov.tr/belgelerle-tarih/ataturkun-dogum-tarihi-uzerine-belleten-makale/ | arşivtarihi = 9 Ocak 2021}}</ref>

==== Nüfus cüzdanı ====
{{Çoklu resim
 | align = right
 | direction = horizontal
 | width = 200
 | header = Soyadı Kanunu'ndan sonra Atatürk'ün nüfus hüviyet cüzdanları
 | image1 = Atatürk'ün 993 814 seri numaralı nüfus cüzdanı.jpg
 | alt1 =
 | caption1 = 993.814-B seri ve 51 sıra numaralı nüfus hüviyet cüzdanı.
 | image2 = Atatürk'ün 993 815 seri numaralı nüfus cüzdanı.jpg
 | alt2 =
 | caption2 = 993.815-B seri ve 51 sıra numaralı nüfus hüviyet cüzdanı.
}}
27 Mart 1923 tarihinde Ankara Nüfus Müdürlüğünce verilen nüfus cüzdanına göre, Boy: ''Orta'', Saç: ''Sarı'', Kaş: ''Sarı'', Göz: ''Mavi'', Burun: ''Adeta'', Ağız: ''Adeta'', Bıyık: ''Sarı, kesik'', Sakal: ''Tıraş'', Çene: ''Uzunca'', Çehre: ''Uzunca'', Renk: ''Beyaz'', Alamet-i farika-i tabiiye: ''Tam'', İsim ve şöhreti: ''Müşir Gazi Mustafa Kemal Paşa Hazretleri'', Tarih ve mahall-i veladeti: ''Selanik, 1296'', Pederinin ismiyle mahall-i ikameti: ''Tüccardan müteveffa Ali Rıza Efendi'', Validesinin ismiyle mahall-i ikameti: ''Müteveffiye Zübeyde Hanımefendi'', Sanat ve sıfat ve hizmet ve intihab selahiyeti: ''TBMM Reisi ve Başkumandan'', Müteehhil ve zevcesi müteaddid olup olmadığı: ''Bir zevcesi vardır'', Derecat ve sunuf-ı askeriyesi: ''Müşir'', İkametgâh ise ''Hacı Bayram Mahallesi 161/1'' idi.<ref>Şerafettin Turan, ''Kendine Özgü Bir Yaşam ve Kişilik Mustafa Kemal Atatürk'', Bilgi Yayınevi, Şubat 2004, s. 16-17.</ref>

24 Kasım 1934 tarih ve 2587 sayılı [[s:Kemal öz atlı Cümhur Reisimize verilen soy adı hakkında kanun|Kemal öz adlı Cümhur Reisimize verilen soyadı hakkında kanun]] ile Gazi'ye, Atatürk<ref name="soyadıhakkında">{{Web kaynağı |url=https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc014/kanuntbmmc014/kanuntbmmc01402587.pdf |başlık=Kemal öz adlı Cümhur Reisimize verilen soyadı hakkında kanun |erişimtarihi=12 Ağustos 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200811083553/https://www.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc014/kanuntbmmc014/kanuntbmmc01402587.pdf |arşivtarihi=11 Ağustos 2020 |ölüurl=hayır}}</ref><ref name="RGazete">{{Web kaynağı |url=https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2865.pdf |başlık=27.11.1934 tarihli T.C. Resmî Gazete |erişimtarihi=13 Ağustos 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190819141113/https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/2865.pdf |arşivtarihi=19 Ağustos 2019 |ölüurl=hayır}}</ref> soyadının verilmesinden sonra yenilenmiş nüfus cüzdanlarından "993.814-B seri ve 51 sıra numaralı" cüzdanda Adı: ''Kemal'', Soyadı: ''Atatürk''; "993.815-B seri ve 51 sıra numaralı" cüzdanda Adı: ''Kamâl'', Soyadı: ''Atatürk'', Meslek ve İçtimai vaziyeti: ''Reisicumhur'', Medeni hâli: ''Evli değildir'', nüfus kütüğüne yazılı olduğu yeri ise ''Ankara Vilâyeti Çankaya Mahallesi Hane No. 139, Cilt: No. 56 ve Sahile No. 49'' olarak yazılmıştır.

Ayrıca Atatürk'ün nüfus kaydı 27 Ocak 1933 tarihinde "[[Gaziantep]] [[Bey, Şahinbey|Bey Mahallesi]]" olarak değiştirilmiştir.<ref name=devkimlik>{{Web kaynağı | başlık = Dev Atatürk Kimliği | url = http://www.milliyet.com.tr/dev-ataturk-kimligi-gaziantep-yerelhaber-1161464/ | yayıncı = Milliyet gazetesi, 13 Ocak 2016 | erişimtarihi = 10 Mayıs 2017 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170521144235/http://www.milliyet.com.tr/dev-ataturk-kimligi-gaziantep-yerelhaber-1161464/ | arşivtarihi = 21 Mayıs 2017 | ölüurl =hayır}}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://sahinbey.meb.gov.tr/www/sahinbey-hakkinda/icerik/5 |başlık=Şahinbey Hakkında, T.C. Millî Eğitim Bakanlığı Gaziantep - Şahinbey İlçe Millî Eğitim Müdürlüğü |erişimtarihi=22 Kasım 2012 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20121209035252/http://sahinbey.meb.gov.tr/www/sahinbey-hakkinda/icerik/5 |arşivtarihi=9 Aralık 2012 |ölüurl=hayır}}</ref>

Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü'nün websitesinde yapılan sorgulamada, TC kimlik no: ''10000000146'', kayıtlı olduğu il: ''Gaziantep'', ilçe: ''Şahinbey'', mahalle: ''Bey'', cilt no: ''10'', aile sıra no: ''44'', birey sıra no: ''1'', adı: ''Gazi Mustafa Kemal'', soyadı: ''Atatürk'', baba adı: ''Ali Rıza Bey'', anne adı: ''Zübeyde Hanım'', doğum yılı: ''1881'', cinsiyeti: ''Erkek'' olarak gözükmektedir.

=== Doğum yeri ===
[[Dosya:Ataturk-birth-house.jpg|küçükresim|[[Atatürk Evi Müzesi (Selanik)|Atatürk evi]]; Apostolu Pavlu Cad. No: 71, Aya Dimitriya Mah., Selanik, Yunanistan<ref name="kutay-ata">{{Kitap kaynağı| son = Kutay | ilk = Cemal | yıl = Kasım 1999 | başlık =Atatürk Bugün Olsaydı | yayımcı=Aksoy yayıncılık |id= ISBN 975-312-125-3}}</ref>]]

Atatürk; Islahhane Caddesi, Koca Kasım Paşa Mahallesi, Selanik, Osmanlı Devleti'nde (Bugünkü Apostolu Pavlu Caddesi No: 75, Aya Dimitriya Mahallesi, Selanik, Yunanistan) bugün müze olan 3 katlı, 3 odalı ve pembe boyalı [[Atatürk Evi Müzesi (Selanik)|evde]] doğdu. Şerafettin Turan'ın kitabında "Ahmet Subaşı ya da Hatuniye Koca Kasımpaşa Semti" olarak geçmektedir.<ref>Şerafettin Turan, a.g.e. s. 20.</ref>

Atatürk'ün üvey kız kardeşi Ruhiye Hanım'ın torunu Ferhat Babür, Atatürk'ün doğduğu ev olarak bilinen evin gerçekte Atatürk'ün doğduğu ev olmadığını; bu evin, Zübeyde Hanım'ın ikinci kocası, yani Atatürk'ün üvey babası Ragıp Bey'in evi olduğunu öne sürer.<ref>{{web kaynağı |url=http://arsiv.sabah.com.tr/2004/10/19/cp/gnc127-20041017-102.html |başlık='Atatürk'ün üvey kız kardeşi Ruhiye Hanım'ın torunu Ferhat Babür, ailesiyle ilgili bilinmeyen gerçekleri ilk kez anlattı' |çalışma=[[Sabah (gazete)|Sabah]] |tarih=19 Ekim 2004 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081011023807/http://arsiv.sabah.com.tr/2004/10/19/cp/gnc127-20041017-102.html |arşivtarihi=11 Ekim 2008 }}</ref>

=== İlgi alanları ===
[[Dosya:Ataturk at Cankaya Library 16 July 1929.jpg|küçükresim|Atatürk [[Çankaya Köşkü]]'ndeki kütüphanede, 16 Temmuz 1929.]]
[[Dosya:Mustafa Kemal Atatürk'ün yer bilimi notları.jpg|küçükresim|upright=0.91|sol|[[Mersin Deniz Müzesi]]'nde sergilenmekte olan, Atatürk'ün kendi el yazısıyla aldığı [[jeoloji]] notları.]]
Kitap okumayı, müzik dinlemeyi, dans etmeyi, ata binmeyi ve yüzmeyi severdi. [[Tavla]] ve [[bilardo]] oynamak hoşuna giderdi. [[Zeybek (oyun)|Zeybek]] oyunlarına, [[güreş]]e, [[Rumeli]] türkülerine ilgi duyuyordu. Sakarya adını verdiği atına ve köpeği [[Foks]]'a çok değer verirdi. Bir yaveri zengin bir kitaplık oluşturan Atatürk'ü boş zamanlarında elinden tarihle ilgili kitapları düşürmeyen biri olarak anlatır. Başka meselelerle ilgilenmek yerine gereğinden fazla tarihi kitap okuyor olmasına bozulan bir politikacının ona "Kitap okuyarak mı Samsun'a çıktın?" demesi üzerine Atatürk şu yanıtı verir: "Ben çocukken fakirdim. İki kuruş elime geçince bunun bir kuruşunu kitaba verirdim. Eğer böyle olmasaydı, bu yaptıklarımın hiçbirini yapamazdım."<ref>Atatürkʼün Uşağı İdim, Hürriyet Yayınları, 1973, s. 267</ref> [[Çankaya Köşkü]]'nde sık sık devlet adamlarının, sanatçıların, bilim adamlarının, dostların davet edildiği, ülke sorunlarının da konuşulduğu akşam yemekleri verilirdi. Temiz ve düzenli giyinmeye önem verirdi. Doğayı çok severdi. Sıkça [[Atatürk Orman Çiftliği|Orman Çiftliği]]'ne gider, modern tarıma geçiş amacıyla yürütülen çalışmalara bizzat katılırdı. İleri derecede [[Fransızca]] ve yeterli derecede<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Atatürk'ün Hatıraları|erişimtarihi=23 Eylül 2021|dil=Türkçe|sayfa=54|yayıncı=Pozitif Yayınevi|çalışma=Falih Rıfkı Atay}}</ref> [[Almanca]] biliyordu.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-359/ataturkun-hayati.html | başlık = Atatürk'ün Hayatı | yayımcı = Kültür Bakanlığı | erişimtarihi = 21 Ağustos 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20111228211832/http://www.kultur.gov.tr/TR/belge/1-359/ataturkun-hayati.html | arşivtarihi = 28 Aralık 2011 | ölüurl =evet}}</ref>

[[Afet İnan]]; öğretmeni olan [[İsviçreliler|İsviçreli]] [[antropoloji|antropolog]] Profesör [[Eugène Pittard]]'ın, kendine doktora tezi olarak verdiği "Türk Milletinin Özellikleri" konusunda Atatürk'ten yardım istedi. Atatürk; Afet İnan'ın önce kendi görüşlerini yazmasını ve fikirlerini daha sonra belirteceğini söyledi. Afet İnan'ın uzun çalışmasına karşılık, Atatürk kurşun kalemle, iki küçük not kâğıdı üzerine kendi tanımını yaptı.<ref name="kutay-ata" />

