«Բանջարաբուծություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

Ընթացիկ տարբերակը 08:27, 19 Դեկտեմբերի 2023-ի դրությամբ

Բանջարեղենի տարբեր տեսակների ցուցադրություն

Բանջարաբուծություն, բուսաբուծության ճյուղ, որն զբաղվում է բանջարային մշակաբույսերի աճեցմամբ՝ բանջարեղեն ստանալու համար։

Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանջարաբուծությունը գիտություն է, որն ուսումնասիրում է բանջարային մշակաբույսերի կենսաբանությունն ու դրանց մշակման եղանակները, մշակում է բանջարաբուծության արտադրանքի ստացման ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ։ Գիտական բանջարաբուծության զարգացումն ընթանում է ճյուղի զարգացմանը համընթաց։ Բանջարաբուծության գիտական հիմքերը Ռուսաստանում դրվել են 19-րդ դարի սկզբին Ա. Տ. Բոլոտովի աշխատանքներով։ 19-րդ դարում հայտնի էր բանջարաբույծ Ե.Ա. Գրաչովը, որի ստեղծած բանջարաբույսերի սորտերը համընդհանուր ուշադրության էին արժանանում բազմաթիվ երկրների ցուցահանդեսներում։ Բանջարաբույսերի ընտրասերմանաշխատանքներում մեծ ներդրում ունի Ն.Ի. Վավիլովը։ Գիտական բանջարաբուծության հիմունքները մշակել է Վ. Ի. Էդելշտեյնը։

Բանջարային մշակաբույսերի ընտրասերման, սերմնաբուծության աշխատանքներով զբաղվում են բազմաթիվ գիտահետազոտական հաստատություններ։ Մշակվում են բանջարաբույսերի արդյունավետության բարձրացման կենսբանական,տեխնոլոգիաներ և այլ եղանակներ, պարարտացման և ոռոգման արդյունավետ համակարգեր, ստեղծվում են բանջարաբույսերի ցանքի, տնկման, խնամքի, բերքահավաքի բարձրարտադրողի մեքենաներ, նոր կառուցվածքի ջերմոցներ ու ջերմատներ, հիվանդությունների, վնասատուների ու մոլախոտերի դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցներ, ընտրասերման ու սերմնաբուծության նոր եղանակներ։ Մշակվել են բանջարաբուծության մշակաբույսերի աճեցման գոտիական ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ, բարձր բերքատու սորտեր ու հիբրիդներ (օրինակ՝ միանգամյա մեքենայական բերքահավաքի համար լոլիկի սորտեր՝ ֆակել, Ռադուգա, Նվեր, որը 1 հա-ից տալիս է ավելի քան 1000 ց խոշոր, հավասարաչափ պտուղներ, վաղահաս հիբրիդ՝ Սոյուզ-1, վարունգի հիբրիդներ՝ Էստաֆետա, Ռիթմ, սորտեր՝ Կոնկուրենտ, Օբելիսկ, սոխի նոր սորտեր՝ Անթեյ, վաղահաս դեղին, գազարի՝ Արտեկ, Պահածոյի և այլն), ջերմոցների նոր տիպեր և դրանց միկրո կլիմայի կարգավորման ինքնաշխատ միջոցներ և այլն։ Ստեղծված են բանջարեղենի շահութաբեր արտադրության և վերամշակման գիտական հիմքերը։

Բանջարաբուծությունից առանձնացնում են բոստանաբուծությունը՝ ձմերուկի, սեխի, դդումի մշակումը։ Բանջարաբուծությունը էականորեն տարբերվում է բուսաբուծության այլ ճյուղերից. նրա առանձնահատկություններից մեկը բաց և ծածկած գրունտներում բանջարաբոստանային մշակաբույսերի աճեցումն է։ Ծածկածգրունտի առավել կատարելագործված տեսակների դեպքում բույսերի աճի ու զարգացման բոլոր պայմաններն ստեղծվում են արհեստականորեն և կառավարելի են, ինչը թույլ է տալիս բանջարեղեն ստանալ արտասեզոնի ժամանակահատվածներում, ընդ որում՝ տարեկան բերքատվությունը կազմում է 250–800 տ/հա։ Բաց և ծածկած գրունտի բանջարաբուծությունները փոխկապված են և ապահովում են բանջարեղենի արտադրությունը կլոր տարի։

Մեթոդներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանջարաբուծության մեջ լայնորեն օգտագործում են սածիլման մեթոդը, բույսերի արագ աճեցումը, դրանց լրաճեցումը (օրինակ՝ ծաղկակաղամբի) և լրահասունացումը (կանաչ լոլիկի), խտացված և կրկնակի ցանքն ու տնկումը։

