İçeriğe atla

Uranüs: Revizyonlar arasındaki fark

Bağlantıları değiştir
Vikipedi, özgür ansiklopedi
Etkileşimli olarak geçmişe göz at
[kontrol edilmiş revizyon][kontrol edilmiş revizyon]
← Önceki sürümle aradaki farkSonraki sürümle aradaki fark →
İçerik silindi İçerik eklendi
GörselVikimetin
Ataozzy (mesaj | katkılar)
Devriyeler
8.362 değişiklik
Geliştirildi.
Ataozzy (mesaj | katkılar)
Devriyeler
8.362 değişiklik
Geliştirildi.
97. satır: 97. satır:
Sir [[William Herschel]], 13 Mart 1781'de [[Bath, Somerset]], [[İngiltere]]'deki New King Street 19 numaradaki evinin bahçesinden (şimdi Herschel Astronomi Müzesi) Uranüs'ü gözlemledi<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.bath-preservation-trust.org.uk/|başlık=Bath Preservation Trust|erişimtarihi=29 Eylül 2007|arşivtarihi=29 Eylül 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180929004747/http://www.bath-preservation-trust.org.uk/}}</ref> ve 26 Nisan 1781'de [[kuyruklu yıldız]] olarak rapor etti.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S|tarih=1781|sayfalar=492–501|çalışma=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|cilt=71|soyadı=Herschel, William|doi=10.1098/rstl.1781.0056|ad2=Dr.|soyadı2=Watson}}</ref> Herschel, ev yapımı 6,2 inçlik yansıtıcı bir teleskopla "sabit yıldızların [[Iraklık açısı|paralaksı]] üzerine bir dizi gözlem yaptı."<ref name="Ref-1">Journal of the Royal Society and Royal Astronomical Society 1, 30, quoted in [[Uranus#Miner|Miner]], s. 8.</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://skyandtelescope.org/observing/ice-giants-neptune-and-uranus/|başlık=Ice Giants: The Discovery of Nepture and Uranus|erişimtarihi=21 Kasım 2020|arşivtarihi=22 Kasım 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201122123848/https://skyandtelescope.org/observing/ice-giants-neptune-and-uranus/|tarih=29 Temmuz 2020|çalışma=Sky & Telescope|yayıncı=American Astronomical Society}}</ref>
Sir [[William Herschel]], 13 Mart 1781'de [[Bath, Somerset]], [[İngiltere]]'deki New King Street 19 numaradaki evinin bahçesinden (şimdi Herschel Astronomi Müzesi) Uranüs'ü gözlemledi<ref>{{Web kaynağı|url=http://www.bath-preservation-trust.org.uk/|başlık=Bath Preservation Trust|erişimtarihi=29 Eylül 2007|arşivtarihi=29 Eylül 2018|arşivurl=https://web.archive.org/web/20180929004747/http://www.bath-preservation-trust.org.uk/}}</ref> ve 26 Nisan 1781'de [[kuyruklu yıldız]] olarak rapor etti.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|başlık=Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S|tarih=1781|sayfalar=492–501|çalışma=Philosophical Transactions of the Royal Society of London|cilt=71|soyadı=Herschel, William|doi=10.1098/rstl.1781.0056|ad2=Dr.|soyadı2=Watson}}</ref> Herschel, ev yapımı 6,2 inçlik yansıtıcı bir teleskopla "sabit yıldızların [[Iraklık açısı|paralaksı]] üzerine bir dizi gözlem yaptı."<ref name="Ref-1">Journal of the Royal Society and Royal Astronomical Society 1, 30, quoted in [[Uranus#Miner|Miner]], s. 8.</ref><ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=https://skyandtelescope.org/observing/ice-giants-neptune-and-uranus/|başlık=Ice Giants: The Discovery of Nepture and Uranus|erişimtarihi=21 Kasım 2020|arşivtarihi=22 Kasım 2020|arşivurl=https://web.archive.org/web/20201122123848/https://skyandtelescope.org/observing/ice-giants-neptune-and-uranus/|tarih=29 Temmuz 2020|çalışma=Sky & Telescope|yayıncı=American Astronomical Society}}</ref>


William Herschel, Uranüs'ü günlüğüne kuyruklu yıldız olarak kaydetti ve keşfini [[Royal Society|Kraliyet Cemiyeti]]'ne sunduğunda da bu iddiasında diretti ancak yine de üstü kapalı olarak onu bir gezegenle karşılaştırdı.<ref name="Ref-1" /> Keşfini Kraliyet Astronomu [[Nevil Maskelyne]]'ye bildirdi ve ondan 23 Nisan 1781'de şu şaşkın cevabı aldı: "Buna ne ad vereceğimi bilemiyorum. Güneş'e neredeyse dairesel bir yörüngede hareket eden düzenli bir gezegen olması kadar, çok eksantrik bir elips içinde hareket eden bir Kuyruklu Yıldız olması da muhtemel. Henüz herhangi bir koma ya da kuyruk görmedim."<ref>RAS MSS Herschel W1/13.M, 14 quoted in [[Uranus#Miner|Miner]] s. 8.</ref>
== Yörünge ==


