Poraimos
Poraimos (Porrajmos, Çegän. Yotıp beterü) yä Samudaripen (dimäk Küpläp üterü) ul Holokaust çağında Nazi Almaniä tarafınnan Romalığa (Çegännärgä) qarşı ütkärelgän beterü säyäsäteneñ iseme. Yähüdilärne üterü turında mäğlümatlarğa qarağanda, Poraimos taríxı bilgesez qala. Poraimos süze Romalı aktivistı Ian Hancock 1990. yıllar başında uylap tabıldı. Qorbannar sanı 200 000nän 2 000 000ğa törlelänä. Tik soñğı yıllarda Romalı cämğiäte Poraimosnı tanu öçen köräş başladı.
Arí rasası çístalığı
Soñğı meñyıllıq däwamında Awrupada yäşäwçe küçmä Çegän qäbiläläre Awrupalılar tarafınnda küptän törle gönahlarda ğäyeplängän. Ğädättä Romalı yalqawlar häm tabiğí ciñäyätçelär isäplängän. Lâkin Öçençe Reich rasa ideologları öçen anıñ çığışı berniçä problem tudıra. Çegän tele (Romani) Hind-Arí tellärenä kerä, tönyaq Hindstannan kilep çığa. Şunnan, Romalılar Hindstannı basıp alğan Arílarnıñ ber öleşe häm Almannar alardan "Arílıraq" hiç tä tügel. Nazi rasistı Hans Günther Hitlerneñ rasa teoriäsen aqlanu öçen teoriäsenä sosioekonomi komponentın östä. Günther yazğança, Romalı Arílarnıñ tübänge kastalardan kilep çığalarü Romalınıñ Arí buluı belän kileşep, ul alarnıñ başqa "tübänge rasalı" xalıqlar belän qatnaştırıluın raslí. Şunnan Romalılar Arílarnıñ rasa çístalığına qurqınıç kiterälär.
Problemanı öyränü öçen, Nazistlar Rasa Higiena häm Xalıq Biologiä Öyränü Bülegenä (Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle, Reich Sälâmätlek Departmentınıñ L3 bülege) 1936 yılda nigez salalar. Dr. Robert Ritter häm assistänt Eva Justin citäkçelegendä şundí organ böten yaqtan "Çegän sorawın" (Zigeunerfrage) çişärgä tieş bula. 1936 yazında bülek Romalılarnıñ gennarın häm genealogiäne öyränä, medisin tikşerülär ütkärelälär. Näticädä Romalılarnıñ küpçelegen beterergä qarar itälär, qalğan 10 prosent, nigezdä Sinti häm Lalleri qäbiläläre turında çişeleş tabmílar. Heinrich Himmler täqdim itkänçä, "çísta Çegännärne" ayırım rezervasiälärgä tutırıp bula.
| ... Alman milläteneñ bertörlelekne saqlawı öçen däwlät ütkärelde çaralar maqsatı Çegänlekneñ Alman millätennän fizik ayırılu, ayırulınıñ saqlanu, häm, nihayät, çísta häm öleşçä Çegännärneñ yäşäw räweşeneñ tärtipkä salu |
Watandaşlıqtan mäxrüm itü
1936. 3. Ğínwarında Yähüdilär belän Arílar öylänü tíuçı Nürnberg qanunnarı Çegännärgä cäyelderälär. 7. Martta Çegännär häm Yähüdilär saylaw xoquqlardan mäxrüi itälär.
Beterü
Romalılarğa häm Yähüdilärgä Nazistlar bertigez çaralar qullana, Ian Hancock yazğança, Romalılarğa qarşı çaralar xättä qatıraq ta bula. Romalarnı gettolarğa cibärälär. Warşaw Gettosında köndälek totuçı Emmanuel Ringelblum yazğança, Çegännär 1942.neñ Äpril-Yünendä şundí gettoda yäşilär, çönki Nazilar
| ...gettonı böten pıçraq, tuzğan, şıqsız belän tutırıp telilär, häm şullardan härkemgä qotoçqıç, häm härkemne beterep bula |
Köbçığış Frontında Einsatzgruppen Romalı taborı tuqtalarına kerep, bötem yäşäwçelärne qırıp üterälär, yazmalar da qarldırmíça. Faşistlarğa buysınğan qurçq rejimnäre dä Çegännärne beterälär. Alardan iñ qotoçqıç Xorvatiädäge Ustaše rejime. Jasenovac konslagerendä, Serblär häm Yähüdilär belän un meñ Çegän üterelä.
1942. 16. Dekäberendä Himmler Auschwitz-Birkenauğa Romalılarnı cibärü turında färman çığara. 1943. yıllnıñ 15. Nöyäberendä Himmler Çegännär häm "öleşçä Çegännärne" "Yähüdilär däräcäsendä" konsentrasion lagerlärenä urnaştırırğa boyıra. Berniçä Nazist häm Yähüdi şahitläre süzlärençä, yış qına Çegännärne lagergä kertmiçä, platformalarda üterälär.
Berniçä Nazi berlektäş illärendä, mäs'älän Macarstan häm Romaniädä Nazist planın tutırıp ütilä, läkin şul illärdä yäşäwçe Çegännärdän küpçelege qotıla. Macarstan Auschwitz'kä 30 000-70 000 Romalı cibärä, Xorvatiä 26 000 (bu ildä üterelgän Çegännärdän yartısı Jasenovac'ta hälâk bulğan). Ion Antonescu'níñ xakimäte Rumın Çegännärennän 25 000 Transdnistriägä ozata, alardan 11 000 ülä. Bohemiä häm Moraviä Protektoratında Romalılar Lety häm Hodonín lagerlarenä cibärelä, ä annan Auschwitz-Birkenau gaz kameralarına. Lety lagerne Çex legionärlär saqlağan. Berwaqıtlar alar Almannardan qatıraq bulğan, Paul Polansky'neñ Qara Tınlıq kitabı yoğıntısında bulıp.
Monı da qara
- Historical Amnesia: The Romani Holocaust - Desicritics
- Roma in the Belzec extermination camp
- Extensive online resorce on the Holocaust of the Romanies from Holocaust Survivors' Network -- iSurvived.org
- Histories, Narratives and Documents of the Roma and Sinti (Gypsies), Center for Holocaust and Genocide Studies, University of Minnesota
- (German)/(English) - Oskar "Romany" Rose
- A Brief Romani Holocaust Chronology
- Roma-Sinti Genocide (Parajmos) Resources, Prevent Genocide International
- Memorial of Poraimos (Romani)