Բաց գրունտի առավել տարածված մշակաբույսերն են կաղամբը, լոլիկը, ճակնդեղը, գազարը, սոխը, վարունգը, սմբուկը, տաքդեղը, ծածկած գրունտինը՝ վարունգը, լոլիկը, կանաչ սոխը, ծաղկակաղամբը, հազարը, ամսաբողկը և այլն։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանջարանոցային մշակաբույսերի աճեցման մասին առաջին հիշատակումը վերաբերում է Հին Չինաստանին, Եգիպտոսին, Հունաստանին և Հռոմին՝ մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ հազարամյակում։ Սկզբում այն ունեցել է սպառող և կիսասպառող բնույթ, կենտրոնացած՝ գյուղատնտեսություններում, պարզունակ ձևով է կատարվել սերմնաբուծությունը։ 19-րդ–XX դարերում խոշոր արդյունաբերական քաղաքների զարգացման հետ լայնորեն սկսել է զարգանալ ապրանքի բերքատվությունը։ Կառուցվել են խոշոր ջերմոցային տնտեսություններ և կոմբինատներ, ընդարձակվել բանջարեղենի մշակաբույսերի տեսականին, սկսել է զարգանալ սերմնաբուծությունը և թաղանթածածկ բանջարաբուծությունը։ Բանջարաբուծության մեջ սկսել են կիրառվել ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ, ստեղծվել է բանջարեղենի վերամշակման արդյունքում։ Միջավայրի պայմանների ժամանակակից ավտոմատ կարգավորմամբ ջերմոցային կառուցվածքները հնարավորություն են տալիս փոքրացնել աշխատանքի ծախսերն ու արտադրանքի ինքնարժեքը, բարձրացնել բերքատվությունն ու ճյուղի շահութաբերությունը։ Բանջարաբուծության մեջ մեծ նշանակություն ունի բարելավված հողերի օգտագործումը, քանի որ ոռոգվող մակերեսներից ստացվում է բանջարեղենի մոտ 75%-ը։ Արտադրության մեջ ներդրվում են նոր, բարձր բերքատու սորտեր ու հիբրիդներ՝ հասունացման տարբեր ժամկետներով, հարմարված տարբեր հողակլիմայական պայմաններին և ինտենսիվ տեխնոլոգիաներին, հիվանդությունների ու վնասատուների նկատմամբ կայուն, բարձրորակ բերքով։

1985 թվականի նախկին Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն տարածքում բանջարանոցային մշակաբույսերն զբաղեցրել են 1,7 մլն հա, բերքատվությունը եղել է 15 ց/հա, համախառն բերքը՝ 28,1 մլն տ

Ներկայում զարգացած բանջարաբուծությամբ հայտնի են Բուլղարիան, Հունգարիան, Ռումինիան, որտեղից բանջարեղենը մեծ քանակներով նաև արտահանվում է։ Բանջարեղենային մշակաբույսերի մեծտարածքներ ունեն Իտալիան, Նիդերլանդները (հատկապես զարգացած է ծածկածգրունտի բանջարաբուծոըթյունը), Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան, Լեհաստանը և այլ երկրներ։ Բանջարաբուծությունը կարևոր նշանակություն ունի Ամերիկայի Միացիալ Նահանգներում, Ճապոնիայում, Չինաստանում, Մոնղոլիայում, աֆրիկյան մայրցամաքում։

Բանջարաբուծությունը Հայաստանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բանջարաբուծությունը Հայաստանում ունի հազարամյակների պատմություն, որոշակի ավանդույթներ և արդի գյուղատնտեսության առաջնային ենթաճյուղերից է։ Նպաստավոր աշխարհագրական դիրքի և հողաէկոլոգիական պայմանների շնորհիվ Հայաստանի Հանրապետությում աճում են բազմաթիվ բանջարաբույսեր՝ լոլիկ, վարունգ, կաղամբ, սեխ, սմբուկ, բողկ, գազար, սխտոր, ծնեբեկ, սպանախ, տաքդեղ, լոբի, ծաղկակաղամբ, շաղգամ, տերևաբանջարներից՝ թարխուն, մաղադանոս, համեմ, ռեհան և այլն, բոստանային մշակաբույսերից՝ ձմերուկ, սեխ, դդում, դդմիկ։ Փորձեր են կատարվում արտադրության պայմաններում վայրի տերևաբանջարների մշակության ուղղությամբ։

Հայաստանի Հանրապետությունում 2013 թվականին բանջարաբոստանային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները 30,7 հզ․հա էր, համախառն բերքը՝ 970,2 հզ. տ։ Ցանքատարածությունների մոտ 80%-ն զբաղեցրել են լոլիկը, տաքդեղը, վարունգը և սմբուկը։ «Հազարամյակի մարտահրավերներ–Հայաստան» ծրագրի «Ջրից դեպի շուկա» բաղադրիչի ու «Գյուղական ձեռնարկությունների և փոքրածավալ առևտրային գյուղատնտեսության զարգացման» շրջանակներում կիրառվող դրամաշնորհի միջոցներով սկսել են մշակել բրյուսել յան, չինական, պեկինյան և կարմրագլուխ կաղամբներ, բրոկոլի, կոլռաբի, մշակովի հազարի տարբեր տեսակներ։