Herschel yeni cismi bir kuyruklu yıldız olarak tanımlamaya devam etse de, diğer gökbilimciler aksinden şüphelenmeye başladılar. Rusya'da çalışan Fin-İsveçli astronom [[Anders Johan Lexell]], yeni cismin yörüngesini hesaplayan ilk kişi oldu. Neredeyse dairesel olan yörüngesi onu bu cismin bir kuyruklu yıldızdan ziyade bir gezegen olduğu sonucuna götürdü. Berlinli astronom [[Johann Elert Bode]], Herschel'in keşfini "Satürn'ün yörüngesinin ötesinde dolaşan, şimdiye kadar bilinmeyen gezegen benzeri bir nesne olarak kabul edilebilecek hareketli bir yıldız" olarak tanımladı.<ref>Johann Elert Bode, Berliner Astronomisches Jahrbuch, w. 210, 1781, quoted in [[Uranus#Miner|Miner]], s. 11.</ref> Bode, yıldızın neredeyse dairesel olan yörüngesinin bir kuyruklu yıldızdan çok bir gezegene benzediği sonucuna vardı.<ref>[[Uranus#Miner|Miner]], s. 11.</ref>
Uranüs, Güneş çevresinde bir devrini 84 yılda tamamlar. Hafifçe eliptik olan yörüngesi boyunca, Güneş'e uzaklığı yaklaşık 18-20 [[astronomik birim]] arasında değişir.


Cisim kısa sürede evrensel olarak yeni bir gezegen olarak kabul edildi. Herschel, 1783'te bunu Kraliyet Cemiyeti başkanı [[Joseph Banks]]'e bildirdi: "Avrupa'nın en seçkin Astronomlarının gözlemlerine göre, Mart 1781'de onlara gösterme onuruna eriştiğim yeni yıldızın Güneş Sistemimizin Birincil Gezegeni olduğu anlaşılıyor." Bu başarısından dolayı [[III. George|Kral III. George]], Herschel'e, Kraliyet Ailesi'nin teleskoplarına bakabilmesi için [[Windsor, Berkshire|Windsor]]'a taşınması şartıyla yıllık 200 sterlin (2023'te 30.000 sterline eşdeğer) maaş bağladı.
== Fiziksel özellikler ==


=== İsim ===
Uranüs’ün [[kütle]]si [[Dünya]]’nınkinin 15 katı, [[Hacim|hacmi]] ise 63 katıdır. Uranüs’ün çevresinde ince, keskin hatlı ve koyu renkli 10 halkanın olduğu tespit edilmiştir. Halkaların tümü, yaklaşık 1 m çapında koyu renkli kaya benzeri parçalardan oluşmaktadır. Bunların yapısı henüz belirlenememiştir. Uranüs, kutbu güneşe bakacak şekilde tekerlek gibi döner. Böylece etrafındaki halkalar da dik olarak onunla birlikte döner.
Uranüs adı, Roma mitolojisinde Caelus olarak bilinen, [[Kronos]]'un ([[Satürn (mitoloji)|Satürn]]) babası, [[Zeus]]'un ([[Jüpiter (mitoloji)|Jüpiter]]) büyükbabası ve [[Ares]]'in ([[Mars (mitoloji)|Mars]]) büyük büyükbabası olan ve [[Latince]]'de Uranüs olarak çevrilen antik Yunan gökyüzü tanrısı [[Uranüs (mitoloji)|Uranüs]]'e ({{Eski Yunanca|[[wikt:οὐρανός#Ancient Greek|Οὐρανός]]}}) atıfta bulunmaktadır. Sekiz gezegen arasında İngilizce adı [[Yunan mitolojisi|Yunan mitolojisindeki]] bir figürden türeyen tek gezegendir. Astronomlar arasında tercih edilen Uranüs isminin telaffuzu {{IPAc-en|ˈ|jʊər|ə|n|ə|s}} {{Yeniden heceleme|YOOR|ə|nəs}} şeklindedir, İngilizcedeki uzun "u" ve Latince Uranüs'te olduğu gibi ilk hecedeki vurgu ile, {{IPAc-en|j|ʊ|ˈ|r|eɪ|n|ə|s}} {{Yeniden heceleme|yoo|RAY|nəs}}'in aksine, ikinci hecede vurgu ve uzun bir a ile, ancak her ikisi de kabul edilebilir olarak kabul edilir.

Uranüs’te, Dünya’nın ve [[Satürn (gezegen)|Satürn]]’ün çevresindekilerle karşılaştırılabilecek ölçüde [[manyetik alan]] vardır. Manyetik alanın ekseni, gezegenin dönme eksenine göre 55<sup>o</sup> eğiktir ve bu diğer gezegenlere oranla oldukça yüksek bir değerdir. Bu eğiklik manyetik alanın, [[Güneş rüzgârı|güneş rüzgarı]] karşında tirbuşon benzeri uzun bir kuyruk yapmasına neden olur. Gezegenin dönme periyodu yaklaşık olarak 17.5 saattir ve dönme ekseni olağan dışıdır. Uranüs’ün eriyik halde bulunan ağır bir çekirdeği vardır. Çekirdeğin çevresinde ise su, metan ve amonyaktan oluşan birkaç bin <sup>o</sup>C sıcaklığında ve binlerce km kalınlığında bir manto yer alır. Bu aşırı sıcak mantonun, üzerindeki atmosferin ağırlığından kaynaklanan devasa basıncın etkisiyle kaynayamadığı ve buranın elektriksel olarak iletken olduğu, gezegenin manyetik alanını sınırladığı düşünülmektedir.