1939'da dönemin antropoloji alanında en saygın akademik yayın organlarından ''Revue anthropologique''{{'}}de Pittard'ın Atatürk hakkındaki uzun bir makalesi çıktı. Derginin bu sayısı böylece Atatürk'ün anısına ayrılmış ve makale kapakta yer etmişti. Fransızca yazının başlığı "Antropolojiyi ve Tarihöncesini Canlandıran Devlet Adamı: Kemal Atatürk" idi. Bu makale Eugene Pittard'ın yıllarca Türkiye'de gözlemlediği bilimin evrimi ve Atatürk'ün bilime olan derin tutkusu üzerineydi.<ref>Zafer Toprak, Darwin'den Dersim'e Cumhuriyet ve Antropoloji, Doğan Kitap, s. 102.</ref> Atatürk Hitit uygarlığı hakkındaki kazıların tutkulu bir takipçisiydi. Eugene Pittard, Atatürk'ün direktifleri ile Anadolu'nun birçok yerinde kazılara başlandığını ve çok önemli bulgular ortaya konulduğunu kaydediyordu.<ref>Zafer Toprak, Darwin'den Dersim'e Cumhuriyet ve Antropoloji, Doğan Kitap, s. 104.</ref> Tarihçi İlber Ortaylı'ya göre her ne kadar zaman zaman [[Mustafa Necati Uğural|Mustafa Necati]] gibi eğitimci kimseler çıksa da millî eğitim konusuyla CHP'de ilgilenen tek kişi Mustafa Kemal idi.<ref>Zaman Kaybolmaz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006, s. 362.</ref>

Atatürk giyim kuşama son derece önem verir, modaya ilgi duyardı. Giysilerinin, gömleklerinin modellerini kendi çizerdi.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/fe/issue/26029/274141|başlık=GİYİM KUŞAMLA İLGİLİ TESPİTLER: ATATÜRK’ÜN GİYSİ TERCİHLERİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME DENEMESİ|tarih=1 Nisan 2011|sayı=65|sayfalar=173-186|çalışma=Folklor/Edebiyat|cilt=17|ad=Kadriye|soyadı=Türkan|issn=1300-7491|erişim-tarihi=16 Ocak 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230116170606/https://dergipark.org.tr/tr/pub/fe/issue/26029/274141|arşivtarihi=16 Ocak 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

Atatürk, gençlik dönemlerinde sanata ilgi duymuş, idâdi dönemlerinde "Hakikat" adlı bir şiir yazmıştır.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/61090/909331|başlık=Atatürk’ün Sanatçı Kişiliğinin Sanata Ve Sanatçıya Bakışına Etkileri|tarih=2 Aralık 2001|sayı=17|dil=Türkçe|sayfalar=883-894|çalışma=Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi|cilt=51|ad=Ahmet|soyadı=Gümüştekin|issn=1011-727X|erişim-tarihi=6 Nisan 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230406184352/https://dergipark.org.tr/tr/pub/aamd/issue/61090/909331|arşivtarihi=6 Nisan 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

=== Şahsi ilişkileri ===
Ali Rıza Bey ve Zübeyde Hanım'ın Fatma (1872-1875), Ahmet (1874-1883), Ömer (1875-1883), Mustafa (Kemal Atatürk) (1881-1938), Makbule (Boysan, Atadan) (1885-1956) ve Naciye (1889-1901) adında altı çocukları oldu.<ref>Orhan Soysal, ''Büyük Nutuk'ta Kim Kimdir?'', Milenyum Yayınları, İstanbul, s. 13.</ref> Fatma dört, Ahmet dokuz, Ömer sekiz yaşlarında iken o senelerde salgın olan [[difteri]], o zamanki adıyla kuşpalazı hastalığından öldüler. En küçük kardeş Naciye, Mustafa Kemal'in [[Kara Harp Okulu|Harp Okulu]]'nu bitirdiği sene, on iki yaşındayken verem hastalığına yakalanıp öldü. [[Makbule Atadan|Makbule Hanım]] 1956 yılına kadar yaşadı.
[[Dosya:Mustafa Kemal Atatürk manevi kızı Ülkü ile Dolmabahçe Saray'ında. (20.09.1937).jpg|küçükresim|Atatürk manevi kızı [[Ülkü Adatepe|Ülkü]] ile [[Dolmabahçe Sarayı]]'nda. (1937)]]
Makbule Atadan ve Salih Bozok'a göre, küçük Mustafa 12 yaşındayken Binbaşı Rüknettin'in 8 yaşındaki kızı Müjgân'a âşık olmuştur. Makbule Atadan'a göre ikinci aşkı Hatice olmuş ve Hatice'nin annesi müdahale ederek ilişkisini kesmiştir. Ardından Selanik Askeri komutanı Şevki Paşa'nın 12 yaşındaki kızı Emine (Emine Arık)'ye matematik dersi verirken âşık olmuştur. Bunun dışında Selanik'teyken Rum asıllı tüccar Eftim Karinte'nin kızı Eleni Kriyas'a âşık olduğu söylendiyse de kanıtlanmamıştır.

Mustafa Kemal genç bir asker olarak [[Çanakkale Savaşı]]'ndan sonra Osmanlı İmparatorluğu'nun son padişahı [[VI. Mehmed|Vahdettin]]'in kızı [[Sabiha Sultan]]'a üçüncü taraflar aracılığı ile evlenme teklifinde bulundu. Sabiha Sultan, Mustafa Kemal Paşa'nın evlilik talebinden yakın dostlarına sonraki senelerde bahsederken hadiseyi doğrulayarak amcası [[Abdülmecid Efendi]]'nin oğlu şehzade [[Ömer Faruk Efendi]]'ye âşık olduğu için izdivaç teklifini geri çevirdiğini açıkladı. Sabiha Sultan o günlerden 40 yıl sonra, Türkiye Cumhuriyeti başbakanlığı yapan ve ortanca kızı [[Hanzade Sultan (Ömer Faruk Efendi'nin kızı)|Hanzade Sultan]]'ın dünürü olan [[Suat Hayri Ürgüplü]]'ye yazdırdığı hatıratta şu ifadeleri kullandı: "Evet, istemiş. Benimle konuşmuş değildir ama ben çekindim ve istemedim. Zira, önümde hiç de iyi örnek olmayan [[Enver Paşa]] ile [[Naciye Sultan]]'ın hayatı vardı. Sonra, tanınmış bir kumandanla aile hayatı kurabileceğime inancım yoktu."<ref>{{haber kaynağı |soyadı1=[[Murat Bardakçı]] |başlık=İşte, Atatürk’ün evlenmek istediği Osmanlı sultanı |url=https://www.hurriyet.com.tr/amp/iste-ataturk-un-evlenmek-istedigi-osmanli-sultani-3801750 |erişimtarihi=27 Haziran 2020 |yayıncı=[[Hürriyet (gazete)|Hürriyet]] |tarih=18 Ocak 2006 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20200520184556/https://www.hurriyet.com.tr/amp/iste-ataturk-un-evlenmek-istedigi-osmanli-sultani-3801750 |arşivtarihi=20 Mayıs 2020 |ölüurl=hayır}}</ref>
[[Dosya:Atatürk ve Latife hanım.png|sol|küçükresim|Atatürk ve eşi [[Latife Hanım]], 1923.]]
Millî Mücadele döneminde Ankara İstasyon Binası'nda ve eski Çankaya Köşkü'nde Zübeyde Hanım'ın ikinci eşi Ragıp Bey'in yeğeni [[Fikriye|Fikriye Hanım]] ile birlikte yaşıyordu.<ref>[http://www.youtube.com/watch?v=RzXIqIaUHW8 Abbas Hayri Özdinçer Röportajı] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20130214193706/http://www.youtube.com/watch?v=RzXIqIaUHW8 |tarih=14 Şubat 2013 }} (haz. [[Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları|TCDD]] Basın Müşavirliği)</ref> [[Verem]] hastası olan Fikriye Hanım tedavi olması için [[Weimar Cumhuriyeti|Almanya]]'ya gittikten sonra 29 Ocak 1923'te İzmir'in sayılı zenginlerinden Uşakizade Muammer Bey'in kızı [[Latife Hanım]] ile evlendi.
[[Dosya:Atatürk manevi kızı Ülkü ile birlikte.webm|küçükresim|Atatürk ve manevi kızı Ülkü.]]
Mustafa Kemal'e âşık olan Fikriye Hanım, onun [[Latife Hanım]]'la evliliğini öğrenince [[Türkiye]]'ye geri dönmüştür ve ilk işi köşke gitmek olmuştur. Ancak Latife Hanım onun geldiğini görünce Atatürk'e haber vermeden yavere emir verir ve onu köşkten yaka paça attırır. Bunun üzerine Fikriye Hanım'ın [[Çankaya Köşkü]]'nde tabanca ile intihar ettiği söylenir. 1924'te yapılan Sonbahar Seyahati sırasında Latife Hanım'la kavga eden Mustafa Kemal Paşa [[Erzurum]]'dan İsmet Paşa'ya telgraf çekerek boşanacağını bildirdi. Ancak az sonra yaverleri [[Salih Bozok|Salih Bey]] (Bozok) ve [[Ali Kılıç|Kılıç Ali Bey]]'in aracılığıyla boşanmasından vazgeçti.<ref>Kılıç Ali (Der. Hulûsi Turgut), ''Atatürk'ün Sırdaşı Kılıç Ali'nin Anıları'', Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, Ocak 2005, s. 535-540.</ref><ref>Salih Bozok (Haz. Can Dündar), ''Yaveri Atatürk'ü Anlatıyor'', Doğan Kitapçılık, İstanbul, Nisan 2001, s. 111-113.</ref> Bu evlilik 5 Ağustos 1925 tarihine dek sürdü.<ref>Bakınız: Ayrılık üzerine Lâtife Hanım'a verilecek para ve eşyalar hakkında yazı, ''Atatürk'ün Bütün Eserleri'', Cilt: 17 (1924-1925), s. 272 (aslı, Türk Dil Kurumu Arşivi Yurt içi ve Yurt dışı Şube Müdürlüğü, Dosya No: 108.)</ref>

Atatürk'ün manevi evlatları [[Abdurrahim Tuncak]], Afife, [[Zehra Aylin]], [[Rukiye Erkin]], [[Nebile İrdelp]], [[Sabiha Gökçen]], [[Afet İnan]], [[Mustafa Demir (asker)|Sığırtmaç Mustafa]] ve [[Ülkü Adatepe]]'dir.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.isteataturk.com/haber/5502/falih-rifki-atay | başlık = Atatürk’ün Manevi Evlatları | tarih =  | yayımcı =  | erişimtarihi = 23 Nisan 2011 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160319040457/http://www.isteataturk.com/haber/5502/falih-rifki-atay | arşivtarihi = 19 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

1916 yılında Bitlis Rus işgalinden kurtarıldığı yıllarda 16. Kolordu Komutanı Mirliva (Tuğgeneral) Mustafa Kemal Paşa, savaşta bütün aile fertlerini kaybeden ve kimsesi kalmayan [[Abdurrahim Tuncak|Abdurrahim]]'i evlatlık edindi. Abdurrahim bakılması için İstanbul'a annesi [[Zübeyde Hanım]] ve kız kardeşi Makbule'nin yanına gönderildi.<ref>{{Web kaynağı |url=http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/10/17/72628.asp |başlık=Orhan Karaveli, Hürriyet pazar eki, 17 Ekim 1998, ''Sabiha Gökçen: O'nun erkek varisi yok'' |erişimtarihi=19 Nisan 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20110415022901/http://webarsiv.hurriyet.com.tr/1998/10/17/72628.asp |arşivtarihi=15 Nisan 2011 |ölüurl=hayır}}</ref><ref>Küçük, Yalçın. ''İsyan, 1. cilt'' (2005), İthaki Yayınları, s. 237</ref> [[Zehra Aylin]] veya Zehra Mehmet; (Amasyalı Mehmet'in kızı), 1936 yılında [[Londra]]'dan ekspres treniyle [[Paris]]'e yolculuk ederken [[Amiens]] yakınlarında trenden düşerek öldü. Sabiha Gökçen ise ilk Türk kadın pilot<ref name="HvKK">{{Web kaynağı |url=http://www.hvkk.tsk.mil.tr/PageSub/Kurumumuz/Tarihce/TarihtenYansimalar.aspx?pid=031119829 |başlık=HvKK resmî sitesi |erişimtarihi=31 Ağustos 2011 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20081021132150/http://www.hvkk.tsk.mil.tr/PageSub/Kurumumuz/Tarihce/TarihtenYansimalar.aspx?pid=031119829 |arşivtarihi=21 Ekim 2008 |ölüurl=evet }}</ref> ve dünyanın ilk kadın savaş pilotu<ref>[http://www.guinnessworldrecords.com/search/Details/Earliest-female-combat-pilot/69110.htm Earliest female combat pilot] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150924070146/http://www.guinnessworldrecords.com/search/Details/Earliest-female-combat-pilot/69110.htm |tarih=24 Eylül 2015 }} Guinnessworldrecords.com. Erişim: 11 Haziran 2011</ref> oldu.