Ջերմատնային տնտեսություններ կան հանրապետության գրեթե բոլոր մարզերում, զբաղեցնում են մոտ 75 հա տարածք, որտեղ աճեցնում են բանջարեղեն (60%) և ծաղիկ (40%)։

Բանջարաբուծությունը որպես գիտություն, Հայաստանում ձևավորվել է 1930-ական թվականերին՝ գիտահետազոտական հիմնարկների կազմակերպմանը զուգընթաց։ 1931 թվականին Մոսկվայի բանջարանոցներում տնտեսության գիտահետազոական ինստիուտի համակարգում ստեղծվել է Երևանի բանջարաբուծության հենակետը (1933 թվականից՝ Հայաստանի հող ժողկոմատի պտղաբուծության գոտիական կայան), 1932 թվականին՝ Լենինականի ընտրասերման կայանի բանջարաբույսերի ընտրասերման և սերմնաբանության բաժինը։ 1950 թվականին ընտրասերման աշխատանքները կենտրոնացվել են պահածոների արտադրության համամիութենական գիտահետազոական ինստիուտի հայկական բանջարաբուծության հենակետում (1958 թվականից՝ բանջարաբուծության փորձա ընտրասերման կայան, 1959 թվականից՝ Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն գյուղատնտեսության նախարարության ինքնուրույն գիտահետազոտական կայան)։ 1981 թվականին հիմնադրվել է բանջարաբուծության մշակաբույսերի հանրապետական ընտրասերման սերմնաբուծական կայանը (1993 թվականից՝ բանջարաբոստանի մշակաբույսերի գիտահետազոտական ինստիտուտի, 1998 թվականից՝ բանջարաբոստանային և տեխնիկական մշակաբույսերի գիտական կենտրոն)։

Գիտական ուսումնասիրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գիտահետազոտական հաստատություններում ուսումնասիրվել են բանջարաբոստանային բույսերի ծագումնաբանությունը, աճման ու զարգացման առանձնահատկությունները, հետերոզիսի, տարբեր բնակլիմայական պայմաններում այդ բույսերի մշակության, տարածման, սորտընտրության, ծածկած գրունտում բանջարաբուծության զարգացման և ընտրասերման հարցերը, բազմաթիվ սորտեր են ստացվել (Անահիտ Անանյան, Գուրգեն Բաբաջանյան, Նինա Ավետիքյան, Ալբերտ Ավագյան, Էմմա Քոչարյան, Մարտիրոս Ղազարյան, Մարատ Հովհաննիսյան, Հ. Ակունց, Արամ Եղիազարյան, Գրիշա Ղարիբյան և ուրիշներ)։ 1990-ական թվականերինի վերջից այդ աշխատանքները շարունակել է գիտնականների նոր սերունդը (Գայանե Սարգսյան, Գալուստ Ասլանյան, Վազգեն Զուրաբյան, Ռուբիկ Շահազիզյան, Գայանե Մարտիրոսյան, Լաուրա Թադևոսյան, Արմենուհի Փահլևանյան, Սվետա Հայրապետովա, Սեդա Ղազարյան, Վարազդատ Նուշիկյան, Հասմիկ Արզումանյան, Ռիմա Մկոյան, Կարինե Սառիկյան, Արաս Ղազարյան, Ռայա Բալայան, Վիկտոր Դաբաղյան, Դոնարա Խաչատրյան, Հասմիկ Տերտերյան և ուրիշներ)։ Ստեղծվել և արտադրության մեջ ներդրվել են լոլիկի՝ Լիա, Նվեր, Առաքել, Անահիտ–351, ջերմատնային՝ Լուսարփի, Սոֆիա, հարսնախոտի՝ Զանգակ, սմբուկի՝ Ավանդ, Տավուշ, քաղցր տաքդեղի՝ Նուշ–55, Զմրուխտ, կծու տաքդեղի՝ Արևահամ, Առաջնեկ, Հպարտ, վարունգի՝ Գայանե, Մանե, Հայարփի, լոբու՝ Մասիսի բանջար, Զառա, դդմիկի՝ Աննա, դդումի՝ Բերքանուշ, Արարատի վարդագույն, սեխի՝ Անի, Անուշ, ձմերուկի՝ Արևիկ և այլ սորտեր։ Գիտահետազոտական աշխատանքներ են կատարվել նաև Հայկական գյուղատնտեսական ինստիտուտի (1998 թվականից՝ ՀԳԱ, 2005 թվականից՝ ՀԱ ԱՀ) բուսաբուծության և բանջարաբուծության ամբիոնում։ Ներկայում ուսումնասիրությունները կատարվում են բանջարային մշակաբույսերի վայրի ազգակիցների ծագումնաբանության, գենոֆոնդի պահպանության, վայրի ուտելի բույսերի մշակովիացման ուղղությամբ (Անդրեաս Մելիքյան)։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ս. Խաչատրյան, «Բանջարաբուծություն», Երևան, 1972
Ա․ Մելիքյան, «Բանջարաբուծություն», Երևան, 2005
Գ․ Ղարիբյան, «Բանջարաբուծություն», Երևան., 2014