== Atmosfer ==
[[Dosya:Inside of Urano.jpg|küçükresim|upright=0.91|sol|Uranüsün iç gösterimi.]]
Kütlesi Dünya'nınkinin yaklaşık 14.5 katıdır ve bu onu büyük gezegenler arasında en az kütleli gezegen haline getirir. Bununla birlikte, çapı, Neptün'ünkinden biraz daha büyüktür, Dünya çapının yaklaşık dört katıdır. Toplam 1.27 g / cm [[yoğunluk]] Uranüs'ü Satürn'den sonra ikinci en az yoğun gezegen yapar. Uranüs yapısının standart modeli üç katmandan oluşmasıdır: merkezdeki kayalık çekirdek, ortada donmuş bir manto ve bir dış hidrojen veya helyum gazı tabakası. Buz örtüsü terimiyse insanlar tarafından geleneksel olarak bilinen buz değil, su, amonyak ve diğer uçucu maddelerden oluşan sıcak ve yoğun bir sıvıdır.

Yukarıdaki model makul standart olmasına rağmen benzersiz değildir, diğer modeller de gözlemleri karşılar. Örneğin, donmuş mantoda önemli miktarda hidrojen ve kaya materyali karıştırılırsa, içindeki toplam buz kütlesi daha küçük olacak ve sonuç olarak, toplam kaya ve hidrojen kütlesi daha büyük olacaktır. Şu anda mevcut veriler bilimin hangi modelin doğru olduğunu belirlemesine izin vermemektedir.<ref>{{Web kaynağı |url=https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-43871497 |başlık=Arşivlenmiş kopya |erişimtarihi=15 Ağustos 2019 |arşivurl=https://web.archive.org/web/20190817135119/https://www.bbc.co.uk/news/science-environment-43871497 |arşivtarihi=17 Ağustos 2019 |ölüurl=hayır }}</ref>

* Etkin sıcaklık 58 K
* 1 bar basınçtaki sıcaklık 76 K
* 1 bar basınçtaki yoğunluk 0.42&nbsp;kg/m³
* [[Rüzgâr hızı]] 0 ile 200&nbsp;m/s arası
* Skala yüksekliği 27.7&nbsp;km
* Ortalama moleküler ağırlık 2.64 g/mol
* Bileşim: Hidrojen (H2) % 83, Helyum (He) %15, Metan (CH4) %2, Aerosoller: Amonyum buzu; su buzu; amonyum hidrosülfit; Metan buzu


== Uydular ==
== Uydular ==
[[Dosya:ESO - Uranus (by).jpg|küçükresim|sağ|Uranüsün büyük uyduları]]{{Ana|Uranüs'ün uyduları}}
{{Ana madde|Uranüs'ün uyduları}}
[[Dosya:Uranian_moon_montage,_albedo_corrected.png|küçükresim|300x300pik|Uranüs'ün büyük uyduları artan uzaklık sırasına göre (soldan sağa), uygun göreli boyutlarında ve albedolarında. Soldan sağa, Miranda, Ariel, Umbriel, Titania ve Oberon. (''[[Voyager 2]]'' fotoğraflarından kolaj)]]
Uranüs’ün [[Uranüs'ün uyduları|28 uydudan]] oluşan bir [[Uydu sistemi|uydu sistemine]] sahip olduğu bilinmektedir. Jüpiter ve Satürn’den sonra en fazla uyduya sahip olan gezegendir. Beş büyük uydusunun ([[Miranda (uydu)|Miranda]], [[Umbriel (uydu)|Umbriel]], [[Ariel (uydu)|Ariel]], [[Oberon (uydu)|Oberon]] ve [[Titania (uydu)|Titania]]) çapları 470–1580&nbsp;km arasında değişir.
[[Dosya:Annotated_Moons_of_Uranus.png|küçükresim|[[James Webb Uzay Teleskobu]]'nun NIRCam'i tarafından çekilen beş büyük uydusu ve dokuz iç uydusuyla birlikte Uranüs.]]
Uranüs'ün bilinen 28 [[Doğal uydu|doğal uydusu]] vardır. Bu uyduların isimleri [[William Shakespeare|Shakespeare]] ve [[Alexander Pope]]'un eserlerindeki karakterlerden seçildi. Beş ana uydu [[Miranda (uydu)|Miranda]], [[Ariel (uydu)|Ariel]], [[Umbriel (uydu)|Umbriel]], [[Titania (uydu)|Titania]] ve [[Oberon (uydu)|Oberon]]'dur. Uranüs uydu sistemi dev gezegenler arasında en az kütleye sahip olanıdır; beş ana uydunun toplam kütlesi tek başına [[Triton (uydu)|Triton]]'un ([[Neptün]]'ün en büyük uydusu) kütlesinin yarısından daha azdır. Uranüs'ün uydularının en büyüğü olan [[Titania (uydu)|Titania]]'nın yarıçapı sadece {{Dönüştürme|788.9|km|mi|abbr=on}}, yani [[Ay]]'ın yarısından daha azdır, ancak Satürn'ün ikinci en büyük uydusu olan [[Rhea (uydu)|Rhea]]'dan biraz daha fazladır ve bu da Titania'yı Güneş Sistemi'ndeki [[Doğal uydular listesi|en büyük sekizinci uydu]] yapar. Uranüs'ün uydularının [[Yansıtabilirlik|albedosu]] nispeten düşüktür; Umbriel için 0,20 ile Ariel (yeşil ışıkta) için 0,35 arasında değişir. Kabaca %50 buz ve %50 kayadan oluşan buz-kaya konglomeralarıdır. Buz, amonyak ve [[karbondioksit]] içerebilir.


