Jump to content

«Կոստանդին V»–ի խմբագրումների տարբերություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Content deleted Content added
No edit summary
չ Ռուսերեն գիրք կաղապարի ձևաչափի ուղղում
 
(18 intermediate revisions by 7 users not shown)
Տող 1. Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Պետական գործիչ|պատկեր=INC-3027-a Солид. Константин V Копроним. Ок. 751—755 гг. (аверс).png}}
{{Другие значения|тип=имя-значения|Константин V}}
{{Государственный деятель
| имя = Константин V
| оригинал имени = Κωνσταντῖνος Ε΄
| должность = [[Византийский император]]
| флаг =
| изображение = Solidus-Leo III and Constantine V-sb1504.jpg
| ширина =
| описание изображения = [[Лев III Исавр]] и его сын Константин V
| вероисповедание = [[Христианин]]
| периодначало = [[741]]
| периодконец = [[14 сентября]] [[775]]
| предшественник = [[Лев III Исавр]]
| преемник = [[Лев IV Хазар]]
| супруга = 1. [[Чичак]]<br>2. [[Мария (супруга Константина V)|Мария]]<br>3. [[Евдокия (супруга Константина V)|Евдокия]]
| дети = '''от 1-го брака''': [[Лев IV Хазар]]<br>'''от 3-го брака''': [[Никифор (цезарь)|Никифор]], Христофор, Никита, Анфим, Евдоким, [[Анфуса Омонийская]]
}}


'''Կոստանդին V Կոպրոնիմոս''' ({{lang-el|Κωνσταντῖνος Ε΄ Κοπρώνυμος}}, {{ԱԾ}}), հայազգի բուզանդական զորավար, [[Բյուզանդիա]]յի կայսր (741-775), բյուզանդական կայսր [[Լևոն III Իսավրացի|Լևոն V Իսավրացու]] որդին, պատկերամարտ, 754 թվականի պատկերամարտական ժողովի կազմակերպիչ։
'''Константин V Копроним''' ({{lang-el|Κωνσταντῖνος Ε΄ Κοπρώνυμος}}; [[718]]—[[775]]) — [[Византийские императоры|византийский император]] с [[741 год]]а, сын византийского императора [[Лев III Исавр|Льва III Исавра]], [[Иконоборчество в Византии|иконоборец]], инициатор созыва [[Иконоборческий собор|Иконоборческого собора]] в [[754 год]]у.


== Կենսագրություն ==
== Биография ==
=== Правление ===
=== Կառավարում ===
Կոստանդին V-ը երբեմնի տաղանդավոր զորավարը, անզիջում պատկերամարտի համբավ ուներ, հետապնդել և պատժել է շատ վանականների։ Սակայն այդ կերպարը ստեղծվել է հաղթանակած պատկերապաշտների աղբյուրներում։ Կոպրոնիմ մականունը («Աղբահավաք», քանզի լեգենդի համաձայն նորածին ժամանակ կղկղել է մկրտության ավազանում՝ դրանով պղծելով մկրտության խորհուրդը), ինչպես նաև երկրորդը՝ Կավալլին («Ձիու միս ուտող), տվել են կրոնական հակառակորդները։
Константин V, бывший талантливым полководцем, до сих пор имеет славу беспощадного иконоборца, преследовавшего и казнившего многих монахов. Однако этот образ основывается на источниках победивших иконопочитателей. Само прозвище Копроним («Навозник», поскольку бытовал миф, что он младенцем [[Дефекация|испражнился]] в [[купель]], тем самым осквернив таинство [[Крещение|крещения]]), так же как и второе — Каваллин («Кобылятник») — дали ему религиозные противники.


Զինվորների մոտ Կոստանդին V-ը մեծ հեղինակություն էր վայելում, և նրա անվան հետ է կապված կայսրության հզորության վերականգնումը [[Օմայաններ]]ի գրոհների հետո։
Среди солдат Константин пользовался большой популярностью, и с его именем в немалой степени связано восстановление могущества империи после временного упадка и вторжений [[Омейяды|Омейядов]].