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատված վերցված է «Գյուղատնտեսական հանրագիտարանից», որի նյութերը թողարկված են՝ Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում-Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։

@@ Տող 1. / Տող 1. @@
+[[Պատկեր:West Show Jersey July 2010 46.jpg|մինի|243px|Բանջարեղենի տարբեր տեսակների ցուցադրություն]]
-'''Բանջարաբուծություն,''' բուսաբուծության ճյուղ․ որն զբաղվում է բանջարային մշակաբույսերի աճեցմամբ՝ բանջարեղեն ստանալու համար։
+'''Բանջարաբուծություն,''' բուսաբուծության ճյուղ, որն զբաղվում է [[բանջարային մշակաբույսեր]]ի աճեցմամբ՝ բանջարեղեն ստանալու համար։
 == Նկարագրություն ==
-'''Բանջարաբուծությունը''' գիտություն է, որն ուսումնասիրում է բանջարեղենային մշակաբույսերի կենսաբանությունն ու դրանց մշակման եղանակները, մշակում է բանջարաբուծության արտադրանքի ստացման ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ։ Գիտական բանջարաբուծության զարգացումն ընթանում է ճյուղի զարգացմանը համընթաց։ Բանջարաբուծության գիտական հիմքերը [[Ռուսաստան|Ռուսաստանում]] դրվել են XIX դարի սկզբին Ա. Տ. Բոլոտովի աշխատանքներով։ XIX դարում հայտնի էր բանջարաբույծ Ե.Ա. Գրաչովը, որի ստեղծած բանջարաբույսերի սորտերը համընդհանուր ուշադրության էին արժանանում բազմաթիվ երկրների ցուցահանդեսներում։ Բանջարաբույսերի ընտրասերմանաշխատանքներում մեծ ներդրում ունի Ն.Ի. Վավիլովը։ Գիտական բանջարաբուծության հիմունքները մշակել է Վ. Ի. Էդելշտեյնը։
+'''Բանջարաբուծությունը''' գիտություն է, որն ուսումնասիրում է բանջարային մշակաբույսերի կենսաբանությունն ու դրանց մշակման եղանակները, մշակում է բանջարաբուծության արտադրանքի ստացման ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ։ Գիտական բանջարաբուծության զարգացումն ընթանում է ճյուղի զարգացմանը համընթաց։ Բանջարաբուծության գիտական հիմքերը [[Ռուսաստան]]ում դրվել են 19-րդ դարի սկզբին Ա. Տ. Բոլոտովի աշխատանքներով։ 19-րդ դարում հայտնի էր բանջարաբույծ Ե.Ա. Գրաչովը, որի ստեղծած բանջարաբույսերի սորտերը համընդհանուր ուշադրության էին արժանանում բազմաթիվ երկրների ցուցահանդեսներում։ Բանջարաբույսերի ընտրասերմանաշխատանքներում մեծ ներդրում ունի [[Նիկոլայ Վավիլով|Ն.Ի. Վավիլովը]]։ Գիտական բանջարաբուծության հիմունքները մշակել է Վ. Ի. Էդելշտեյնը։
 Բանջարային մշակաբույսերի ընտրասերման, սերմնաբուծության աշխատանքներով զբաղվում են բազմաթիվ գիտահետազոտական հաստատություններ։ Մշակվում են բանջարաբույսերի արդյունավետության բարձրացման կենսբանական,տեխնոլոգիաներ և այլ եղանակներ, պարարտացման և ոռոգման արդյունավետ համակարգեր, ստեղծվում են բանջարաբույսերի ցանքի, տնկման, խնամքի, բերքահավաքի բարձրարտադրողի մեքենաներ, նոր կառուցվածքի ջերմոցներ ու ջերմատներ, հիվանդությունների, վնասատուների ու մոլախոտերի դեմ պայքարի արդյունավետ միջոցներ, ընտրասերման ու սերմնաբուծության նոր եղանակներ։ Մշակվել են բանջարաբուծության մշակաբույսերի աճեցման գոտիական ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ, բարձր բերքատու սորտեր ու հիբրիդներ (օրինակ՝ միանգամյա մեքենայական բերքահավաքի համար լոլիկի սորտեր՝ ֆակել, Ռադուգա, Նվեր, որը 1 հա-ից տալիս է ավելի քան 1000 ց խոշոր, հավասարաչափ պտուղներ, վաղահաս հիբրիդ՝ Սոյուզ-1, վարունգի հիբրիդներ՝ Էստաֆետա, Ռիթմ, սորտեր՝ Կոնկուրենտ, Օբելիսկ, սոխի նոր սորտեր՝ Անթեյ, վաղահաս դեղին, գազարի՝ Արտեկ, Պահածոյի և այլն), ջերմոցների նոր տիպեր և դրանց միկրո կլիմայի կարգավորման ինքնաշխատ միջոցներ և այլն։ Ստեղծված են բանջարեղենի շահութաբեր արտադրության և վերամշակման գիտական հիմքերը։