=== Dinî inancı ===
{{Ana|Mustafa Kemal Atatürk'ün dinî inancı|Mustafa Kemal ve Corinne Lütfü}}
[[Dosya:Atatürk elyazı din.png|küçükresim|Atatürk: "Türkiye Cumhuriyeti'nde herkes Allah'a istediği gibi ibadet eder. Hiç kimseye dinî fikirlerinden dolayı bir şey yapılmaz. Türk Cumhuriyeti'nin resmî dini yoktur. Türkiye'de, bir kimsenin fikirlerini zorla başkalarına kabul ettirmeye kalkışacak kimse yoktur ve buna müsaade edilmez. Artık samîmî mutekitler, derin iman sahipleri, hürriyetin icaplarını öğren."]]
Atatürk'ün dinî inancı tartışmalı bir konudur. Kimi araştırmacılar onun dine ilişkin söylemlerinin dönemsel olduğunu vurgulamakta ve bu konuyla alakalı olumlu görüşlerinin 1920'lerin başlarıyla kısıtlı olduğunu belirtmektedirler.<ref name=tarafdin>{{Web kaynağı | soyadı = Düzel | ad = Neşe | başlık = Taha Akyol: Atatürk yargı bağımsızlığını reddediyor | url = http://www.taraf.com.tr/yazilar/nese-duzel/taha-akyol-ataturk-yargi-bagimsizligini/19831/ | yayıncı = taraf | erişimtarihi = 20 Mayıs 2014 | tarih = 6 Şubat 2012 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140520220406/http://www.taraf.com.tr/yazilar/nese-duzel/taha-akyol-ataturk-yargi-bagimsizligini/19831/ | arşivtarihi = 20 Mayıs 2014 | ölüurl =evet}}</ref> Atatürk'ün dinî inancı hakkında farklı kaynaklar, farklı çıkarımlarda bulunmuştur.<ref>Political Islam in Turkey: Running West, Heading East? Author G. Jenkins, Publisher Springer, 2008, {{ISBN|0230612458}}, p. 84.</ref> Bazı kaynaklar Müslüman olduğunu iddia ederken,<ref>Prof. Utkan Kocatürk, ''Atatürk'ün Fikir ve Düşünceleri'' (Atatürk ve Din Eğitimi, A. Gürtaş, p. 26), Atatürk Research Center, 2007; {{ISBN|9789751611741}}</ref><ref>Prof. Ethem Ruhi Fığlalı, "Atatürk'ün Din ve Laiklik Anlayışı", Atatürk Research Center, 2012; {{ISBN|978-975-16-2490-1}}, p. 86</ref><ref>Atatürk'ün Söylev ve Demeçleri, Ankara 1959, 2. Baskı, II, 66–67; s. 90. III, 70</ref> diğer kaynaklar deist<ref>Reşat Kasaba, "Atatürk", ''[[The Cambridge History of Turkey]]: Volume 4: Turkey in the Modern World'', [[Cambridge University Press]], 2008; {{ISBN|978-0-521-62096-3}} [{{Google books|plainurl=yes |id=iOoGH4GckQgC|page=163}} p. 163]. Retrieved 27 March 2015.</ref><ref>[{{Google books|plainurl=yes|id=kdXGAAAAQBAJ|page=84}} ''Political Islam in Turkey'' by Gareth Jenkins, Palgrave Macmillan, 2008, p. 84]; {{ISBN|0230612458}}</ref> veya ateist<ref>[{{Google books|plainurl=yes|id=DUal7eYmEnEC|page=106}} ''Atheism'', Brief Insights Series by Julian Baggini, Sterling Publishing Company, Inc., 2009; {{ISBN|1402768826}}, p. 106.]</ref><ref>[{{Google books|plainurl=yes|id=2gAjMuLivlQC|page=19}} Islamism: A Documentary and Reference Guide, John Calvert John, Greenwood Publishing Group, 2008; {{ISBN|0313338566}}, p. 19.]</ref><ref>...Mustafa Kemal Atatürk, founder of the secular Turkish Republic. He said: "I have no religion, and at times I wish all religions at the bottom of the sea..." [{{Google books|plainurl=yes|id=oXxXxBXewzgC|page=146}} The Antipodean Philosopher: Interviews on Philosophy in Australia and New Zealand, Graham Oppy, Lexington Books, 2011, {{ISBN|0739167936}}, p. 146.]</ref> olduğunu iddia etmektedir.<ref>Phil Zuckerman, John R. ''Shook'', The Oxford Handbook of Secularism, Oxford University Press, 2017, {{ISBN|0199988455}}, p. 167.</ref><ref>Tariq Ramadan, Islam and the Arab Awakening, Oxford University Press, 2012, {{ISBN|0199933731}}, p. 76.</ref>

Bir sözünde dini "lüzumlu bir müessese" olarak gördüğünü ifade eden Atatürk, başka sözlerinde de [[İslam]] için "bizim dinimiz" ve "büyük dinimiz" gibi ifadeler kullanmıştır.<ref name=atamgovtr>{{Web kaynağı | url = http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/ATATÜRKÜN-FİKİR-VE-DÜŞÜNCELERİ-I.doc | başlık = Atatürk'ün Fikir ve Düşünceleri | yayımcı = T.C. Başbakanlık Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı | erişimtarihi = 22 Mayıs 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20130827182730/http://atam.gov.tr/wp-content/uploads/ATAT%C3%9CRK%C3%9CN-F%C4%B0K%C4%B0R-VE-D%C3%9C%C5%9E%C3%9CNCELER%C4%B0-I.doc | arşivtarihi = 27 Ağustos 2013 | ölüurl =hayır}}</ref> Ayrıca [[Kur'an]] için "şanı büyük" ve "en eksiksiz kitap", [[Muhammed]] için "peygamberimiz efendimiz hazretleri" ve "[[Allah]]'ın birinci ve en büyük kulu" demiştir.<ref name=atamgovtr/> 1922 ve 1923'te yaptığı iki konuşmada "Allah birdir, büyüktür." demiştir.<ref name=mebkitap>{{Web kaynağı | url = http://www.meb.gov.tr/aok/Aok_Kitaplar/AolKitaplar/Din_4/6.pdf | başlık = Atatürk ve Din | yayımcı = T.C. Millî Eğitim Bakanlığı | erişimtarihi = 25 Mayıs 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140525232312/http://www.meb.gov.tr/aok/Aok_Kitaplar/AolKitaplar/Din_4/6.pdf | arşivtarihi = 25 Mayıs 2014 | ölüurl =hayır}}</ref>

Atatürk'ün, dini "lüzumlu bir müessese" olarak gördüğünü belirttiğine ilişkin sözüne karşın "dini olanların fakir kalmaya mahkûm oldukları" ve bu nedenle "öncelikle din anlayışını kaldırmak" gerektiğine inandığına ilişkin görüşleri için de kaynaklar mevcuttur. Kâzım Karabekir'in belirttiğine göre, Atatürk ona din ile ilgili olarak dini olanların kazanamayacağını ve fakir kalmaya mahkûm olduklarını söyleyip netice olarak önce din anlayışını kaldırmak gerektiğini söylemiş<ref>Kâzım Karabekir Anlatıyor, Uğur Mumcu, Tekin Yayınevi, 5. Basım, s. 40, 1993</ref> ve bu sebeple Kur'an'ın anlaşılarak okunmasına önem verip Türkçeye çevrilmesini emretmiştir.<ref name=atamgovtr/><ref name="omu">{{Web kaynağı | başlık = Atatürk'ün Kur'an'a Bakışı | url = http://dergi.ilahiyat.omu.edu.tr/Makaleler/194213524_200316010129.pdf | çalışma = Osman Zümrüt | yayımcı = [[Ondokuz Mayıs Üniversitesi]] | erişimtarihi = 22 Mayıs 2014 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140522180331/http://dergi.ilahiyat.omu.edu.tr/Makaleler/194213524_200316010129.pdf | arşivtarihi = 22 Mayıs 2014 | ölüurl =evet}}</ref> Ayrıca İslam'a ilişkin olumsuz sözleri de bulunmaktadır. Karabekir'in anlattığı üzere, Atatürk Balıkesir'de hutbe okumasına karşın daha sonra Kur'an ve Muhammed ile ilgili olumsuz sözler etmiştir.<ref>Kâzım Karabekir Anlatıyor, Uğur Mumcu, Tekin Yayınevi, 5. Basım, s. 46, 1993</ref><ref>Dücane Cündioğlu, Meşrutiyet'ten Cumhuriyet'e Din ve Siyaset, Kapı Yayınları, s. 49</ref>

Kaynaklar, Atatürk'ün din konusunda şüpheci ve özgür düşünen biri olduğuna işaret ediyor. 1933'te ABD büyükelçisi Charles H. Sherrill onunla röportaj yaptı. Röportajda; dininin sadece Kâinat'ın Mucidi ve Hâkimi tek Tanrı'ya inanmak olduğunu, insanlığın böyle bir Tanrı'ya inanmaya ihtiyacı olduğunu ve dualarla bu Tanrı'ya seslenmenin iyi olduğunu söyledi. Atatürk'e göre Türk halkı İslam'ın gerçekte ne olduğunu bilmiyor ve Kur'an'ı okumuyor. İnsanlar anlamadıkları Arapça cümlelerden etkilenirler ve âdetleri gereği camilere giderler. Türkler Kur'an'ı okuyup üzerinde düşündüklerinde İslam'ı terk edecekler.<ref name=sherrill>{{Web kaynağı | başlık = Atatürk İslam için ne düşünüyordu? | url = http://www.radikal.com.tr/turkiye/ataturk-islam-icin-ne-dusunuyordu-791000/ | yayıncı = radikal | erişimtarihi = 3 Temmuz 2021 | tarih = 6 Eylül 2006 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20170722130231/http://www.radikal.com.tr/turkiye/ataturk-islam-icin-ne-dusunuyordu-791000 | arşivtarihi = 22 Temmuz 2017 | ölüurl =hayır}}</ref>

Öte yandan Atatürk 21 Aralık 1937'de Hatay sorunuyla ilgili konuştuğu sırada, Suriye Başbakanı [[Cemil Merdam Bey]]'e "hepimiz Müslümanız" demiştir:

{{alıntı|''Yapamam! Hepimiz Müslümanız! Yemin ederim ki, namusum üzerine söylerim ki (Hatay'ı) bırakmam! Çok temenni ederim ki, Fransız hükümeti aklını başına toplasın. Namusum üzerine söylüyorum bırakmam.''<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://www.academia.edu/95299584/Atat%C3%BCrk%C3%BCn_B%C3%BCt%C3%BCn_Eserleri_30_Cilt_1937_1938_1_Bas%C4%B1m_2011_|başlık=Atatürk'ün Bütün Eserleri. 30. Cilt|tarih=21 Aralık 1937|sayfa=121|erişim-tarihi=9 Ocak 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20240109015853/https://www.academia.edu/95299584/Atat%C3%BCrk%C3%BCn_B%C3%BCt%C3%BCn_Eserleri_30_Cilt_1937_1938_1_Bas%C4%B1m_2011_|arşivtarihi=9 Ocak 2024|ölüurl=hayır}}</ref><ref>{{Kitap kaynağı|url=https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/1661/tur|başlık=ATATÜRK'ÜN YABANCI DEVLET ADAMLARIYLA GÖRÜŞMELERİ|tarih=21-22 Aralık 1937|sayfa=49|erişim-tarihi=9 Ocak 2024|arşivurl=https://web.archive.org/web/20230907092218/https://belleten.gov.tr/tam-metin-pdf/1661/tur|arşivtarihi=7 Eylül 2023|ölüurl=hayır}}</ref>}}