745 թվականին բյուզանդական բանակը անցնում է Տավրոսյան լեռները և արաբներից գրավում Գերմանիան։ 746 թվականին բյուզանդացիները ջախջախել են արաբական նավատորմը Կիպրոսի մոտ և այն գրավել արաբներից։ 751 թվականին նրանք հասել են Եփրատին, ավերել Մելիտենեն, [[Սամոսատ|Սամոսատը,]] [[Էրզրում|Թեոդոսիուպոլիսը]], իսկ տեղի քրիստոնյաներին տարել Բյուզանդիա։
В 745 году византийская армия перешла горы Тавра, отняла у арабов [[Германикия|Германикию]]. В 746 году византийцы разбили арабский флот у Кипра, отняли Кипр у мусульман. В 751 году византийские войска дошли до Евфрата, разрушили [[Мелитена|Мелитену]], [[Самосата|Самосату]], [[Эрзурум|Феодосиополь]]; местные христиане были выведены оттуда в Византию.


Являясь ярым иконоборцем, Константин V в 754 году созвал собор, осудивший почитание икон. Ещё до начала собора императором был написан трактат, в котором он изложил свою точку зрения на эту проблему. Хотя текст трактата не сохранился, его тезисы известны из сочинений противника иконоборчества [[Патриарх Константинопольский|Патриарха Константинопольского]] [[Никифор (Патриарх Константинопольский)|Никифора]]. В своём сочинении император Константин осуждал не только почитание икон, но и высказывался за запрещение почитания [[Богоматерь|Богоматери]] и [[Святой|святых]]. Позднее Константином был издан указ, законодательно закреплявший эти запреты<ref>''[[Успенский, Леонид Александрович|Успенский Л. А.]]'' [http://nesusvet.narod.ru/ico/books/ouspensky/ouspensky_07.htm Богословие иконы. (Глава VII. Краткая история Иконоборческого периода)].</ref>.
Լինելով կատաղի պատկերամարտ՝ Կոստանդին V 754 թվականին ժողով է գումարել, որը դատապարտել է սրբապատկերների պաշտամունքը։ Ժողովից առաջ Կայսրը տրակտատ է գրում, որտեղ շարադրում է իր տեսակետը խնդրի վերաբերյալ։ Թեև նրա տեքստը չի պահպանվել, սակայն հայտնի է պատկերամարտության հակառակորդ՝ Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Նիկիֆորի աշխատությունից։ Կոստանդինը ոչ միայն քննադատում է սրբապատկերների պաշտամունքն, այլև խոսում է Աստվածամոր և սրբերի երկրպագությունն արգելելու մասին։ Ավելի ուշ օրենքով ամրապնդում է այդ արգելքները<ref>''[[Успенский, Леонид Александрович|Успенский Л. А.]]'' [http://nesusvet.narod.ru/ico/books/ouspensky/ouspensky_07.htm Богословие иконы. (Глава VII. Краткая история Иконоборческого периода)].</ref>։


755 թվականին Կոստանդինը հրաժարվում է հարկ վճարել բուլղարներին, ինչը հանգեցնում է երկար և ծանր պատերազմի Բուլղարական խանության հետ։ Նա 9 արշավանք է կատարել արաբների դեմ։ Նույն թվականին բուլղարները հասնում են Կոստանդնուպոլիս, սակայն 756 թվականին Կոստանդին V-ը դեսանտ իջեցրեց Դանուբի գետաբերան, Կորմիսոշ խանը հաշտություն խնդրեց։ 759 թվականին բուլղարները պարտվում են Մարկելլի ճակատամարտում, իսկ 762 թվականին՝ Անխիալում։ 765 կամ 767 թվականին Կոստանդինն անականկալ անցնում է լեռները և հրկիզում Բուլղարիայի ապագա մայրաքաղաքի տեղում գտնվող գյուղը։ 768 թվականին, երբ բուլղարական խան Տոկտուն անձամբ է գալիս Կոստանդնուպոլիս, բյուզանդացիները հաղթանակ են տոնում։
В 755 году Константин отказался платить дань болгарам, что привело к долгой тяжелой войне с Болгарским ханством: всего император провел девять походов против болгар. В этом же году болгары дошли до Константинополя, но в 756 году Константин V высадил десант в устье Дуная, хан [[Кормисош]] просил мира и, видимо, уступил земли к югу от Родопских гор. В 759 году болгары были разбиты при Маркеллах, а в 762 году при Анхиале. В 765 или 767 годах Константин неожиданно прошел через горы и сжёг селение на месте будущей столицы Болгарии — [[Преслав]]а. В 768 году, когда болгарский хан [[Токту]] сам приехал в Константинополь, византийцы торжествовали победу.