-Բանջարաբուծությունից առանձնացնում են բոստանաբուծությունը՝ [[Ձմերուկ|ձմերուկի]], [[Սեխ|սեխի]], [[Դդում (պտուղ)|դդումի]] մշակումը։ Բանջարաբուծությունը էականորեն տարբերվում է բուսաբուծության այլ ճյուղերից. նրա առանձնահատկություններից մեկը բաց և ծածկած գրունտներում բանջարաբոստանային մշակաբույսերի աճեցումն է։ Ծածկածգրունտի առավել կատարելագործված տեսակների դեպքում բույսերի աճի ու զարգացման բոլոր պայմաններն ստեղծվում են արհեստականորեն և կառավարելի են, ինչը թույլ է տալիս բանջարեղեն ստանալ արտասեզոնի ժամանակահատվածներում, ընդ որում՝ տարեկան [[Բերքատվություն|բերքատվությունը]] կազմում է 250–800 տ/հա։ Բաց և ծածկած գրունտի բանջարաբուծությունները փոխկապված են և ապահովում են բանջարեղենի արտադրությունը կլոր տարի։
+Բանջարաբուծությունից առանձնացնում են բոստանաբուծությունը՝ [[ձմերուկ]]ի, [[սեխ]]ի, [[Դդում (պտուղ)|դդումի]] մշակումը։ Բանջարաբուծությունը էականորեն տարբերվում է բուսաբուծության այլ ճյուղերից. նրա առանձնահատկություններից մեկը բաց և ծածկած գրունտներում բանջարաբոստանային մշակաբույսերի աճեցումն է։ Ծածկածգրունտի առավել կատարելագործված տեսակների դեպքում բույսերի աճի ու զարգացման բոլոր պայմաններն ստեղծվում են արհեստականորեն և կառավարելի են, ինչը թույլ է տալիս բանջարեղեն ստանալ արտասեզոնի ժամանակահատվածներում, ընդ որում՝ տարեկան [[բերքատվություն]]ը կազմում է 250–800 տ/հա։ Բաց և ծածկած գրունտի բանջարաբուծությունները փոխկապված են և ապահովում են բանջարեղենի արտադրությունը կլոր տարի։
 == Մեթոդներ ==
-Բանջարաբուծության մեջ լայնորեն օգտագործում են '''սածիլման մեթոդը''', բույսերի '''արագ աճեցումը,''' դրանց '''լրաճեցումը''' (օրինակ՝ [[Ծաղկակաղամբ|ծաղկակաղամբի]]) և '''լրահասունացումը''' (կանաչ [[Լոլիկ|լոլիկի]]), խտացված և '''կրկնակի ցանքն ու տնկումը'''։
+Բանջարաբուծության մեջ լայնորեն օգտագործում են '''սածիլման մեթոդը''', բույսերի '''արագ աճեցումը,''' դրանց '''լրաճեցումը''' (օրինակ՝ [[ծաղկակաղամբ]]ի) և '''լրահասունացումը''' (կանաչ [[լոլիկ]]ի), խտացված և '''կրկնակի ցանքն ու տնկումը'''։
-Բաց գրունտի առավել տարածված մշակաբույսերն են [[Կաղամբ|կաղամբը]], լոլիկը, [[Բազուկ (բույս)|ճակնդեղը]], գազարը, [[Սոխ մուգ մանուշակագույն|սոխը]], [[Վարունգ|վարունգը]], [[Սմբուկ|սմբուկը]], [[Տաքդեղ|տաքդեղը]], ծածկած գրունտինը՝ վարունգը, լոլիկը, կանաչ սոխը, ծաղկակաղամբը, [[Հազար մշակովի|հազարը]], [[Ամսաբողկ|ամսաբողկը]] և այլն։
+Բաց գրունտի առավել տարածված մշակաբույսերն են [[կաղամբ]]ը, լոլիկը, [[Բազուկ (բույս)|ճակնդեղը]], գազարը, [[Սոխ մուգ մանուշակագույն|սոխը]], [[վարունգ]]ը, [[սմբուկ]]ը, [[տաքդեղ]]ը, ծածկած գրունտինը՝ վարունգը, լոլիկը, կանաչ սոխը, ծաղկակաղամբը, [[Հազար մշակովի|հազարը]], [[ամսաբողկ]]ը և այլն։
 == Պատմություն ==