=== Mason olduğu iddiası ===
Bazı ansiklopedilerde Atatürk'ün [[Masonluk|mason]] olduğu iddia edilir.<ref>Robert A. Minder, ''Freimaurer Politiker Lexikon'', Edition zum rauhen Stein, ss. 229–231. ISBN 3-7065-1909-7</ref><ref>''Atatürk, Kemal.'' İçinde: Eugen Lennhoff, Oskar Posner: ''Internationales Freimaurerlexikon.'' 2006, ISBN 3-7766-2161-3, s. 92.</ref> Tarihçi ve Atatürk biyografisi yazarı [[Andrew Mango]]'ya göre üyeliği tam olarak kanıtlanamasa da 1907-1909 yılları arası en azından muhtemeldir.<ref>Andrew Mango, [http://books.google.de/books?id=cO50m62MA8AC&pg=PA93#v=onepage&q=masons&f=false ''Atatürk''] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20240512174856/https://books.google.de/books?id=cO50m62MA8AC&pg=PA93&hl=de#v=onepage&q=masons&f=false|tarih=12 Mayıs 2024}}, John Murray, 1999, s. 93 ISBN 0-7195-5612-0</ref> H. C. Armstrong ''[[Bozkurt (kitap)|Grey Wolf: Mustafa Kemal]]'' adlı kitabında, Atatürk'ün, toplantılarının gizliliğini korumak amacıyla muhalif [[İttihat ve Terakki]] siyasi örgütlenmesinin basamak olarak kullandığı Vedata Locası'nda bir birader olarak inisiye olduğunu ancak kendini hoşlanmadığı bir atmosferde bulduğunu ve masonların ritüelleriyle alay ettiğini belirtir.<ref>Harold Courtenay Armstrong, ''Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator''. Arthur Barker, Londra 1935, [http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.201032/page/n37/mode/2up s. 37]. "He cared nothing for the international aims and troubles of Jews. He cared less for the Masonic Ritual and spoke of it with contempt. He was a Turk, proud of being a Turk, and only interested in saving Turkey from the incompetence and despotism of the Sultan and the grasping hands of the foreigners." ("Yahudilerin uluslararası amaçları ve sorunlarına karşı hiçbir ilgi duymuyordu. Masonların ritüellerine daha da az yakınlık duyuyor, bunlardan alayla söz ediyordu. O bir Türk'tü; Türk olmaktan gurur duyuyor, Türkiye'yi Padişah'ın ehliyetsizliğinden ve despotizminden olduğu kadar yabancıların pençelerinden kurtarmakla ilgileniyordu.")</ref>

[[Mahmut Esat Bozkurt]], 1932 yılında ''[[Akşam (gazete)|Akşam]]''{{'}}da yayımlanan bir yazıda Atatürk'ün hayatı boyunca [[Farmason]] olmadığını belirtir.<ref>''Akşam Gazetesi, 11 Aralık 1932''</ref> Yine Atatürk, Masonlardan gelen bir teklife karşılık "Ben bu cemiyete girmem!" diyerek karşı çıkmıştır.<ref>{{Kitap kaynağı|url=https://ekitapbulindir.aynitap.com/kitap/nukte-yergi-ve-fikralariyla-ataturk/|başlık=Banoğlu, Nükte ve Fıkralarla Atatürk|tarih=22 Aralık 2000|sayfalar=9-10|yayıncı=Aksoy Yayıncılık|erişim-tarihi=11 Kasım 2023|arşivurl=https://web.archive.org/web/20231111162321/https://ekitapbulindir.aynitap.com/kitap/nukte-yergi-ve-fikralariyla-ataturk/|arşivtarihi=11 Kasım 2023|ölüurl=hayır}}</ref>

== Zaman dizini ==
{{Ana|Mustafa Kemal Atatürk kronolojisi}}
<center>{{Mustafa Kemal Atatürk zaman çizelgesi}}</center>

== Hatırası ==
{{Ayrıca bakınız|Atatürk kişi kültü|Mustafa Kemal Atatürk'ün adını taşıyan şeyler listesi}}
[[Dosya:The Incredible Turk.webm|küçükresim|Atatürk'e dair ilk belgesel olan ''[[The Incredible Turk]]''.]]
[[Dosya:KadıköyAtatürk.JPG|küçükresim|Başöğretmen Atatürk Anıtı, [[Kadıköy]].]]
Atatürk'ün günümüz kültürüne sinema, televizyon, müzik ve şiir gibi alanlarda [[Popüler kültürde Mustafa Kemal Atatürk|etkileri]] olmuştur. [[Türkiye]] genelinde anısının yaşatılması için kimi yapılara, adreslere ve kurumlara kendinin ismi ve unvanlarını içeren isimler verilmiştir.<ref name="Barrack2016">{{Kitap kaynağı|yazar=Barton Barrack|başlık=Teaching and Travelling in Turkey 2009 -2010: My Personal Observation|url=http://books.google.com/books?id=b_uiCwAAQBAJ&pg=PT23|tarih=20 Şubat 2016|yayıncı=Xlibris Corporation|isbn=978-1-5144-4438-2|sayfalar=23-|erişimtarihi=8 Şubat 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20211018130418/https://books.google.com/books?id=b_uiCwAAQBAJ&pg=PT23&hl=en|arşivtarihi=18 Ekim 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Bunlardan bazıları; [[Atatürk Havalimanı]], [[Atatürk Olimpiyat Stadyumu]], [[Atatürk Barajı]], [[Atatürk Köprüsü]], [[Atatürk Orman Çiftliği]], [[Atatürk Üniversitesi]], [[Gazi Üniversitesi]], [[İzmir Atatürk Lisesi]], [[Mustafa Kemal Üniversitesi]] şeklindedir. Bunun yanı sıra Atatürk'ün Samsun'a çıkışına ithafen [[Ondokuz Mayıs Üniversitesi]] ve 100. doğum yıl dönümüne ithafen [[Yüzüncü Yıl Üniversitesi]] gibi hatırlatıcı isimler de kullanılmıştır.

Türkiye'nin her il ve ilçe merkezinde Atatürk anıtları ve resmî kurumlarının girişinde Atatürk heykeli, büstü veya maskı vardır. Bunun yanı sıra bütün resmî makam odalarında ve birçok resmî çalışma ofisinde Atatürk büstü, maskı, portreleri veya fotoğrafları, takvimleri, kalemlikleri vb. süs eşyaları vardır. Ayrıca Türkiye'de Atatürk rozeti, Atatürk imzası bulunan etiket, kravat iğnesi, yüzüğü vb. Atatürk temalı süs eşyası taşıyan birçok vatandaş görmek mümkündür. 31 Temmuz 1951 tarihinde [[Demokrat Parti (1946)|Demokrat Parti]] hükûmeti döneminde yürürlüğe giren ve kamuoyunda Atatürk'ü Koruma Kanunu olarak anılan [[Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun]] ile Atatürk'ün hatırasına alenen hakaret etmek ve Atatürk'ü temsil eden heykel, büst, abide vb. objeleri tahrip etmek veya kirletmek suç sayılmıştır.<ref name="Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun">{{Web kaynağı | url = http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/956.html | başlık = Atatürk Aleyhine İşlenen Suçlar Hakkında Kanun | erişimtarihi = 9 Ağustos 2011 | yayımcı = Adalet Bakanlığı | arşivurl = https://web.archive.org/web/20120603150742/http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/956.html | arşivtarihi = 3 Haziran 2012 | ölüurl =evet}}</ref> Bu kanun aynı zamanda [[ifade özgürlüğü]] konusunda eleştirilere de maruz kalmıştır.

Türkiye'deki bütün resmî ve özel okullarda bir Atatürk köşesi bulundurulması zorunludur. Ayrıca ilköğretim ve lise kitaplarının başında ve her sınıfta da Atatürk portresi bulunmalıdır. Bunun yanı sıra örgün eğitimin bütün aşamasında Atatürk sevgisi ve inkılapları ayrı bir ders olarak ya da bazı derslerin bir bölümü olarak işlenir.

19 Mayıs tarihi Türkiye Cumhuriyeti, [[Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti]] ile Türkiye'nin yurt dışı temsilciliklerinde [[19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı|Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı]] olarak her yıl kutlanan bir millî bayramdır. Atatürk'ün ölüm yıl dönümü olan [[10 Kasım Atatürk'ü anma günü ve Atatürk haftası|10 Kasım]] tarihinde ölüm saati olan sabah 09.05'te Türkiye Cumhuriyeti, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti ve Türkiye'nin yurt dışı temsilciliklerinde bir dakika boyunca halkın büyük bölümü saygı duruşunda bulunur, araçlar durur ve kesintisiz korna çalarlar.

[[Artvin (il)|Artvin]] yöresine ait olan 1936 yılında Atatürk'ün karşısında oynanan halk oyunu Artvin barı, Atatürk'ün çok beğenmesi üzerine [[atabarı]] olarak yeniden adlandırılmıştır.<ref>[http://www.artvinansiklopedisi.com/index.php/Atabar%C4%B1 Atabarı] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20110914005928/http://www.artvinansiklopedisi.com/index.php/Atabar%C4%B1 |tarih=14 Eylül 2011 }} (Artvin Ansiklopedisi) Erişim tarihi: 11 Ağustos 2011</ref><ref>Mahmut Ragıp Gazimihal; Türk Halk Oyunları Kataloğu I (yay. haz. Nail Tan), Ankara, 1991</ref><ref>İzzet Varan; Artvin Yöresi Halk Oyunları, Artvin, Özel Sayı No: 9, 7 Mart 1988</ref>

Cumhuriyet dönemindeki ilk [[Banknot|kâğıt para]]lar Türkiye'nin kendi [[merkez bankası]] henüz olmadığından 1927'de İngiltere'de basılmıştır.{{efn|30 Haziran 1930 tarihinde Resmî Gazete'de 1715 sayılı Merkez Bankası Kanunu yayımlanmış, [[Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası]] 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçmiştir.}} Bu yılda basılan 1, 5 ve 10 lirada Atatürk'ün portresi filigranda gözükmekteydi. Diğer paralarda ise Atatürk hem filigranda hem de ön yüzdeki portre yerleştirmeye uygun alanda gözükmektedir. 1937'de tedavüle giren ilk Latin harfli paraların hepsinde ise Atatürk portreleri bulunmaktaydı.<ref>{{Web kaynağı | url = http://www.milliyet.com.tr/2007/12/03/pazar/paz01.html | başlık = Türk Lirası 80 yaşında | erişimtarihi = 7 Eylül 2011 | yayımcı = Milliyet Pazar | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160306111141/http://www.milliyet.com.tr/2007/12/03/pazar/paz01.html | arşivtarihi = 6 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

1925'te çıkarılan yasa gereği mevcut reis-i cumhur portreleri paralarda yer alıyordu.<ref name="para"/> Atatürk'ün ölümünden sonra paralarda yer alan portreler yeni reis-i cumhur [[İsmet İnönü]]'nün portreleri ile değiştirildi. İnönü'nün bu icraatı bazı kesimler tarafından Atatürk'e saygısızlık olarak yorumlandı.<ref name="para">{{Web kaynağı | url = http://www.sabah.com.tr/yazarlar/ardic/2008/04/16/gul_lu_para_uyar_mi | başlık = Gül'lü para uyar mı? | soyadı = Ardıç | ad = Engin | tarih = 18 Nisan 2008 | yayıncı = Sabah | erişimtarihi = 25 Haziran 2015 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304212355/http://www.sabah.com.tr/yazarlar/ardic/2008/04/16/gul_lu_para_uyar_mi | arşivtarihi = 4 Mart 2016 | ölüurl =hayır}}</ref>