770 թվականին արաբները ներխուժում են Փոքր Ասիա և գլխովին ջախջախվում։ Սակայն 773 թվականին Կիպրոսն ավերվում է արաբների կողմից, իսկ Կոստանդինի V-ի մահից հետո (806 թվական) կրկին հարկատու է դառնում [[Արաբական խալիֆայություն|Խալիֆայությանը]]։
В 770 году арабы, вторгшиеся в Малую Азию, были полностью разгромлены. Однако в 773 году Кипр был опустошен арабами, и после смерти Константина V (в 806 году) остров снова стал платить дань [[Арабский халифат|Халифату]].


772 թվականին Բուլղարիայում սպանվում է խան Տոկտուն, իսկ նոր խան Թելերիգը կրկին սկսում է թշնամական գործողություններ կայսրության դեմ։ Հայտնի է, որ 773 թվականին Կոստանդին V-ը բուլղարների դեմ սկզբում ուղարկում է իր հիմնական նավատորմը՝ կազմված 200 նավերից, իսկ հետո՝ անձամբ է ծով դուրս գալիս իր հատուկ նավատորմով՝ «ռուսական նավերով» (ῥούσια χελάνδια)<ref>''[[Феофан Исповедник]]''. Хронография (год 6265). Впрочем, скорее всего, перевод «русские суда» неправилен — в тексте говорится об императорских судах, покрытых пурпуром — символом императорской власти.</ref>:
В 772 году в Болгарии был убит хан Токту, затем [[Паган (хан Болгарии)|Паган]], также как и его предшественник лояльный Византии, и новый хан [[Телериг]] снова начал враждебные действия против империи.


Կոստանդին V-ի օրոք 740-ական թվականների [[ժանտախտ]]ը ամայացնում է Բյուզանդիայի եվրոպական տիրույթները։ Կոստանդինը Հունաստանի բնակչության մի մասին տեղափոխում է մայրաքաղաք։
Известно, что в 773 году в войне против болгар Константин V сначала направил на врага свой [[Византийский флот|основной флот]], состоявший из двух сотен кораблей (chelandia), а затем сам вышел в море со своей особой флотилией «русских кораблей» (ῥούσια χελάνδια)<ref>''[[Феофан Исповедник]]''. Хронография (год 6265). Впрочем, скорее всего, перевод «русские суда» неправилен — в тексте говорится об императорских судах, покрытых пурпуром — символом императорской власти.</ref>.


Կոստանդին V-ը մահացել է հիվանդությունից 775 թվականի սեպտեմբերի 14-ին, դեպի Բուլղարիա իններորդ արշավանքի ժամանակ։
При Константине V в 740-х годах [[чума]] опустошила европейские владения Византии. Константин переселил в столицу немало жителей Греции — это облегчило [[Славянская колонизация Балкан|славянскую колонизацию]].


=== Ընտանիքը և անձը ===
Константин V умер от болезни 14 сентября 775 года, во время своего девятого похода в Болгарию.
Կոստանդինը Լևոն III Իսավրացու և նրա կնոջ՝ Մարիայի որդին էր։ Ինչպես հաղորդում է Ֆեոֆանը, մկրտության ժամանակ նա կղկղել է մկրտության ավազանում, ինչն էլ պատրիարք Գերմանի կողմից մեկնաբանվել է որպես վատ նախանշան։ Կոստանդինը մեծացել է անողոք և անզիջում անձնավորություն։ Թշնամիները՝ պատկերամարտները, նրան մեղադրել են բոլոր մահացու մեղքերում և նույնիսկ անվանել «մարմնացյալ հակաքրիստոս»։ Միևնույն ժամանակ Կոստանդինը հրաշալի զորավար էր և սիրված զինվորական միջավայրում։