-Բանջարանոցային մշակաբույսերի աճեցման մասին առաջին հիշատակումը վերաբերում է [[Չինաստան|Հին Չինաստանին]], [[Եգիպտոս|Եգիպտոսին]], [[Հունաստան|Հունաստանին]] և [[Հռոմ|Հռոմին]]՝ մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ հազարամյակում։ Սկզբում այն ունեցել է սպառող և կիսասպառող բնույթ, կենտրոնացած՝ գյուղատնտեսություններում, պարզունակ ձևով է կատարվել սերմնաբուծությունը։ XIX–XX դարերում խոշոր արդյունաբերական քաղաքների զարգացման հետ լայնորեն սկսել է զարգանալ ապրանքի բերքատվությունը։ Կառուցվել են խոշոր ջերմոցային տնտեսություններ և կոմբինատներ, ընդարձակվել բանջարեղենի մշակաբույսերի տեսականին, սկսել է զարգանալ սերմնաբուծությունը և թաղանթածածկ բանջարաբուծությունը։ Բանջարաբուծության մեջ սկսել են կիրառվել ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ, ստեղծվել է բանջարեղենի վերամշակման արդյունքում։ Միջավայրի պայմանների ժամանակակից ավտոմատ կարգավորմամբ ջերմոցային կառուցվածքները հնարավորություն են տալիս փոքրացնել աշխատանքի ծախսերն ու արտադրանքի ինքնարժեքը, բարձրացնել բերքատվությունն ու ճյուղի շահութաբերությունը։ Բանջարաբուծության մեջ մեծ նշանակություն ունի բարելավված հողերի օգտագործումը, քանի որ ոռոգվող մակերեսներից ստացվում է բանջարեղենի մոտ 75%-ը։ Արտադրության մեջ ներդրվում են նոր, բարձր բերքատու սորտեր ու հիբրիդներ՝ հասունացման տարբեր ժամկետներով, հարմարված տարբեր հողակլիմայական պայմաններին և ինտենսիվ տեխնոլոգիաներին, հիվանդությունների ու վնասատուների նկատմամբ կայուն, բարձրորակ բերքով։
+Բանջարանոցային մշակաբույսերի աճեցման մասին առաջին հիշատակումը վերաբերում է [[Չինաստան|Հին Չինաստանին]], [[Եգիպտոս]]ին, [[Հունաստան]]ին և [[Հռոմ]]ին՝ մեր թվարկությունից առաջ 3-րդ հազարամյակում։ Սկզբում այն ունեցել է սպառող և կիսասպառող բնույթ, կենտրոնացած՝ գյուղատնտեսություններում, պարզունակ ձևով է կատարվել սերմնաբուծությունը։ 19-րդ–XX դարերում խոշոր արդյունաբերական քաղաքների զարգացման հետ լայնորեն սկսել է զարգանալ ապրանքի բերքատվությունը։ Կառուցվել են խոշոր ջերմոցային տնտեսություններ և կոմբինատներ, ընդարձակվել բանջարեղենի մշակաբույսերի տեսականին, սկսել է զարգանալ սերմնաբուծությունը և թաղանթածածկ բանջարաբուծությունը։ Բանջարաբուծության մեջ սկսել են կիրառվել ինտենսիվ տեխնոլոգիաներ, ստեղծվել է բանջարեղենի վերամշակման արդյունքում։ Միջավայրի պայմանների ժամանակակից ավտոմատ կարգավորմամբ ջերմոցային կառուցվածքները հնարավորություն են տալիս փոքրացնել աշխատանքի ծախսերն ու արտադրանքի ինքնարժեքը, բարձրացնել բերքատվությունն ու ճյուղի շահութաբերությունը։ Բանջարաբուծության մեջ մեծ նշանակություն ունի բարելավված հողերի օգտագործումը, քանի որ ոռոգվող մակերեսներից ստացվում է բանջարեղենի մոտ 75%-ը։ Արտադրության մեջ ներդրվում են նոր, բարձր բերքատու սորտեր ու հիբրիդներ՝ հասունացման տարբեր ժամկետներով, հարմարված տարբեր հողակլիմայական պայմաններին և ինտենսիվ տեխնոլոգիաներին, հիվանդությունների ու վնասատուների նկատմամբ կայուն, բարձրորակ բերքով։
 թվականի նախկին [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն]] տարածքում բանջարանոցային մշակաբույսերն զբաղեցրել են 1,7 մլն հա, բերքատվությունը եղել է 15 ց/հա, համախառն բերքը՝ 28,1 մլն տ
-Ներկայում զարգացած բանջարաբուծությամբ հայտնի են [[Բուլղարիա|Բուլղարիան]], [[Հունգարիա|Հունգարիան]], [[Ռումինիա|Ռումինիան]], որտեղից բանջարեղենը մեծ քանակներով նաև արտահանվում է։ Բանջարեղենային մշակաբույսերի մեծտարածքներ ունեն [[Իտալիա|Իտալիան]], [[Նիդերլանդներ|Նիդերլանդները]] (հատկապես զարգացած է ծածկածգրունտի բանջարաբուծոըթյունը), Մեծ Բրիտանիան, [[Գերմանիա|Գերմանիան]], [[Լեհաստան|Լեհաստանը]] և այլ երկրներ։ Բանջարաբուծությունը կարևոր նշանակություն ունի [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Ամերիկայի Միացիալ Նահանգներում]], [[Ճապոնիա|Ճապոնիայում]], Չինաստանում, [[Մոնղոլիա|Մոնղոլիայում]], աֆրիկյան մայրցամաքում։