Uranya uyduları arasında Ariel en genç yüzeye, en az çarpma kraterine ve Umbriel en yaşlı yüzeye sahip gibi görünmektedir. Miranda'da {{Dönüştürme|20|km|mi|abbr=on}} derinliğinde fay kanyonları, teraslanmış katmanlar ve yüzey yaşları ve özelliklerinde kaotik bir çeşitlilik vardır. Miranda'nın geçmiş jeolojik aktivitesinin, yörüngesinin şimdikinden daha eksantrik olduğu bir zamanda, muhtemelen Umbriel ile eski 3:1 [[Yörüngesel rezonans|yörünge rezonansının]] bir sonucu olarak gelgit ısınması tarafından yönlendirildiği düşünülmektedir. Miranda'nın 'yarış pisti' benzeri koronalarının kökeni, yukarı doğru şişen diyapirlerle ilişkili genişleme süreçleridir.<ref>{{Akademik dergi kaynağı|url=http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97JE00802.shtml|başlık=Extensional tilt blocks on Miranda: Evidence for an upwelling origin of Arden Corona|erişimtarihi=8 Aralık 2007|arşivtarihi=27 Eylül 2012|arşivurl=https://web.archive.org/web/20120927014719/http://www.agu.org/pubs/crossref/1997/97JE00802.shtml|tarih=1997|sayı=E6|sayfalar=13,369–13,380|çalışma=Journal of Geophysical Research|cilt=102|ad=R. T.|soyadı=Pappalardo|doi=10.1029/97JE00802|ad2=S. J.|ad3=R.|soyadı2=Reynolds|soyadı3=Greeley}}</ref><ref>{{Web kaynağı|url=http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/miranda_creation_011016-1.html|başlık=Birth of Uranus's Provocative Moon Still Puzzles Scientists|erişimtarihi=7 Aralık 2007|arşivtarihi=9 Temmuz 2008|arşivurl=https://web.archive.org/web/20080709020909/http://www.space.com/scienceastronomy/solarsystem/miranda_creation_011016-1.html|tarih=16 Ekim 2001|çalışma=Space.Com|yayıncı=ImaginovaCorp.|ad=Andrew|soyadı=Chaikin}}</ref> Ariel'in bir zamanlar Titania ile 4:1 rezonansa sahip olduğu düşünülmektedir.
Küçük uydular: Cordelia, Ophelia, Bianca, Cressida, Desdemona, Juliet, Portia, Rosalind, Belinda, Puck, Caliban, Stephano, Trinculo, Sycorax, Prospero, Setebos, S/1986 U10, S/2001 U2, S/2001 U3, S/2003 U1, S/2003 U2, S/2003 U3


== Kaynakça ==
== Kaynakça ==

Sayfanın 01.21, 9 Temmuz 2024 tarihindeki hâli

Başlığın diğer anlamları için Uranüs (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Uranüs
Voyager 2, 24 Ocak 1986'da Uranüs'ü görüntüledi
Keşif
KeşfedenWilliam Herschel
Keşif tarihi13 Mart 1781
Adlandırmalar
Adın kaynağı
Latince Ūranus Yunan tanrısından Οὐρανός Ouranos
SıfatlarUranian
Sembol⛢
Yörünge özellikleri[1]
Günöte20,11 AU
Günberi18,33 AU
19,2184 AU
Dış merkezlik0,046381
369,66 gün[4]
6,80 km/sn[4]
142,238600°
EğiklikTutuluma 0,773°
Güneş ekvatoruna 6,48°
Değişmeyen düzleme 0,99°[5]
74,006°
19 Ağu 2050[6]
96,998857°
Bilinen doğal uydusu28
Fiziksel özellikler
5,38[7] ile 6,03[7]
3,3″ ile 4,1″[4]
Ortalama yarıçap
25.362 ± 7 km[8]
Ekvatoral yarıçap
25.559 ± 4 km
4,007 Dünya[8]
Kutupsal yarıçap
24.973 ± 20
3,929 Dünya[8]
Basıklık0,0229 ± 0,0008[8]
Çevresi159.354,1 km[2]
8,1156 × 109 km2[2]
15,91 Dünya
Hacim6,833 × 1013 km3[4]
63,086 Dünya
Kütle(8,6810 ± 0,0013) × 1025 kg
14,536 Dünya[9]
GM=5.793.939 ± 13 km3/sn2
Ortalama yoğunluk
1,27 g/cm3[4]
8,69 m/sn2[4]
0,886 g
Atalet momenti faktörü
0,23[10] (tahmini)
21,3 km/sn[4]
-0,71833 g (ters yön)
17 sa 14 dak 24 sn[8]
Ekvatoral dönme hızı
2,59 km/sn
9.320 km/sa
97,77° (yörüngeye)[4]
Kuzey kutbu sağ açıklık
17sa 9d 15s
257,311°[8]
Kuzey kutbu dik açıklık
−15,175°[8]
Albedo0,300 (Bond)[11]
0,488 (geom.)[12]
Yüzey sıcaklığı min. ort. maks.
1 bar seviyesi[13] 76 K (−197,2 °C)
0,1 bar
(tropopoz)[14]		 47 K 53 K 57 K
Atmosfer[14][15][16]
27,7 km[4]
Bileşimleri(1,3 bar'ın altında)