1952 yılında yürürlüğe giren 5. emisyon banknotlarında yaşayan kişilerin paraya portrelerinin basılması durdurulmuş ve tekrar bütün Türk paralarının ön yüzüne Atatürk portresi basılmaya başlanmıştır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://blog.milliyet.com.tr/milli-sefin-paradaki-resim-gercegi/Blog/?BlogNo=440632 |başlık=Milli Şefin paradaki resim gerçeği |erişimtarihi=24 Ocak 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20180712121133/http://blog.milliyet.com.tr/milli-sefin-paradaki-resim-gercegi/Blog/?BlogNo=440632 |arşivtarihi=12 Temmuz 2018 |ölüurl=evet }}</ref><ref>{{Web kaynağı |url=http://www.tibbiyelihikmet.com/2015/05/25/ismet-inonu-neden-paralara-kendi-resmini-bastirdi/ |başlık=İsmet İnönü Neden Paralara Kendi Resmini Bastırdı ? |erişimtarihi=24 Ocak 2020 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20181101224820/http://tibbiyelihikmet.com/2015/05/25/ismet-inonu-neden-paralara-kendi-resmini-bastirdi/ |arşivtarihi=1 Kasım 2018 |ölüurl=evet}}</ref> Bunun yanı sıra Cumhuriyet altınlarının ön yüzünde Atatürk kabartması bulunur.
[[Dosya:Mustafa Kemal Ataturk Reforma Mex D.F.jpg|küçükresim|sol|[[Meksika]]'daki [[Mustafa Kemal Atatürk Anıtı (Meksiko)|Atatürk heykeli]].]]
[[Dosya:Plaque métallique indiquant la rue Mustafa Kemal Atatürk مصطفى كمال أتاتورك.jpg|küçükresim|[[Tunus]]'ta Mustafa Kemal Atatürk Caddesi'ni gösteren levha.]]

Dünyanın çeşitli ülkelerinde Atatürk anısına anıtlar dikilmiştir. [[Avustralya]]'nın başkenti [[Canberra]]'da, [[Guatemala]]'nın [[Guatemala (şehir)|aynı adı taşıyan başkentinde]], [[Meksika]]'nın başkenti [[Meksiko]]'da, [[Venezuela]]'nın başkenti [[Caracas]]'ta, [[Küba]]'nın başkenti [[Havana]]'da, [[Şili]]'nin başkenti [[Santiago, Şili|Santiago]]'da, [[Romanya]]'nın başkenti [[Bükreş]]'te, [[Kazakistan]]'ın başkenti [[Astana]]'da, [[Azerbaycan]]'ın başkenti [[Bakü]]'de, [[Kuzey Makedonya]]'nın batısındaki [[Merkez Jupa]] köyünde, [[Japonya]]'nın [[Kuşimoto]] kasabasında ve [[İsrail]]'de Osmanlılardan kalma bir tren istasyonunun bulunduğu [[Beerşeba]]'da bu anıtlardan bazıları görülebilmektedir. Atatürk'ün adının verildiği meydan, bulvar, cadde ve yolların birkaçı [[Tunus]]'un [[Tunus (şehir)|aynı adı taşıyan başkentinde]], [[Pakistan]]'ın başkenti [[İslamabad]]'da, [[Bangladeş]]'in başkenti [[Dakka]]'da, [[Hindistan]]'ın başkenti [[Yeni Delhi]]'de, [[Özbekistan]]'ın başkenti [[Taşkent]]'te, [[Belçika]]'nın [[Visé]] şehrinde ve [[Dominik Cumhuriyeti]]'nin başkenti [[Santo Domingo]]'dadır.
[[Dosya:A postcard depicting Mustafa Kemal as a Muslim hero, with Ahmed Sharif as-Senussi (left) and Saladin (right).jpg|küçükresim|Atatürk'ü [[Ahmed eş-Şerif es-Senusi]] (sol) ve [[Selahaddin Eyyubi]] (sağ) ile bir Müslüman kahraman olarak tasvir eden kartpostal.]]
[[Dosya:Stamp of Afghanistan - 1963 - Colnect 484785 - Mustafa Kemal Atatürk 1881-1938 former President of Turkey.jpeg|küçükresim|sol|1963 [[Afganistan Krallığı|Afganistan]] posta pulunda Atatürk.]]

Radikal seküler reformlarına rağmen, Atatürk [[İslam dünyası]]nda geniş çapta popülerliğini sürdürdü.<ref name="Hanioglu2011p128">{{Kitap kaynağı |yazar = M. Şükrü Hanioğlu |başlık = Atatürk: An Intellectual Biography |url = https://books.google.com/books?id=dNFhZzug6tMC&pg=PA128 |erişimtarihi = 5 Haziran 2013 |tarih = 9 Mayıs 2011 |yayıncı = Princeton University Press |isbn = 978-1-4008-3817-2 |sayfa = 128 |arşivurl = https://web.archive.org/web/20151029132508/https://books.google.com/books?id=dNFhZzug6tMC&pg=PA128 |arşivtarihi = 29 Ekim 2015 |ölüurl =hayır}}</ref> Hristiyan güçlerin işgaline karşı yeni, tamamen bağımsız bir Müslüman ülkenin kurucusu olduğu ve [[Batı dünyası|Batı]] [[emperyalizm]]ine karşı mücadelede galip geldiği için hatırlanıyor.<ref name="Hanioglu2011p128"/> Öldüğünde, [[Tüm Hindistan Müslüman Birliği]] onu "İslam dünyasında gerçekten büyük bir kişilik, büyük bir general ve büyük bir devlet adamı" olarak övdü, hatırasının "tüm dünyadaki Müslümanlara cesaret, azim ve mertlik ile ilham vereceğini" açıkladı.<ref name="Hanioglu2011p128"/>

Atatürk'ün hayranları, onun [[I. Dünya Savaşı]]'ndaki düşmanı Britanyalı devlet adamı [[Winston Churchill]] ve [[II. Dünya Savaşı]]'nda [[II. Dünya Savaşı'nda Türkiye|Türkiye ile ittifak aramış]] Alman [[nasyonal sosyalizm|nasyonal sosyalist]] diktatör [[Adolf Hitler]]'den<ref>Bernd Rill: ''Kemal Atatürk.'' Rowohlt, Reinbek 1985, s.&nbsp;147.</ref><ref>{{Web kaynağı |başlık=Hitler's Infatuation with Atatürk Revisited |url=https://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/367-hitler%E2%80%99s-infatuation-with-atat%C3%BCrk-revisited.html |yayıncı=Turkey Analyst |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210123204528/https://www.turkeyanalyst.org/publications/turkey-analyst-articles/item/367-hitler%E2%80%99s-infatuation-with-atat%C3%BCrk-revisited.html |arşivtarihi=23 Ocak 2021 |erişimtarihi=3 Temmuz 2021}}</ref> [[Amerika Birleşik Devletleri]] başkanları [[Franklin D. Roosevelt]] ve [[John F. Kennedy]]'ye kadar geniş bir yelpazeyi oluşturur.<ref>[http://www.jfklibrary.org/Asset-Viewer/Archives/JFKWHA-237-001.aspx Remarks on the 25th Anniversary of the Death of Kemal Atatürk, 4 Kasım 1963] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20180922211930/https://www.jfklibrary.org/Asset-Viewer/Archives/JFKWHA-237-001.aspx |tarih=22 Eylül 2018 }}. jfklibrary.org.</ref> Hitler, Atatürk için "[[Benito Mussolini|Mussolini]] onun ilk, ben ikinci öğrencisiydim" dedi.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=Naziler ve Atatürk|ad=Stefan|soyadı=Ihrig|yıl=2015|yayıncı=Alfa Kitap|yer=İstanbul|isbn=978-605-171-122-5|sayfa=162|sayfalar=|url=|erişimtarihi=|alıntı=...Örneğin 1938'de doğum gününde Türk politikacılardan ve gazetecilerden oluşan bir heyetle görüşürken, Atatürk'ün onun için oynadığı özgün ve temel rolü tekrar doğruladı ve bunu yapmakla, iki savaş arası dönemde Almanya'da Atatürk'e ilişkin pek çok aşırı sağ ve Nazi yorumunun özünün ne olduğunu tam anlamıyla dile getirdi: “Atatürk, bir ülkenin kaybettiği kaynakları harekete geçirmenin ve yeniden canlandırmanın olanaklı olduğunu gösteren ilk kişiydi. Bu bakımdan Atatürk bir öğretmendi; Mussolini onun ilk, ben ikinci öğrencisiydim.”}}</ref><ref name="thedailybeast.com">{{Web kaynağı |başlık=The 20th-Century Dictator Most Idolized by Hitler |url=https://www.thedailybeast.com/the-20th-century-dictator-most-idolized-by-hitler |yayıncı=The Daily Beast |arşivurl=https://web.archive.org/web/20210204085856/https://www.thedailybeast.com/the-20th-century-dictator-most-idolized-by-hitler |arşivtarihi=4 Şubat 2021 |erişimtarihi=3 Temmuz 2021}}</ref> 4 Mayıs 1941'de Reichstag'taki nutkunda onu "genç Türkiye'nin kurucusu olan büyük ve zeki lider" olarak tanımladı.<ref>[[s:en:Adolf Hitler's Address to the Reichstag (4 May 1941)|4 Mayıs 1941'de Reichstag'taki nutkunda]] [[Adolf Hitler]] şunları söyledi: <blockquote>"Türkiye [[I. Dünya Savaşı|Dünya Savaşı]]'nda müttefikimizdi. Harpteki talihsizliğimiz neticesinde Türkiye de bizim gibi çok sıkıntı çekti. Genç Türkiye'nin kurucusu olan büyük ve zeki lider korkunç acılar çeken ve kaderine terk edilmiş hâldeki müttefiklerin tekrar ayağa kalkma çabalarının ilk ve harika bir örneği oldu. Türkiye, hükûmetinin akılcı hamleleriyle istiklalini muhafaza etmeyi başarırken Yugoslavya ise İngiliz entrikalarının kurbanı oldu."</blockquote></ref> [[Weimar Cumhuriyeti]]'nde Alman medyası, [[Türk Kurtuluş Savaşı|Anadolu'daki savaşı]] geniş bir şekilde ele aldı.<ref name="hup.harvard.edu">{{Web kaynağı | url = http://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674368378 | başlık = Atatürk in the Nazi Imagination — Stefan Ihrig {{!}} Harvard University Press | yayıncı = www.hup.harvard.edu | erişimtarihi = 23 Kasım 2022 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20140712124647/http://www.hup.harvard.edu/catalog.php?isbn=9780674368378 | arşivtarihi = 12 Temmuz 2014}}</ref> Stefan Ihrig, Türk Kurtuluş Savaşı'nın [[Birahane Darbesi]] üzerinde İtalyan [[İtalyan faşizmi|faşist]] diktatör Mussolini'nin [[Roma'ya Yürüyüş]]ü<nowiki />'nden daha kesin bir etkisi olduğunu savunuyor. Adolf Hitler de dahil olmak üzere Almanlar, tıpkı [[Sevr Antlaşması]] geçersiz kılındığı gibi [[Versay Barış Antlaşması|Versay Antlaşması]]'nı geçersiz kılmak istedi. Bu nedenle Hitler, Atatürk'ü "karanlıkta parlayan yıldız" olarak adlandırdı.<ref name="hup.harvard.edu"/> Mussolini, iktidarı ele geçirme girişiminde bulunduğunda kendini "[[Milano]]<nowiki />lu Mustafa Kemal" olarak adlandırdı.<ref name="thedailybeast.com"/><ref name="hup.harvard.edu"/> Türk liderin bir diğer hayranı, haftalık ''La Conquista del Estado'' gazetesinde bir sayfanın tamamını hem Türk devrimine hem de Atatürk'e ayıran [[Falanjizm|falanjist]] lider Ramiro Ledesma Ramos'tu.<ref name="patriasindicalista.es">{{Web kaynağı | url = http://www.patriasindicalista.es/hemeroteca/fondo/laconquistadelestado1/laconquistadelestado1_03.pdf | başlık = La obra gigantesca de la Revolución Turca. El genio del Dictador Mustafá Kemal | yayıncı = www.patriasindicalista.es | erişimtarihi = 23 Kasım 2022 | arşivurl = https://web.archive.org/web/20160304214549/http://www.patriasindicalista.es/hemeroteca/fondo/laconquistadelestado1/laconquistadelestado1_03.pdf | arşivtarihi = 4 Mart 2016}}</ref> İspanyol faşizminin ana teorisyenlerinden Ledesma, Atatürk'ü zamanının başlıca milliyetçi devrimcilerinden biri olarak gördü.<ref name="patriasindicalista.es"/>