Ամուսնացել է մի քանի անգամ. Առաջին կինը խազար Չիչակն էր, որը մկրտությունից հետո ստացել էր Իրինա անունը։ 750 թվականին ծնվել է նրանց որդի Լևոնը։ Երկրորդ կնոջ անունը Մարիա էր։ Երրորդ անգամ ամուսնացել է Եվդոկիայի հետ։ Նրանց որդիներն էին Քրիստոփորը և Նիկիֆորը, որոնց նա դարձրեց կեսարներ, իսկ Նիկիտային՝ նոբիլիսսիմ։
=== Семья и личность ===
Константин был сыном Льва III Исавра и его жены Марии. Как сообщает Феофан, во время крещения Константин испражнился в святую купель, что уже тогда патриархом Германом было истолковано как дурное предзнаменование. Константин рос беспощадным и бескомпромиссным человеком. Враги его, иконопочитатели, обвиняли во всех смертных грехах, и даже называли его «Антихристом во плоти». В то же время Константин был прекрасным полководцем, за что был любим в военных кругах.


== Ծանոթագրություններ ==
Был в нескольких браках: первый с хазаринкой [[Чичак]], родственницей кагана Вирхора, в крещении принявшей имя Ирина (его женил отец). В 750 году у них родился сын [[Лев IV Хазарин|Лев]]. Вторую его жену звали [[Мария (супруга Константина V)|Марией]]. Кроме этого, был женат третьим браком на [[Евдокия (супруга Константина V)|Евдокии]]. Сыновей от неё — Христофора и [[Никифор (цезарь)|Никифора]] — он сделал цезарями, а Никиту — нобилиссимом.
{{Ծանցանկ}}


== Սկզբնաղբյուրներ ==
== Примечания ==
* [[Патриарх Никифор|Պատրիարք Նիկիֆոր]]. Հակիրճ պատմություն
{{примечания}}


== Գրականություն ==
== Источники ==
* {{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.sedmitza.ru/text/434430.html |автор=Дашков С. Б. |заглавие=Императоры Византии |год=1997 |место=М. |издательство=Издательский дом «Красная площадь» |страницы=132—136 |isbn=5-87305-002-3}}
* [[Патриарх Никифор]]. Краткая история
* {{Ռուսերեն գիրք |ссылка=http://www.sedmitza.ru/text/442721.html |автор=[[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]] |заглавие=История Византийской империи (в 5 тт.) |год=2005 |место=М. |издательство=Астрель, АСТ |том=2 |isbn=5-17-011750-7}}

== Литература ==
* {{книга
|автор = Дашков С. Б.
|заглавие = Императоры Византии
|ссылка = http://www.sedmitza.ru/text/434430.html
|место = М.
|издательство = Издательский дом «Красная площадь»
|год = 1997
|страницы = 132—136
|страниц =
|isbn = 5-87305-002-3
}}
* {{книга
|автор = [[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]]
|заглавие = История Византийской империи (в 5 тт.)
|ссылка = http://www.sedmitza.ru/text/442721.html
|место = М.
|издательство = Астрель, АСТ
|год = 2005
|том = 2
|страницы =
|страниц =
|isbn = 5-17-011750-7
}}
* ''Томоми К.'' [http://elar.uniyar.ac.ru/jspui/handle/123456789/1532 Внутренняя политика византийского императора Константина V (741—775 гг.): проблема и её разработка]: Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических нуак. — {{СПб.}}, 2006.
* ''Томоми К.'' [http://elar.uniyar.ac.ru/jspui/handle/123456789/1532 Внутренняя политика византийского императора Константина V (741—775 гг.): проблема и её разработка]: Автореферат диссертации на соискание учёной степени кандидата исторических нуак. — {{СПб.}}, 2006.
* ''Ломбар Жан''. Византия. / пер. с французского. — «Бук», «Издатель», 1994. — ISBN 5-87988-066-0
* ''Ломбар Жан''. Византия. / пер. с французского. — «Бук», «Издатель», 1994. — ISBN 5-87988-066-0
{{Բյուզանդիայի կայսրեր}}
{{Wikidata/Ancestors}}
{{Wikidata/FamilyTree}}
{{ՀՍՀ|հատոր=5|էջ=615}}