Gazlar:

Buzlar:

  Wikimedia Commons'ta ilgili ortam

Uranüs, Güneş'e yakınlık bakımından yedinci gezegendir. Gazlı, camgöbeği renginde bir buz devidir. Gezegenin büyük bir kısmı, astronominin "buz" ya da uçucu maddeler olarak adlandırdığı maddenin süperkritik fazındaki su, amonyak ve metandan oluşur. Gezegenin atmosferi karmaşık katmanlı bir bulut yapısına sahiptir ve tüm Güneş Sistemi gezegenleri arasında 49 K (-224 °C; -371,2 °F) ile en düşük minimum sıcaklığa sahiptir. Gezegenin 82,23°'lik belirgin bir eksenel eğimi ve 17 saat 14 dakikalık bir geriye dönüş periyodu vardır. Bu, Güneş etrafındaki 84 Dünya yıllık bir yörünge döneminde kutuplarının yaklaşık 42 yıl sürekli güneş ışığı aldığı ve ardından 42 yıl sürekli karanlık olduğu anlamına gelir.

Uranüs, Güneş Sistemi gezegenleri arasında en büyük üçüncü çapa ve en büyük dördüncü kütleye sahiptir. Mevcut modellere göre, uçucu manto tabakasının içinde kayalık bir çekirdek ve onu çevreleyen kalın bir hidrojen ve helyum atmosferi bulunmaktadır. Üst atmosferinde eser miktarda hidrokarbon ve karbonmonoksit ile birlikte karbondioksit tespit edildi. Uranüs'ün atmosferinde 900 km/sa (560 mph) en yüksek rüzgâr hızı, kutup örtüsündeki değişimler ve düzensiz bulut oluşumu gibi açıklanamayan birçok iklim olayı vardır. Gezegen ayrıca diğer dev gezegenlere kıyasla çok düşük iç ısıya sahiptir ve bunun nedeni belirsizliğini korumaktadır.

Diğer dev gezegenler gibi Uranüs'ün de bir halka sistemi, bir manyetosferi ve birçok doğal uydusu vardır. Son derece karanlık olan halka sistemi, gelen ışığın yalnızca yaklaşık %2'sini yansıtır. Uranüs'ün 28 doğal uydusu, 13'ü küçük iç uydular olmak üzere bilinen 18 normal uyduyu içerir. Daha uzakta gezegenin daha büyük beş büyük uydusu vardır: Miranda, Ariel, Umbriel, Titania ve Oberon. Uranüs'ten çok daha uzakta yörüngede dönen dokuz düzensiz uydu vardır. Gezegenin manyetosferi oldukça asimetriktir ve halkalarının ve uydularının kararmasının nedeni olabilecek birçok yüklü parçacığa sahiptir.

Uranüs çıplak gözle görülebilir, ancak çok sönüktür ve William Herschel tarafından ilk kez gözlemlendiği 1781 yılına kadar bir gezegen olarak sınıflandırılmadı. Keşfinden yaklaşık yetmiş yıl sonra, gezegene Yunan ilkel tanrılarından biri olan Yunan tanrısı Uranüs'ün (Ouranos) adının verilmesi konusunda fikir birliğine varıldı. 2024 yılı itibariyle, 1986 yılında Voyager 2 sondası gezegenin yanından geçtiğinde sadece bir kez yakından ziyaret edildi.[18] Günümüzde teleskoplarla çözülebilmesine ve gözlemlenebilmesine rağmen, Gezegen Bilimi Decadal Araştırması'nın önerilen Uranüs Yörünge ve Sondası görevini 2023-2032 araştırmasında en yüksek öncelik haline getirme kararının ve CNSA'nın Tianwen-4'ün bir alt sondasıyla gezegenin yanından geçme önerisinin gösterdiği gibi, gezegeni yeniden ziyaret etme arzusu çok fazladır.[19]

Tarihi

Keşfedildiği tarih olan 13 Mart 1781'de Uranüs'ün konumu (haçla işaretlenmiştir)

Klasik gezegenler gibi Uranüs de çıplak gözle görülebilir, ancak sönüklüğü ve yavaş yörüngesi nedeniyle eski gözlemciler tarafından hiçbir zaman bir gezegen olarak kabul edilmedi.[20] Sir William Herschel, Uranüs'ü ilk kez 13 Mart 1781'de gözlemledi ve Uranüs'ün bir gezegen olarak keşfedilmesine yol açarak tarihte ilk kez Güneş Sistemi'nin bilinen sınırlarını genişletti ve Uranüs'ü bir teleskop yardımıyla bu şekilde sınıflandırılan ilk gezegen haline getirdi. Uranüs'ün keşfi aynı zamanda bilinen Güneş Sistemi'nin boyutunu da iki katına çıkardı çünkü Uranüs, Satürn gezegeninin Güneş'e olan uzaklığının yaklaşık iki katıdır.