[[Anadolu Hareketi]]'ne muhalefet etmiş ve [[İtilaf Devletleri]]'yle iş birliği yapmış gazeteci [[Ali Kemal]], Atatürk'ü "çete reisi, haydut" olarak niteledi, Britanyalı devlet adamı [[Arthur Balfour|Lord Balfour]] ise Atatürk için "tüm korkunç Türklerin en korkuncu" (''most terrible of all the terrible Turks'') yorumunda bulundu.<ref>''THE TWO KEMALS; The Polished Aristocrat of European Circles in Contrast With the Ruthless Commander of Fanatical Turks'', [http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9E0CE7DE1F3CEE3ABC4953DFB6678389639EDE New York Times, 1 Ekim 1922] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160305162405/http://query.nytimes.com/gst/abstract.html?res=9E0CE7DE1F3CEE3ABC4953DFB6678389639EDE |tarih=5 Mart 2016 }}.</ref> Kurtuluş Savaşı'ndan sonra ülkenin geleceği için yaşanan iç siyasal mücadelede General [[Kâzım Karabekir]] ve entelektüel [[Halide Edib Adıvar]] gibi kimseler Atatürk ile yollarını ayırarak onun radikal reform programını ve otoriter liderliğini eleştirdi. [[Tekke]]leri kapatılmış tarikat şeyhleri ve genel olarak din adamlarından bazıları, [[Said Nursî]] dahil, onu [[Deccal]] ile kıyasladı.<ref>Umut Azak: ''Islam and Secularism in Turkey: Kemalism, Religion and the Nation State.'' I.B.Tauris, 2010, s.&nbsp;134.</ref>

İlk baskısı 1932 yılında yapılan ve Atatürk'ün sağlığında yayımlanan ilk biyografisi olan ''[[Bozkurt (kitap)|Grey Wolf]]''{{'}}un son sözünde H. C. Armstrong şunları yazdı: <blockquote>"O, steplerde yaşayan Tatarların bir geri dönüşü, bir anakronizm, ilkel ve vahşi güce sahip biri, dünyaya gelmesi gerektiği çağdan çok geç doğmuş bir liderdir. Tüm Orta Asya'nın göçü sırasında doğmuş olsaydı, Bozkurt sancağı altında ve bir Bozkurt'un yüreği ve içgüdüleriyle [[Süleyman Şah]]'ın yanında at koşturuyor olurdu. Askerî dehâsı ile duyguların, bağlılık ve ahlâkî değerlerin zayıflatamadığı acımasız kararlarıyla; ülkeleri fetheden, kentleri yakıp yıkan ve seferleri arasındaki barış dönemlerini zevk ve safâ âlemleriyle dolduran, vahşî akıncıların başında bir [[Timur]]lenk veya [[Cengiz Han]] olabilirdi."<ref>Harold Courtenay Armstrong, ''Grey Wolf, Mustafa Kemal: An Intimate Study of a Dictator''. Arthur Barker, Londra 1935, [http://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.201032/page/n333/mode/2up s. 333]. "He is a man born out of due season, an anachronism, a throw-back to the Tartars of the Steppes, a fierce elemental force of a man. Had he been born in the centuries when all Central Asia was on the move he would have ridden out with Sulyman Shah under the banner of the Grey Wolf, and with the heart and instincts of a Grey Wolf. With his military genius, and his ruthless determination unweakened by sentiments, loyalties or moralities, he might well have been a Tamerlane or a Jenghis Khan riding at the head of great hordes of wild horsemen, conquering countries, devouring and destroying cities, and filling in the intervals of peace between campaigns with wild and hideous orgies of wine and women."</ref></blockquote>

Atatürk sömürgeci güçlerin egemenliğinde kalmış [[üçüncü dünya ülkesi|üçüncü dünya ülkelerinde]] çeşitli liderlerce bağımsızlığın öncüsü olarak saygı gördü ve rol model alındı. İranlı çağdaşı [[Rıza Pehlevi|Rıza Şah Pehlevi]], Hindistan Başbakanı [[Cevahirlal Nehru]], Tunus Cumhurbaşkanı [[Habib Burgiba]] ve Mısır Cumhurbaşkanı [[Enver Sedat]] bunlardan birkaçıydı.<ref>Bernd Rill: ''Kemal Atatürk.'' Rowohlt, Reinbek 1985, s.&nbsp;146.</ref><ref name="hg228">Halil Gülbeyaz: ''Mustafa Kemal Atatürk. Vom Staatsgründer zum Mythos.'' Parthas-Verlag, Berlin, 2004, s.&nbsp;228.</ref><ref name="Girbeau">{{Haber kaynağı|yazar=Girbeau, Sabine|başlık=Habib Bourguiba ou la modernité inachevée|eser=Afrik.com|tarih=18 Ağustos 2003|url=http://www.afrik.com/article6475.html|erişimtarihi=16 Mart 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180617070602/http://www.afrik.com/article6475.html|arşivtarihi=17 Haziran 2018|ölüurl=hayır}}</ref> Pakistanlı şair ve filozof [[Muhammed İkbal]] ve Bangladeş'in ulusal şairi [[Kadı Nazrul İslam]] Atatürk'ün onuruna şiirler yazdı. 1935 yılında [[İstanbul]]'da düzenlenen Uluslararası Kadınlar Birliği Kongresi'ne katılan Mısırlı milliyetçi-feminist lider [[Hüda Şaravi]], Atatürk'e şunları söyledi: "Türkler size Atatürk yani Türklerin babası ismini verdiler. Ben ise size 'Ataşark' yani 'Şarkın Babası' demek istiyorum."<ref>{{web kaynağı |url= http://www.yeniasya.com.tr/2008/02/06/yazarlar/mozcan.htm |başlık= Başörtüsü kimin bidatı? |yayımcı= yeniasya.com.tr |tarih= 6 Şubat 2008 |yazar= Mustafa Özcan |arşivurl= https://web.archive.org/web/20150311072617/http://www.yeniasya.com.tr/2008/02/06/yazarlar/mozcan.htm |arşivtarihi= 11 Mart 2015 |erişimtarihi= 26 Aralık 2018 |ölüurl= evet }}</ref>

[[Birleşmiş Milletler]]'in [[UNESCO]] örgütü, "olağanüstü bir reformcu olduğunu göz önünde tutarak, özellikle sömürgecilik ve emperyalizme karşı en önce açılan savaşların ilk liderlerinden biri olduğunu kabul ederek, dünya ulusları arasında karşılıklı anlayışın, sürekli barışın kurulması için çalışmalarının olağanüstü bir örnek olduğunu ve tüm yaşamı boyunca insanlar arasında hiçbir renk, din ve ırk ayrımını gözetmeden, bir uyum ve iş birliği çağının doğacağına olan inancını anımsatarak, eylemlerini her zaman barış, uluslararası anlayış ve insan haklarına saygı yönünden yapmış" Atatürk'ü, 100. doğum yılı olan 1981'i tüm ülkelerin oy birliğiyle "[[Atatürk Yılı]]" olarak kabul ederek onurlandırdı.<ref name="ATATURK: Creator of Modern Turkey">{{Web kaynağı|url=http://www.columbia.edu/~sss31/Turkiye/ata/hayati.html|başlık=ATATURK: Creator of Modern Turkey|erişimtarihi=18 Mart 2019|arşivtarihi=30 Temmuz 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180730171424/http://www.columbia.edu/~sss31/Turkiye/ata/hayati.html|ölüurl=hayır|website=www.columbia.edu}}</ref><ref name="Landau 1984">{{Kitap kaynağı|url=https://books.google.com/?id=8_n93Kq5PwMC&pg=PR13&dq=1981+declared+ataturk+year#v=onepage&q=1981%20declared%20ataturk%20year&f=false|başlık=Atatürk and the Modernization of Turkey|tarih=1984|dil=İngilizce|yayıncı=BRILL|ad=Jacob M.|soyadı=Landau|isbn=978-9004070707|erişimtarihi=18 Mart 2019|arşivurl=https://web.archive.org/web/20200608060319/https://books.google.com/books?id=8_n93Kq5PwMC&pg=PR13&dq=1981+declared+ataturk+year&hl=en#v=onepage&q=1981%20declared%20ataturk%20year&f=false|arşivtarihi=8 Haziran 2020|ölüurl=hayır}}</ref> [[12 Eylül Darbesi]] ile yönetime gelen [[Millî Güvenlik Konseyi]] de çıkardığı kanunla 1981 yılını Atatürk Yılı kabul ve ilan etti.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2302.pdf|başlık=Atatürk'ün Doğumunun 100 üncü Yılının Kutlanması ve Atatürk Kültür Merkezi Kurulması Hakkında Kanun|erişimtarihi=23 Eylül 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210727175423/https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2302.pdf|arşivtarihi=27 Temmuz 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Atatürk Yılı, 5 Ocak 1981 günü kutlamalara açıldı. 5 Ocak 1981 günü saat 08.45'te Anıtkabir'de saygı duruşunda bulunulduktan sonra saat 11.00'de Türkiye Büyük Millet Meclisinde tören başladı. Törende eski cumhurbaşkanları [[Celâl Bayar]], [[Cevdet Sunay]] ve [[Fahri Korutürk]] de yer aldı. [[Kenan Evren]]'in yaptığı uzun bir konuşmayla Atatürk Yılı kutlamalara açıldı. Yıl boyunca yapılan etkinliklerle Atatürk'ün doğumunun yüzüncü yılı kutlandı. Yeni Atatürk anıtları, Atatürk'ün adının verildiği kültür merkezleri ve tatbikatlar yapıldı. [[I. TBMM Binası|Birinci]] ve [[Cumhuriyet Müzesi|ikinci meclis binaları]] müze olarak faaliyet göstermeye başladı. Atatürk ile ilgili kitap ve belgeler [[Millî Kütüphane]]'de toplanırken il ve ilçelere de Atatürk kitaplıkları kuruldu. Atatürk'ün kaldığı evler restore edilerek [[müze]] hâline getirildi. "Atatürk 100 Yaşında" sloganı ile 73 adet ilkokul yapıldı. Bu dönemde imam hatip açılmadı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.academia.edu/25919388/D%C3%9CNDEN_BUG%C3%9CNE_%C4%B0MAM_HAT%C4%B0P_L%C4%B0SELER%C4%B0_1913_2013_100_YILINDA_%C4%B0MAM_HAT%C4%B0P_L%C4%B0SELER%C4%B0?auto=download|başlık=Dünden Bugüne İmam Hatip Liseleri|erişimtarihi=27 Ağustos 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210520130157/https://www.academia.edu/25919388/D%C3%9CNDEN_BUG%C3%9CNE_%C4%B0MAM_HAT%C4%B0P_L%C4%B0SELER%C4%B0_1913_2013_100_YILINDA_%C4%B0MAM_HAT%C4%B0P_L%C4%B0SELER%C4%B0?auto=download|arşivtarihi=20 Mayıs 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Atatürk'ün çeşitli illere yaptığı ilk ziyaretlerin yıl dönümlerinde kutlamalar gerçekleşti. Ülkenin tanınmış sanatçılarına 100. yılı simgeleyen plaketler verildi. Ünlü ressamlardan ısmarlanan Atatürk ve [[Atatürk Devrimleri]] konulu resimler, düzenlenen sergilerde ziyarete açıldı. Tanınmış müzisyenlere Atatürk hakkında marşlar besteletildi. TRT, Atatürk'ün görüşlerini yansıtan programlara yer verdi. Ülkedeki okur yazar oranının artırılması için seferberlik başlatıldı. Ağaçlandırma çalışmaları yapıldı.<ref>{{Kitap kaynağı|başlık=^ Atatürk yılı (1986 bas.). Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi - 2. Cilt. s. 963.}}</ref> Açılan birçok kurum ve kuruluş "Yüzüncü Yıl" adını aldı. 23 Nisan'daki bayramın adı "[[Ulusal Egemenlik ve Çocuk Bayramı]]" olarak değiştirildi. 19 Mayıs'taki Gençlik ve Spor Bayramı'nın adı "[[19 Mayıs Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı|Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı]]" olarak değiştirildi ve 19 Mayıs 1981 günü stadyumlarda coşkulu şekilde kutlandı.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.youtube.com/watch?v=QT7MUf_Tq28|başlık=Atatürk'ü Anma, Gençlik ve Spor Bayramı - 19 Mayıs 1981|erişimtarihi=27 Ağustos 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20210320124645/https://www.youtube.com/watch?v=QT7MUf_Tq28|arşivtarihi=20 Mart 2021|ölüurl=hayır}}</ref> Atatürk'ün başöğretmen olduğu 24 Kasım günü "[[Öğretmenler Günü]]" olarak kutlandı. Üniversitelere zorunlu "Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi" dersi getirildi.<ref>{{Web kaynağı|url=https://www.ktu.edu.tr/inktar-genelbilgiler|başlık="Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi" Dersi|erişimtarihi=27 Ağustos 2021|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180301082118/https://www.ktu.edu.tr/inktar-genelbilgiler|arşivtarihi=1 Mart 2018|ölüurl=hayır}}</ref> [[Kara Harp Okulu]] ve diğer askerî okullar için üç ciltlik "Atatürkçülük - Atatürk'ün Görüş ve Direktifleri" adlı kitap bastırıldı ve öğrencilere dağıtıldı.