[[Կատեգորիա:Բյուզանդական կայսրեր]]
{{ВС}}
[[Կատեգորիա:Բյուզանդական կայսրություն]]
{{Императоры Византии}}
[[Կատեգորիա:Պատկերամարտություն]]

[[Категория:Византийские императоры VIII века]]
[[Категория:Иконоборцы]]

Ընթացիկ տարբերակը 16:07, 6 Մայիսի 2024-ի դրությամբ

Կոստանդին V
 
Մասնագիտություն՝ գերիշխան
Ծննդյան օր 718[1]
Ծննդավայր Կոստանդնուպոլիս
Վախճանի օր սեպտեմբերի 14, 775
Դինաստիա Իսավրյան դինաստիա
Քաղաքացիություն  Բյուզանդական կայսրություն
Հայր Լևոն III Իսավրացի
Մայր Maria, wife of Leo III?
Ամուսին Tzitzak?, Maria, wife of Constantine V? և Eudokia, wife of Constantine V?
Զավակներ Leo IV the Khazar?, Anthusa of Constantinople?, Nikephoros? և Christophoros?

Կոստանդին V Կոպրոնիմոս (հուն․՝ Κωνσταντῖνος Ε΄ Κοπρώνυμος, 718[1], Կոստանդնուպոլիս - սեպտեմբերի 14, 775), հայազգի բուզանդական զորավար, Բյուզանդիայի կայսր (741-775), բյուզանդական կայսր Լևոն V Իսավրացու որդին, պատկերամարտ, 754 թվականի պատկերամարտական ժողովի կազմակերպիչ։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդին V-ը երբեմնի տաղանդավոր զորավարը, անզիջում պատկերամարտի համբավ ուներ, հետապնդել և պատժել է շատ վանականների։ Սակայն այդ կերպարը ստեղծվել է հաղթանակած պատկերապաշտների աղբյուրներում։ Կոպրոնիմ մականունը («Աղբահավաք», քանզի լեգենդի համաձայն նորածին ժամանակ կղկղել է մկրտության ավազանում՝ դրանով պղծելով մկրտության խորհուրդը), ինչպես նաև երկրորդը՝ Կավալլին («Ձիու միս ուտող), տվել են կրոնական հակառակորդները։

Զինվորների մոտ Կոստանդին V-ը մեծ հեղինակություն էր վայելում, և նրա անվան հետ է կապված կայսրության հզորության վերականգնումը Օմայանների գրոհների հետո։

745 թվականին բյուզանդական բանակը անցնում է Տավրոսյան լեռները և արաբներից գրավում Գերմանիան։ 746 թվականին բյուզանդացիները ջախջախել են արաբական նավատորմը Կիպրոսի մոտ և այն գրավել արաբներից։ 751 թվականին նրանք հասել են Եփրատին, ավերել Մելիտենեն, Սամոսատը, Թեոդոսիուպոլիսը, իսկ տեղի քրիստոնյաներին տարել Բյուզանդիա։

Լինելով կատաղի պատկերամարտ՝ Կոստանդին V-ը 754 թվականին ժողով է գումարել, որը դատապարտել է սրբապատկերների պաշտամունքը։ Ժողովից առաջ Կայսրը տրակտատ է գրում, որտեղ շարադրում է իր տեսակետը խնդրի վերաբերյալ։ Թեև նրա տեքստը չի պահպանվել, սակայն հայտնի է պատկերամարտության հակառակորդ՝ Կոստանդնուպոլսի պատրիարք Նիկիֆորի աշխատությունից։ Կոստանդինը ոչ միայն քննադատում է սրբապատկերների պաշտամունքն, այլև խոսում է Աստվածամոր և սրբերի երկրպագությունն արգելելու մասին։ Ավելի ուշ օրենքով ամրապնդում է այդ արգելքները[2]։