+Ներկայում զարգացած բանջարաբուծությամբ հայտնի են [[Բուլղարիա]]ն, [[Հունգարիա]]ն, [[Ռումինիա]]ն, որտեղից բանջարեղենը մեծ քանակներով նաև արտահանվում է։ Բանջարեղենային մշակաբույսերի մեծտարածքներ ունեն [[Իտալիա]]ն, [[Նիդերլանդներ]]ը (հատկապես զարգացած է ծածկածգրունտի բանջարաբուծոըթյունը), Մեծ Բրիտանիան, [[Գերմանիա]]ն, [[Լեհաստան]]ը և այլ երկրներ։ Բանջարաբուծությունը կարևոր նշանակություն ունի [[Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ|Ամերիկայի Միացիալ Նահանգներում]], [[Ճապոնիա]]յում, Չինաստանում, [[Մոնղոլիա]]յում, աֆրիկյան մայրցամաքում։
 == Բանջարաբուծությունը Հայաստանում ==
@@ Տող 25. / Տող 27. @@
 Հայաստանի Հանրապետությունում 2013 թվականին բանջարաբոստանային մշակաբույսերի ցանքատարածությունները 30,7 հզ․հա էր, համախառն բերքը՝ 970,2 հզ. տ։ Ցանքատարածությունների մոտ 80%-ն զբաղեցրել են լոլիկը, տաքդեղը, վարունգը և սմբուկը։ «Հազարամյակի մարտահրավերներ–Հայաստան» ծրագրի «Ջրից դեպի շուկա» բաղադրիչի ու «Գյուղական ձեռնարկությունների և փոքրածավալ առևտրային գյուղատնտեսության զարգացման» շրջանակներում կիրառվող դրամաշնորհի միջոցներով սկսել են մշակել բրյուսել յան, չինական, պեկինյան և կարմրագլուխ կաղամբներ, բրոկոլի, կոլռաբի, մշակովի հազարի տարբեր տեսակներ։
 Ջերմատնային տնտեսություններ կան հանրապետության գրեթե բոլոր մարզերում, զբաղեցնում են մոտ 75 հա տարածք, որտեղ աճեցնում են բանջարեղեն (60%) և ծաղիկ (40%)։
-Բանջարաբուծությունը որպես գիտություն, Հայաստանում ձևավորվել է 1930-ական թվականերին՝ գիտահետազոտական հիմնարկների կազմակերպմանը զուգընթաց։1931 թվականին Մոսկվայի բանջարանոցներում տնտեսության գիտահետազոական ինստիուտի համակարգում ստեղծվել է Երևանի բանջարաբուծության հենակետը (1933 թվականից՝ Հայաստանի հող ժողկոմատի պտղաբուծության գոտիական կայան), 1932 թվականին՝ [[Գյումրի|Լենինականի]] ընտրասերման կայանի բանջարաբույսերի ընտրասերման և սերմնաբանության բաժինը։ 1950 թվականին ընտրասերման աշխատանքները կենտրոնացվել են պահածոների արտադրության համամիութենական գիտահետազոական ինստիուտի հայկական բանջարաբուծության հենակետում (1958 թվականից՝ բանջարաբուծության փորձա ընտրասերման կայան, 1959 թվականից՝ Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապոտություն գյուղատնտեսության նախարարության ինքնուրույն գիտահետազոտական կայան)։ 1981 թվականին հիմնադրվել է բանջարաբուծության մշակաբույսերի հանրապետական ընտրասերման սերմնաբուծական կայանը (1993 թվականից՝ բանջարաբոստանի մշակաբույսերի գիտահետազոտական ինստիտուտի, 1998 թվականից՝ բանջարաբոստանային և տեխնիկական մշակաբույսերի գիտական կենտրոն)։
+Բանջարաբուծությունը որպես գիտություն, Հայաստանում ձևավորվել է 1930-ական թվականերին՝ գիտահետազոտական հիմնարկների կազմակերպմանը զուգընթաց։ 1931 թվականին Մոսկվայի բանջարանոցներում տնտեսության գիտահետազոական ինստիուտի համակարգում ստեղծվել է Երևանի բանջարաբուծության հենակետը (1933 թվականից՝ Հայաստանի հող ժողկոմատի պտղաբուծության գոտիական կայան), 1932 թվականին՝ [[Գյումրի|Լենինականի]] ընտրասերման կայանի բանջարաբույսերի ընտրասերման և սերմնաբանության բաժինը։ 1950 թվականին ընտրասերման աշխատանքները կենտրոնացվել են պահածոների արտադրության համամիութենական գիտահետազոական ինստիուտի հայկական բանջարաբուծության հենակետում (1958 թվականից՝ բանջարաբուծության փորձա ընտրասերման կայան, 1959 թվականից՝ Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն գյուղատնտեսության նախարարության ինքնուրույն գիտահետազոտական կայան)։ 1981 թվականին հիմնադրվել է բանջարաբուծության մշակաբույսերի հանրապետական ընտրասերման սերմնաբուծական կայանը (1993 թվականից՝ բանջարաբոստանի մշակաբույսերի գիտահետազոտական ինստիտուտի, 1998 թվականից՝ բանջարաբոստանային և տեխնիկական մշակաբույսերի գիտական կենտրոն)։