Keşif

William Herschel, Uranüs'ün kaşifi

Bir gezegen olarak tanınmasından önce Uranüs, genellikle bir yıldız olarak yanlış tanımlansa da, birçok kez gözlemlendi. Bilinen en eski gözlem Hipparkos tarafından yapıldı; Hipparkos, MÖ 128 yılında, daha sonra Batlamyus'un Almagest'ine dahil edilecek olan yıldız kataloğu için onu bir yıldız olarak kaydetti.[21] En erken kesin gözlem, 1690 yılında John Flamsteed tarafından yapıldı ve Flamsteed en az altı kez gözlemleyerek, 34 Tauri olarak katalogladı. Fransız gökbilimci Pierre Charles Le Monnier, Uranüs'ü 1750 ile 1769 yılları arasında dört gece üst üste olmak üzere en az on iki kez gözlemledi.[22]

Sir William Herschel, 13 Mart 1781'de Bath, Somerset, İngiltere'deki New King Street 19 numaradaki evinin bahçesinden (şimdi Herschel Astronomi Müzesi) Uranüs'ü gözlemledi[23] ve 26 Nisan 1781'de kuyruklu yıldız olarak rapor etti.[24] Herschel, ev yapımı 6,2 inçlik yansıtıcı bir teleskopla "sabit yıldızların paralaksı üzerine bir dizi gözlem yaptı."[25][26]

William Herschel, Uranüs'ü günlüğüne kuyruklu yıldız olarak kaydetti ve keşfini Kraliyet Cemiyeti'ne sunduğunda da bu iddiasında diretti ancak yine de üstü kapalı olarak onu bir gezegenle karşılaştırdı.[25] Keşfini Kraliyet Astronomu Nevil Maskelyne'ye bildirdi ve ondan 23 Nisan 1781'de şu şaşkın cevabı aldı: "Buna ne ad vereceğimi bilemiyorum. Güneş'e neredeyse dairesel bir yörüngede hareket eden düzenli bir gezegen olması kadar, çok eksantrik bir elips içinde hareket eden bir Kuyruklu Yıldız olması da muhtemel. Henüz herhangi bir koma ya da kuyruk görmedim."[27]

Herschel yeni cismi bir kuyruklu yıldız olarak tanımlamaya devam etse de, diğer gökbilimciler aksinden şüphelenmeye başladılar. Rusya'da çalışan Fin-İsveçli astronom Anders Johan Lexell, yeni cismin yörüngesini hesaplayan ilk kişi oldu. Neredeyse dairesel olan yörüngesi onu bu cismin bir kuyruklu yıldızdan ziyade bir gezegen olduğu sonucuna götürdü. Berlinli astronom Johann Elert Bode, Herschel'in keşfini "Satürn'ün yörüngesinin ötesinde dolaşan, şimdiye kadar bilinmeyen gezegen benzeri bir nesne olarak kabul edilebilecek hareketli bir yıldız" olarak tanımladı.[28] Bode, yıldızın neredeyse dairesel olan yörüngesinin bir kuyruklu yıldızdan çok bir gezegene benzediği sonucuna vardı.[29]

Cisim kısa sürede evrensel olarak yeni bir gezegen olarak kabul edildi. Herschel, 1783'te bunu Kraliyet Cemiyeti başkanı Joseph Banks'e bildirdi: "Avrupa'nın en seçkin Astronomlarının gözlemlerine göre, Mart 1781'de onlara gösterme onuruna eriştiğim yeni yıldızın Güneş Sistemimizin Birincil Gezegeni olduğu anlaşılıyor." Bu başarısından dolayı Kral III. George, Herschel'e, Kraliyet Ailesi'nin teleskoplarına bakabilmesi için Windsor'a taşınması şartıyla yıllık 200 sterlin (2023'te 30.000 sterline eşdeğer) maaş bağladı.

İsim

Uranüs adı, Roma mitolojisinde Caelus olarak bilinen, Kronos'un (Satürn) babası, Zeus'un (Jüpiter) büyükbabası ve Ares'in (Mars) büyük büyükbabası olan ve Latince'de Uranüs olarak çevrilen antik Yunan gökyüzü tanrısı Uranüs'e (Eski Yunanca: Οὐρανός) atıfta bulunmaktadır. Sekiz gezegen arasında İngilizce adı Yunan mitolojisindeki bir figürden türeyen tek gezegendir. Astronomlar arasında tercih edilen Uranüs isminin telaffuzu /ˈjʊərənəs/ YOOR-ə-nəs şeklindedir, İngilizcedeki uzun "u" ve Latince Uranüs'te olduğu gibi ilk hecedeki vurgu ile, /jʊˈreɪnəs/ yoo-RAY-nəs'in aksine, ikinci hecede vurgu ve uzun bir a ile, ancak her ikisi de kabul edilebilir olarak kabul edilir.