== Yapıtları ==
[[Dosya:Ta'lîm ve Terbiye-i Askeriyye Hakkında Nokta-i Nazarlar.pdf|küçükresim|Atatürk'ün 1916'da 16. Kolordu Kumandanı iken yazdığı ''Taʼlîm ve Terbiye-i Askeriyye Hakkında Nokta-i Nazarlar''.]]
* ''[[Takımın Muharebe Talimi|Takımın Muharebe Tâlimi]]'', Selanik Asır Matbaası, Selanik, 1908 (Almancadan çeviri).
* ''Cumalı Ordugâhı - Süvâri: Bölük, Alay, Liva Tâlim ve Manevraları'', Selanik, 1909.
* ''Ta’biye ve Tatbîkat Seyahati'', Selanik Askeri Matbaası, 1911.
* ''Bölüğün Muharebe Tâlimi'', 1912 (Almancadan çeviri).
* ''Ta’biye Mes’elesinin Halli ve Emirlerin Sûret-i Tahrîrine Dâir Nasâyih'', Edirne Sanayi Mektebi Matbaası, 1916.
* ''Taʼlîm ve Terbiye-i Askeriyye Hakkında Nokta-i Nazarlar'', Edirne Sanayi Mektebi Matbaası, 1916.
* ''[[Zabit ve Kumandan ile Hasbihal|Zâbit ve Kumandan ile Hasb-ı Hâl]]'', Minber Matbaası, 1918.
* ''[[Nutuk (Mustafa Kemal Atatürk)|Nutuk]]'', Türk Tayyare Cemiyeti, Ankara, 1927.
* ''[[Medeni Bilgiler|Vatandaş için Medeni Bilgiler]]'', Milliyet Matbaası, İstanbul, 1930.
* ''[[Geometri (kitap)|Geometri]]'', 1937.
Atatürk'ün ayrıca, 1915-1918 yılları arasında Anafartalar, Doğu Cephesi ve Karlsbad'daki hatıralarını yazdığı günlükleri de bulunmaktadır. Bunlardan ''Anafartalar Muharebatı'na Ait Tarihçe'', [[Türk Tarih Kurumu]] tarafından kitap olarak yayımlanmıştır. 1908-1938 yılları arasında Atatürk'ün imza attığı, yazdığı, söylediği kişisel notları dâhil her şeyin toplandığı ''[[Atatürk'ün Bütün Eserleri]]'' adlı bir ansiklopedi de Kaynak Yayınları tarafından hazırlanmaktadır.

Atatürk'ün başarılarının ve kaleme aldığı eserlerin en önemli dayanaklarından biri de kitap okuma tutkusudur. Örneğin, sonraları dünya barışı ve insan hakları konularında önderler arasında yer alacak bir kimse olan [[H. G. Wells]], 1921 yılında İngilizce olarak 1208 sayfalık ''İnsanlık Tarihi'' adlı bir kitap yayımlar. Bu kitap Atatürk tarafından kısa sürede okunur, değerlendirilir ve Türkiye'de yayımlandıktan sonra ''Nutuk''{{'}}ta yer alır.<ref>{{Web kaynağı |url=http://en.calameo.com/read/002333863cfd130a7863c |başlık=Atatürk'ün Okuma Tutkusu. |erişimtarihi=10 Eylül 2015 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20171018032820/http://en.calameo.com/read/002333863cfd130a7863c |arşivtarihi=18 Ekim 2017 |ölüurl=hayır}}</ref> Yine 1756 yılında toplam 5 cilt olarak Fransızca basılan ''Hunlar, Türkler ve Moğollar'' kitabı da onun okuduğu kitaplar arasındadır.

== Atatürk tarafından kurulan kurumlar ==
{{Lejant|#ffffcc|Kapatılan ya da ismi değiştirilen kurumları gösterir.}}
{| class="wikitable" border="2" cellpadding="3" cellspacing="0" style="font-size:90%"
|-
!style="background:LightSteelBlue; color:Black"| Kurum Adı
!style="background:LightSteelBlue; color:Black"| Kuruluş Tarihi
!style="background:LightSteelBlue; color:Black"| Konum
|-
| [[Anadolu Ajansı]]
| 6 Nisan 1920
| [[Ankara]]
|-
| [[Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı|Sıhhat ve İçtimai Muavenet Vekaleti]]
| 2 Mayıs 1920
| [[Ankara]]
|-
| [[Çocuk Esirgeme Kurumu]]
| 30 Haziran 1921
| [[Ankara]]
|-
| [[İzmir Enternasyonal Fuarı]]
| 17 Şubat 1923
| [[İzmir]]
|-
| [[Diyanet İşleri Başkanlığı]]
| 3 Mart 1924
| [[Ankara]]
|-
| [[Türkiye İş Bankası]]
| 26 Ağustos 1924
| [[İstanbul]]
|-
| [[Atatürk Orman Çiftliği|Orman Çiftliği]]
| 1925
| [[Ankara]]
|-
| [[Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi|Ankara Hukuk Fakültesi]]
| 5 Kasım 1925
| [[Ankara]]
|-
| [[Anadolu Sigorta]]
| 1 Nisan 1925
| [[İstanbul]]
|-
| style="background:#ffffcc;" | [[Türkiye Sanayi ve Maadin Bankası]]
| style="background:#ffffcc;" | 1 Mayıs 1925
| style="background:#ffffcc;" | -
|-
| [[Devlet İstatistik Enstitüsü]]
| 26 Nisan 1926
| [[Ankara]]
|-
| [[Türkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryolları|Devlet Demiryolları ve Limanları İdare-i Umumiyesi]]
| 1927
| [[Ankara]]
|-
| style="background:#ffffcc;" | [[Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı|Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü]]
| style="background:#ffffcc;" | 27 Mayıs 1928
| style="background:#ffffcc;" | [[Ankara]]
|-
| [[Türk Tarih Kurumu|Türk Tarihi Tetkik Cemiyeti]]
| 12 Nisan 1931
| [[Ankara]]
|-
| [[Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası]]
| 3 Ekim 1931
| [[Ankara]]
|-
| [[Halkevleri]]
| 19 Şubat 1932
| [[Ankara]]
|-
| [[Türk Dil Kurumu|Türk Dili Tetkik Cemiyeti]]
| 12 Temmuz 1932
| [[Ankara]]
|-
| [[Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi|Ziraat Okulları ve Yüksek Ziraat Enstitüsü]]
| 1933
| [[Ankara]]
|-
| [[Türk Hava Yolları|Devlet Havayolları]]
| 20 Mayıs 1933
| [[İstanbul]]
|-
| style="background:#ffffcc;" | [[Sümerbank]]
| style="background:#ffffcc;" | 11 Temmuz 1933
| style="background:#ffffcc;" | -
|-
| [[Türkkuşu]]
| 3 Mayıs 1935
| [[Ankara]]
|-
| style="background:#ffffcc;" | [[Etibank]]
| style="background:#ffffcc;" | 14 Haziran 1935
| style="background:#ffffcc;" | -
|-
| [[Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü|Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü]]
| 14 Haziran 1935
| [[Ankara]]
|-
| [[Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi|Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi]]
| 14 Haziran 1935
| [[Ankara]]
|-
| [[Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü|Elektrik İşleri Etüd İdaresi]]
| 24 Haziran 1935
| [[Ankara]]
|-
| style="background:#ffffcc;" | [[Türkiye Şeker Fabrikaları]]
| style="background:#ffffcc;" | 6 Temmuz 1935
| style="background:#ffffcc;" | [[Ankara]]
|-
| style="background:#ffffcc;" | [[Bursa Merinos Fabrikası]]
| style="background:#ffffcc;" | 2 Şubat 1938
| style="background:#ffffcc;" | [[Bursa]]
|}
<ref>[http://www.biyografi.info/kisi/mustafa-kemal-ataturk Mustafa Kemal Atatürk] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20150525171303/http://www.biyografi.info/kisi/mustafa-kemal-ataturk |tarih=25 Mayıs 2015 }} Biyografisi - Biyografi.info</ref>

== Popüler kültürdeki yeri ==
{{ana|Popüler kültürde Mustafa Kemal Atatürk}}
* 1994 yapımı ''[[Kurtuluş (dizi)|Kurtuluş]]'' dizisi ve 1998 yapımı ''[[Cumhuriyet (film)|Cumhuriyet]]'' filminde [[Rutkay Aziz]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2010 yapımı ''[[Veda (film)|Veda]]'' filminde [[Kaan Olcay]], [[Bartunç Akbaba]], [[Sinan Tuzcu]] ve [[Burhan Güven]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2013 yapımı ''[[Yol Ayrımı (dizi)|Yol Ayrımı]]'' dizisinde [[Yavuz Sepetçi]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2016 yapımı ''[[Seddülbahir 32 Saat]]'' dizisinde [[Serdar Yeğin]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2020 yapımı ''[[Ya İstiklal Ya Ölüm (dizi)|Ya İstiklal Ya Ölüm]]'' dizisinde [[İlker Kızmaz]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2022 yapımı ''[[Pera Palas'ta Gece Yarısı]]'' dizisinde [[Hakan Dinçkol]] tarafından canlandırılmıştır. 
* 2023 yapımı ''[[Mahsusa: Trablusgarb]]'' dizisinde [[Baki Çiftçi]] canlandırılmaktadır.
* 2023 yapımı ''[[Akif (dizi)|Akif]]'' dizisinde Berke Üzrek tarafından canlandırıldı.
* 2023 yapımı ''[[Son Akşam Yemeği (film)|Son Akşam Yemeği]]'' filminde [[Onur Tuna]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2023 yapımı ''[[Atatürk (film)|Atatürk]]'' filminde [[Aras Bulut İynemli]] tarafından canlandırılmıştır.
* 2024'te vizyona giren ''[[Zaferin Rengi]]'' filminde [[Yiğit Özşener]] tarafından canlandırılmıştır.