755 թվականին Կոստանդինը հրաժարվում է հարկ վճարել բուլղարներին, ինչը հանգեցնում է երկար և ծանր պատերազմի Բուլղարական խանության հետ։ Նա 9 արշավանք է կատարել արաբների դեմ։ Նույն թվականին բուլղարները հասնում են Կոստանդնուպոլիս, սակայն 756 թվականին Կոստանդին V-ը դեսանտ իջեցրեց Դանուբի գետաբերան, Կորմիսոշ խանը հաշտություն խնդրեց։ 759 թվականին բուլղարները պարտվում են Մարկելլի ճակատամարտում, իսկ 762 թվականին՝ Անխիալում։ 765 կամ 767 թվականին Կոստանդինն անականկալ անցնում է լեռները և հրկիզում Բուլղարիայի ապագա մայրաքաղաքի տեղում գտնվող գյուղը։ 768 թվականին, երբ բուլղարական խան Տոկտուն անձամբ է գալիս Կոստանդնուպոլիս, բյուզանդացիները հաղթանակ են տոնում։

770 թվականին արաբները ներխուժում են Փոքր Ասիա և գլխովին ջախջախվում։ Սակայն 773 թվականին Կիպրոսն ավերվում է արաբների կողմից, իսկ Կոստանդինի V-ի մահից հետո (806 թվական) կրկին հարկատու է դառնում Խալիֆայությանը։

772 թվականին Բուլղարիայում սպանվում է խան Տոկտուն, իսկ նոր խան Թելերիգը կրկին սկսում է թշնամական գործողություններ կայսրության դեմ։ Հայտնի է, որ 773 թվականին Կոստանդին V-ը բուլղարների դեմ սկզբում ուղարկում է իր հիմնական նավատորմը՝ կազմված 200 նավերից, իսկ հետո՝ անձամբ է ծով դուրս գալիս իր հատուկ նավատորմով՝ «ռուսական նավերով» (ῥούσια χελάνδια)[3]:

Կոստանդին V-ի օրոք 740-ական թվականների ժանտախտը ամայացնում է Բյուզանդիայի եվրոպական տիրույթները։ Կոստանդինը Հունաստանի բնակչության մի մասին տեղափոխում է մայրաքաղաք։

Կոստանդին V-ը մահացել է հիվանդությունից 775 թվականի սեպտեմբերի 14-ին, դեպի Բուլղարիա իններորդ արշավանքի ժամանակ։

Ընտանիքը և անձը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կոստանդինը Լևոն III Իսավրացու և նրա կնոջ՝ Մարիայի որդին էր։ Ինչպես հաղորդում է Ֆեոֆանը, մկրտության ժամանակ նա կղկղել է մկրտության ավազանում, ինչն էլ պատրիարք Գերմանի կողմից մեկնաբանվել է որպես վատ նախանշան։ Կոստանդինը մեծացել է անողոք և անզիջում անձնավորություն։ Թշնամիները՝ պատկերամարտները, նրան մեղադրել են բոլոր մահացու մեղքերում և նույնիսկ անվանել «մարմնացյալ հակաքրիստոս»։ Միևնույն ժամանակ Կոստանդինը հրաշալի զորավար էր և սիրված զինվորական միջավայրում։

Ամուսնացել է մի քանի անգամ. Առաջին կինը խազար Չիչակն էր, որը մկրտությունից հետո ստացել էր Իրինա անունը։ 750 թվականին ծնվել է նրանց որդի Լևոնը։ Երկրորդ կնոջ անունը Մարիա էր։ Երրորդ անգամ ամուսնացել է Եվդոկիայի հետ։ Նրանց որդիներն էին Քրիստոփորը և Նիկիֆորը, որոնց նա դարձրեց կեսարներ, իսկ Նիկիտային՝ նոբիլիսսիմ։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. 1,0 1,1 Faceted Application of Subject Terminology
  2. Успенский Л. А. Богословие иконы. (Глава VII. Краткая история Иконоборческого периода).
  3. Феофан Исповедник. Хронография (год 6265). Впрочем, скорее всего, перевод «русские суда» неправилен — в тексте говорится об императорских судах, покрытых пурпуром — символом императорской власти.

Սկզբնաղբյուրներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 5, էջ 615