Uydular

Ana madde: Uranüs'ün uyduları
Uranüs'ün büyük uyduları artan uzaklık sırasına göre (soldan sağa), uygun göreli boyutlarında ve albedolarında. Soldan sağa, Miranda, Ariel, Umbriel, Titania ve Oberon. (Voyager 2 fotoğraflarından kolaj)
James Webb Uzay Teleskobu'nun NIRCam'i tarafından çekilen beş büyük uydusu ve dokuz iç uydusuyla birlikte Uranüs.

Uranüs'ün bilinen 28 doğal uydusu vardır. Bu uyduların isimleri Shakespeare ve Alexander Pope'un eserlerindeki karakterlerden seçildi. Beş ana uydu Miranda, Ariel, Umbriel, Titania ve Oberon'dur. Uranüs uydu sistemi dev gezegenler arasında en az kütleye sahip olanıdır; beş ana uydunun toplam kütlesi tek başına Triton'un (Neptün'ün en büyük uydusu) kütlesinin yarısından daha azdır. Uranüs'ün uydularının en büyüğü olan Titania'nın yarıçapı sadece 7.889 km (4.902 mi), yani Ay'ın yarısından daha azdır, ancak Satürn'ün ikinci en büyük uydusu olan Rhea'dan biraz daha fazladır ve bu da Titania'yı Güneş Sistemi'ndeki en büyük sekizinci uydu yapar. Uranüs'ün uydularının albedosu nispeten düşüktür; Umbriel için 0,20 ile Ariel (yeşil ışıkta) için 0,35 arasında değişir. Kabaca %50 buz ve %50 kayadan oluşan buz-kaya konglomeralarıdır. Buz, amonyak ve karbondioksit içerebilir.

Uranya uyduları arasında Ariel en genç yüzeye, en az çarpma kraterine ve Umbriel en yaşlı yüzeye sahip gibi görünmektedir. Miranda'da 20 km (12 mi) derinliğinde fay kanyonları, teraslanmış katmanlar ve yüzey yaşları ve özelliklerinde kaotik bir çeşitlilik vardır. Miranda'nın geçmiş jeolojik aktivitesinin, yörüngesinin şimdikinden daha eksantrik olduğu bir zamanda, muhtemelen Umbriel ile eski 3:1 yörünge rezonansının bir sonucu olarak gelgit ısınması tarafından yönlendirildiği düşünülmektedir. Miranda'nın 'yarış pisti' benzeri koronalarının kökeni, yukarı doğru şişen diyapirlerle ilişkili genişleme süreçleridir.[30][31] Ariel'in bir zamanlar Titania ile 4:1 rezonansa sahip olduğu düşünülmektedir.