== Ayrıca bakınız ==
* [[Gençliğe Hitabe]]

== Notlar ==
{{Not listesi}}

== Kaynakça ==
;Özel
{{Kaynakça}}
<references group="lower-alpha"/>
;Genel
* {{Kitap kaynağı |ad=J.K.|soyadı=Eastham |adı= |başlık=The Turkish Development Plan: The First Five Years |yıl=1964 |yayıncı=Oxford University Press |kaynak=The Economic Journal, Vol. 74, No. 293 (Mar., 1964), pp. 132-136}}
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Cebesoy |ad=Ali Fuat |yazarbağı=Ali Fuat Cebesoy|başlık= Sınıf Arkadaşım Atatürk| yayıncı=Temel Yayınları|yer= İstanbul|yıl= 2000| kaynak = harv}}
* {{kitap kaynağı |soyadı=Ekinci |ad=Ekrem Buğra |başlık= Osmanlı'nın Çöküşü: İmparatorluk İttihatçıların Elinde |yayıncı=Timaş Yayınları |yıl=2014 |yer=İstanbul |kaynak=CITEREFEkinci2014 |isbn=978-605-08-1626-6}}
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Gawrych |ad=George W. |başlık=The Young Atatürk: From Ottoman Soldier to Statesman of Turkey |tarih=2013 |yayıncı=I. B. Tauris |yer=Londra |isbn=9781780763224| kaynak = harv}}
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Mango |ad=Andrew |başlık=Atatürk |yıl=1999 |yayıncı=Sabah Kitapları |yer=İstanbul |isbn=975-579-085-3 |çevirmen-ad=Füsun | çevirmen-soyadı=Doruker |basım=Nisan 2000| kaynak = harv}}
* {{kitap kaynağı |soyadı=Ortaylı |ad=İlber |başlık= Gazi Mustafa Kemal Atatürk |yıl=2018 |yayıncı=Kronik Kitap |basım=1.|yer=İstanbul |isbn=978-975-2430-33-4| kaynak = harv}}
* {{kitap kaynağı |soyadı=Ortaylı |ad=İlber |başlık= İmparatorluğun Son Nefesi: Osmanlı'nın Yaşayan Mirası Cumhuriyet |yıl=2014 |yayıncı=Timaş Yayınları |basım=3.|yer=İstanbul |isbn=978-605-08-1508-5| kaynak = harv}}
* {{kitap kaynağı |soyadı=Roux |ad=Jean-Paul |yazarbağı1= Jean-Paul Roux |başlık=Histoire des Turcs |çeviribaşlık=Türklerin Tarihi |çevirmen-soyadı=Kazancıgil |çevirmen-ad=Aykut |yıl=2017 |yer=İstanbul |yayıncı=Kabalcı Yayıncılık |isbn=978-605-9872-44-7| kaynak = harv}}
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Soysal |ad=İsmail |başlık=Tarihçeleri ve Açıklamaları ile Birlikte Türkiye'nin Siyasal Antlaşmaları I. Cilt (1920-1945)|yer=Ankara|yıl=1989|yayıncı=TTK - Türk Tarih Kurumu| kaynak = harv}}
* {{Kitap kaynağı |soyadı=Zürcher |ad=Erik J. |başlık=The Young Turk Legacy and Nation Building: From the Ottoman Empire to Atatürk’s Turkey |tarih=2010 |yayıncı=I.B.Tauris |yer=Londra |isbn=978-1-84885-271-6| kaynak = harv}}

== Konuyla ilgili yayınlar ==
* {{kitap kaynağı |ilk=Hasan Rıza |son=Soyak |başlık=Atatürk'ten Hatıralar |yayımcı=[[Yapı Kredi Yayınları]] |yer=İstanbul |yıl=2006 |isbn=9750808827}}

== Dış bağlantılar ==
{{Vikiler |commons= Mustafa Kemal Atatürk|wikispecies= |wikt= |b= |s= Mustafa Kemal Atatürk|q= Mustafa Kemal Atatürk|n= |v= |m=}}
* [http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=87 Mustafa Kemal Atatürk'ün Hayatı, Türk Tarih Kurumu] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20160523060835/http://www.ttk.gov.tr/index.php?Page=Sayfa&No=87 |tarih=23 Mayıs 2016 }}
* [http://www.atam.gov.tr/ Atatürk Araştırma Merkezi Başkanlığı] {{Webarşiv|url=https://web.archive.org/web/20120908093709/http://atam.gov.tr/ |tarih=8 Eylül 2012 }}
* [https://web.archive.org/web/20051215111837/http://www.tsk.mil.tr/anitkabir/hayati.html Genelkurmay Başkanlığı'ndaki öz geçmişi]
* {{IMDb'de kişi|Mustafa Kemal Atatürk|1130855}}

{{başlangıç kutusu}}
{{S-off}}
{{sıra kutusu| önce= | başlık=[[Dosya:Emblem of the Presidency of Turkey (white).svg|50px]] <br/> [[Türkiye cumhurbaşkanları listesi|1.]] [[Türkiye cumhurbaşkanı]] | yıllar=29 Ekim 1923 - 10 Kasım 1938 | sonra=[[İsmet İnönü]] }}
{{sıra kutusu| önce= | başlık=[[Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanları listesi|1. Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanı]] | yıllar=24 Nisan 1920 - 29 Ekim 1923 | sonra=[[Fethi Okyar]] }}
{{sıra kutusu| önce= | başlık=[[Türkiye başbakanları listesi|TBMM İcra Vekilleri Heyeti Başkanı]] | yıllar=3 Mayıs 1920 - 24 Ocak 1921| sonra= [[Fevzi Çakmak]] }}
{{S-ppo}}
{{sıra kutusu| önce = | başlık= [[Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanları listesi|1. Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanı]] | yıllar= 9 Eylül 1923 - 10 Kasım 1938 | sonra= [[Celâl Bayar]] ''(vekaleten)'' }}
{{S-mil}}
{{sıra kutusu| önce = | başlık= [[Türk Silahlı Kuvvetleri|Türk Ordusu Başkomutanı]] | yıllar= 5 Ağustos 1921 - 29 Ekim 1923 | sonra= }}
{{sıra kutusu| önce = | başlık= [[9. Ordu (Osmanlı)|9. Ordu Genel Müfettişi]] | yıllar= 16 Mayıs 1919 - 9 Temmuz 1919 | sonra= }}
{{sıra kutusu| önce = [[Müşîr]] [[Otto Liman von Sanders]] | başlık= [[Yıldırım Ordular Grubu|Yıldırım Ordular Grubu Komutanı]] | yıllar= 31 Ekim 1918 - 7 Kasım 1918 | sonra= }}
{{sıra kutusu| önce = [[Ferik]] [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]] | başlık= [[7. Ordu (Osmanlı)|7. Ordu Komutanı]] | yıllar= 7 Ağustos 1918 - 7 Kasım 1918 | sonra= }}
{{sıra kutusu| önce = [[Müşîr]] [[Ahmet İzzet Furgaç|Ahmed İzzet Paşa]] | başlık= [[2. Ordu (Osmanlı)|2. Ordu Komutanı]] | yıllar= 7 Mart 1917 - 5 Temmuz 1917 | sonra= [[Ferik]] [[Fevzi Çakmak|Fevzi Paşa]] }}
{{sıra kutusu| önce = [[Miralay]] [[Hans Kannengiesser]] | başlık= [[16. Kolordu (Osmanlı)|16. Kolordu Komutanı]] | yıllar= 19 Ağustos 1915 - 7 Mart 1917 | sonra= }}
{{sıra kutusu| önce = | başlık= Anafartalar Grup Komutanı | yıllar= 8 Ağustos 1915 - 19 Ağustos 1915 | sonra= }}
{{sıra kutusu| önce = | başlık= 19. Tümen Komutanı | yıllar= 23 Ocak 1915 - 8 Ağustos 1915 | sonra= [[Miralay]] [[Şefik Aker|Mehmed Şefik Bey]]}}
{{s-hon}}
{{sıra kutusu| önce = | başlık= [[Yaver|Padişahın Onursal Yaveri]] | yıllar= 20 Eylül 1918 - 9 Temmuz 1919 | sonra= }}
{{bitiş kutusu}}

{{Mustafa Kemal Atatürk}}
{{Türkiye cumhurbaşkanları}}
{{Türkiye başbakanları}}
{{TBMM Başkanları}}
{{Osmanlı ve Türkiye Mareşalleri}}
{{CHP başkanları}}
{{I. İcra Vekilleri Heyeti}}
{{Anıtkabir}}
{{Otorite kontrolü}}

{{DEFAULTSORT:Atatürk, Mustafa Kemal}}
[[Kategori:Mustafa Kemal Atatürk| ]]
[[Kategori:1881 doğumlular]]
[[Kategori:Selanik doğumlu siyasetçiler]]
[[Kategori:Selanik Vilayeti doğumlular]]
[[Kategori:1938 yılında ölenler]]
[[Kategori:İstanbul ilinde ölenler]]
[[Kategori:Anıtkabir]]
[[Kategori:Ankara ilinde defnedilenler]]
[[Kategori:Almancadan çeviri yapanlar]]
[[Kategori:Balkan Savaşları'nda Osmanlı askerleri]]
[[Kategori:Banknotlarda tasvir edilen insanlar]]
[[Kategori:Başkomutanlar]]
[[Kategori:Cumhuriyet Halk Partisi genel başkanları]]
[[Kategori:Demir Haç sahipleri]]
[[Kategori:Dersim İsyanı'nda kişiler]]
[[Kategori:Devlet başkanları]]
[[Kategori:Din eleştirmenleri]]
[[Kategori:Erzurum Kongresi delegeleri]]
[[Kategori:Gıyabında ölüm cezasına mahkûm edilenler]]
[[Kategori:İttihat ve Terakki üyeleri]]
[[Kategori:I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı askerleri]]
[[Kategori:Kırmızı-yeşil şeritli İstiklâl Madalyası sahipleri]]
[[Kategori:Koçgiri İsyanı'nda kişiler]]
[[Kategori:Kurtuluş Savaşı'ndaki Türk askerler]]
[[Kategori:Légion d'honneur sahipleri]]
[[Kategori:Makedonya Türkleri]]
[[Kategori:Manastır Askerî İdadisinde öğrenim görenler]]
[[Kategori:Mecidiye Nişanı sahipleri]]
[[Kategori:Mekteb-i Erkân-ı Harbiye'de öğrenim görenler]]
[[Kategori:Mekteb-i Harbiye'de öğrenim görenler]]
[[Kategori:Osmanlı döneminde Selanik]]
[[Kategori:Osmanlı generalleri]]
[[Kategori:Osmanlı Ordusu generalleri]]
[[Kategori:Osmanlı paşaları]]
[[Kategori:Osmanlı Türkleri]]
[[Kategori:Piyade subaylar]]
[[Kategori:Politik realistler]]
[[Kategori:Sirozdan ölenler]]
[[Kategori:Sivas Kongresi delegeleri]]
[[Kategori:TBMM 1. dönem Ankara milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 2. dönem Ankara milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 3. dönem Ankara milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 4. dönem Ankara milletvekilleri]]
[[Kategori:TBMM 5. dönem Ankara milletvekilleri]]
[[Kategori:Trablusgarp Savaşı'nda Osmanlı askerleri]]
[[Kategori:7. Ordu (Osmanlı) Komutanları]]
[[Kategori:Türk antikomünistler]]
[[Kategori:Türk devrimciler]]
[[Kategori:Türk eğitimciler]]
[[Kategori:Türkiye Büyük Millet Meclisi başkanları]]
[[Kategori:Türk mareşaller]]
[[Kategori:Türk milliyetçileri]]
[[Kategori:Türk öğretmenler]]
[[Kategori:Türk sekülaristler]]
[[Kategori:Türk yazarlar]]
[[Kategori:20. yüzyıl Türk yazarları]]
[[Kategori:20. yüzyıl liderleri]]