Kaynakça

  1. ^ Simon, J.L.; Bretagnon, P.; Chapront, J.; Chapront-Touzé, M.; Francou, G.; Laskar, J. (Şubat 1994). "Numerical expressions for precession formulae and mean elements for the Moon and planets". Astronomy and Astrophysics. 282 (2). ss. 663-683. Bibcode:1994A&A...282..663S. 
  2. ^ a b c Munsell, Kirk (14 Mayıs 2007). "NASA: Solar System Exploration: Planets: Uranus: Facts & Figures". NASA. 19 Kasım 2002 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2007. 
  3. ^ Seligman, Courtney. "Rotation Period and Day Length". 9 Mart 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ağustos 2009. 
  4. ^ a b c d e f g h i Williams, Dr. David R. (31 Ocak 2005). "Uranus Fact Sheet". NASA. 19 Aralık 1996 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ağustos 2007. 
  5. ^ Souami, D.; Souchay, J. (Temmuz 2012). "The solar system's invariable plane". Astronomy & Astrophysics. Cilt 543. s. 11. Bibcode:2012A&A...543A.133S. doi:10.1051/0004-6361/201219011. A133. 
  6. ^ "HORIZONS Web-Interface". ssd.jpl.nasa.gov. 4 Şubat 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  7. ^ a b Mallama, A.; Hilton, J.L. (2018). "Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac". Astronomy and Computing. Cilt 25. ss. 10-24. arXiv:1808.01973 $2. Bibcode:2018A&C....25...10M. doi:10.1016/j.ascom.2018.08.002. 
  8. ^ a b c d e f g Seidelmann, P. Kenneth; Archinal, Brent A.; A'Hearn, Michael F.; Conrad, Albert R.; Consolmagno, Guy J.; Hestroffer, Daniel; Hilton, James L.; Krasinsky, Georgij A.; Neumann, Gregory A.; Oberst, Jürgen; Stooke, Philip J.; Tedesco, Edward F.; Tholen, David J.; Thomas, Peter C.; Williams, Iwan P. (2007). "Report of the IAU/IAG Working Group on cartographic coordinates and rotational elements: 2006". Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy. 98 (3). ss. 155-180. Bibcode:2007CeMDA..98..155S. doi:10.1007/s10569-007-9072-y. 
  9. ^ Jacobson, R. A.; Campbell, J. K.; Taylor, A. H.; Synnott, S. P. (Haziran 1992). "The masses of Uranus and its major satellites from Voyager tracking data and earth-based Uranian satellite data". The Astronomical Journal. 103 (6). ss. 2068-2078. Bibcode:1992AJ....103.2068J. doi:10.1086/116211. 
  10. ^ de Pater, Imke; Lissauer, Jack J. (2015). Planetary Sciences (2. bas.). New York: Cambridge University Press. s. 250. ISBN 978-0521853712. 17 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2021. 
  11. ^ Pearl, J.C. (1990). "The albedo, effective temperature, and energy balance of Uranus, as determined from Voyager IRIS data". Icarus. 84 (1). ss. 12-28. Bibcode:1990Icar...84...12P. doi:10.1016/0019-1035(90)90155-3. 
  12. ^ Mallama, Anthony; Krobusek, Bruce; Pavlov, Hristo (2017). "Comprehensive wide-band magnitudes and albedos for the planets, with applications to exo-planets and Planet Nine". Icarus. Cilt 282. ss. 19-33. arXiv:1609.05048 $2. Bibcode:2017Icar..282...19M. doi:10.1016/j.icarus.2016.09.023. 
  13. ^ Podolak, M.; Weizman, A.; Marley, M. (Aralık 1995). "Comparative models of Uranus and Neptune". Planetary and Space Science. 43 (12). ss. 1517-1522. Bibcode:1995P&SS...43.1517P. doi:10.1016/0032-0633(95)00061-5. 
  14. ^ a b Lunine, Jonathan I. (Eylül 1993). "The Atmospheres of Uranus and Neptune". Annual Review of Astronomy and Astrophysics. Cilt 31. ss. 217-263. Bibcode:1993ARA&A..31..217L. doi:10.1146/annurev.aa.31.090193.001245. 
  15. ^ Lindal, G. F.; Lyons, J. R.; Sweetnam, D. N.; Eshleman, V. R.; Hinson, D. P.; Tyler, G. L. (30 Aralık 1987). "The Atmosphere of Uranus: Results of Radio Occultation Measurements with Voyager 2". Journal of Geophysical Research. 92 (A13). ss. 14,987-15,001. Bibcode:1987JGR....9214987L. doi:10.1029/JA092iA13p14987. ISSN 0148-0227. 
  16. ^ Conrath, B.; Gautier, D.; Hanel, R.; Lindal, G.; Marten, A. (1987). "The Helium Abundance of Uranus from Voyager Measurements". Journal of Geophysical Research. 92 (A13). ss. 15003-15010. Bibcode:1987JGR....9215003C. doi:10.1029/JA092iA13p15003. 
  17. ^ Irwin, Patrick G. J.; Toledo, Daniel; Garland, Ryan; Teanby, Nicholas A.; Fletcher, Leigh N.; Orton, Glenn A.; Bézard, Bruno (23 Nisan 2018). "Detection of hydrogen sulfide above the clouds in Uranus's atmosphere" (PDF). Nature Astronomy. 2 (5). ss. 420-427. Bibcode:2018NatAs...2..420I. doi:10.1038/s41550-018-0432-1. hdl:2381/42547. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mart 2021. 
  18. ^ "Exploration | Uranus". NASA Solar System Exploration. 7 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2020. Jan. 24, 1986: NASA's Voyager 2 made the first - and so far the only - visit to Uranus. 
  19. ^ Jones, Andrew (21 Aralık 2023). "China's plans for outer Solar System exploration". The Planetary Society (İngilizce). 31 Aralık 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ocak 2024. 
  20. ^ "MIRA's Field Trips to the Stars Internet Education Program". Monterey Institute for Research in Astronomy. 1 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021. 
  21. ^ René Bourtembourg (2013). "Was Uranus Observed by Hipparchos?". Journal for the History of Astronomy. 44 (4): 377-387. doi:10.1177/002182861304400401. 
  22. ^ Dunkerson, Duane. "Uranus – About Saying, Finding, and Describing It". Astronomy Briefly. thespaceguy.com. 10 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Mayıs 2021. 
  23. ^ "Bath Preservation Trust". 29 Eylül 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Eylül 2007. 
  24. ^ Herschel, William; Watson, Dr. (1781). "Account of a Comet, By Mr. Herschel, F. R. S.; Communicated by Dr. Watson, Jun. of Bath, F. R. S". Philosophical Transactions of the Royal Society of London. 71: 492–501. doi:10.1098/rstl.1781.0056. 
  25. ^ a b Journal of the Royal Society and Royal Astronomical Society 1, 30, quoted in Miner, s. 8.
  26. ^ "Ice Giants: The Discovery of Nepture and Uranus". Sky & Telescope. American Astronomical Society. 29 Temmuz 2020. 22 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Kasım 2020. 
  27. ^ RAS MSS Herschel W1/13.M, 14 quoted in Miner s. 8.
  28. ^ Johann Elert Bode, Berliner Astronomisches Jahrbuch, w. 210, 1781, quoted in Miner, s. 11.
  29. ^ Miner, s. 11.
  30. ^ Pappalardo, R. T.; Reynolds, S. J.; Greeley, R. (1997). "Extensional tilt blocks on Miranda: Evidence for an upwelling origin of Arden Corona". Journal of Geophysical Research. 102 (E6): 13,369–13,380. doi:10.1029/97JE00802. 27 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Aralık 2007. 
  31. ^ Chaikin, Andrew (16 Ekim 2001). "Birth of Uranus's Provocative Moon Still Puzzles Scientists". Space.Com. ImaginovaCorp. 9 Temmuz 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Aralık 2007. 
"https://tr.wikipedia.org/w/index.php?title=Uranüs&oldid=33467854" sayfasından alınmıştır