 == Գիտական ուսումնասիրություններ ==
-Գիտահետազոտական հաստատություններում ուսումնասիրվել են բանջարաբոստանային բույսերի ծագումնաբանությունը, աճման ու զարգացման առանձնահատկությունները, հետերոզիսի, տարբեր բնակլիմայական պայմաններում այդ բույսերի մշակության, տարածման, սորտընտրության, ծածկած գրունտում բանջարաբուծության զարգացման և ընտրասերման հարցերը, բազմաթիվ սորտեր են ստացվել (Անահիտ Անանյան, Գուրգեն Բաբաջանյան, Նինա Ավետիքյան, Ալբերտ Ավագյան, Էմմա Քոչարյան, Մարտիրոս Ղազարյան, Մարատ Հովհաննիսյան, Հ. Ակունց, Արամ Եղիազարյան, Գրիշա Ղարիբյան և ուրիշներ)։ 1990-ական թվականերինի վերջից այդ աշխատանքները շարունակել է գիտնականների նոր սերունդը (Գայանե Սարգսյան, Գալուստ Ասլանյան, Վազգեն Զուրաբյան, Ռուբիկ Շահազիզյան, Գայանե Մարտիրոսյան, Լաուրա Թադևոսյան, Արմենուհի Փահլևանյան, Սվետա Հայրապետովա, Սեդա Ղազարյան, Վարազդատ Նուշիկյան, Հասմիկ Արզումանյան, Ռիմա Մկոյան, Կարինե Սառիկյան, Արաս Ղազարյան, Ռայա Բալայան, Վիկտոր Դաբաղյան, Դոնարա Խաչատրյան, Հասմիկ Տերտերյան և ուրիշներ)։ Ստեղծվել և արտադրության մեջ ներդրվել են լոլիկի՝ Լիա, Նվեր, Առաքել, Անահիտ–351, ջերմատնային՝ Լուսարփի, Սոֆիա, հարսնախոտի՝ Զանգակ, սմբուկի՝ Ավանդ, [[Տավուշի մարզ|Տավուշ]], քաղցր տաքդեղի՝ Նուշ–55, Զմրուխտ, կծու տաքդեղի՝ Արևահամ, Առաջնեկ, Հպարտ, վարունգի՝ Գայանե, Մանե, Հայարփի, լոբու՝ Մասիսի բանջար, Զառա, դդմիկի՝ Աննա, դդումի՝ Բերքանուշ, Արարատի վարդագույն, սեխի՝ Անի, Անուշ, ձմերուկի՝ Արևիկ և այլ սորտեր։ Գիտահետազոտական աշխատանքներ են կատարվել նաև Հայկական գյուղատնտեսական ինստիտուտի (1998 թվականից՝ ՀԳԱ, 2005 թվականից՝ ՀԱ ԱՀ) բուսաբուծության և բանջարաբուծության ամբիոնում։ Ներկայում ուսումնասիրությունները կատարվում են բանջարային մշակաբույսերի վայրի ազգակիցների ծագումնաբանության, գենոֆոնդի պահպանության, վայրի ուտելի բույսերի մշակովիացման ուղղությամբ (Անդրեաս Մելիքյան)։
+Գիտահետազոտական հաստատություններում ուսումնասիրվել են բանջարաբոստանային բույսերի ծագումնաբանությունը, աճման ու զարգացման առանձնահատկությունները, հետերոզիսի, տարբեր բնակլիմայական պայմաններում այդ բույսերի մշակության, տարածման, սորտընտրության, ծածկած գրունտում բանջարաբուծության զարգացման և ընտրասերման հարցերը, բազմաթիվ սորտեր են ստացվել ([[Անահիտ Անանյան]], [[Գուրգեն Բաբաջանյան]], Նինա Ավետիքյան, [[Ալբերտ Ավագյան]], Էմմա Քոչարյան, Մարտիրոս Ղազարյան, Մարատ Հովհաննիսյան, Հ. Ակունց, Արամ Եղիազարյան, [[Գրիշա Ղարիբյան (բանջարաբույծ)|Գրիշա Ղարիբյան]] և ուրիշներ)։ 1990-ական թվականերինի վերջից այդ աշխատանքները շարունակել է գիտնականների նոր սերունդը ([[Գայանե Սարգսյան]], [[Գալուստ Ասլանյան]], [[Վազգեն Զուրաբյան]], Ռուբիկ Շահազիզյան, Գայանե Մարտիրոսյան, Լաուրա Թադևոսյան, Արմենուհի Փահլևանյան, Սվետա Հայրապետովա, Սեդա Ղազարյան, Վարազդատ Նուշիկյան, Հասմիկ Արզումանյան, Ռիմա Մկոյան, Կարինե Սառիկյան, Արաս Ղազարյան, Ռայա Բալայան, Վիկտոր Դաբաղյան, Դոնարա Խաչատրյան, Հասմիկ Տերտերյան և ուրիշներ)։ Ստեղծվել և արտադրության մեջ ներդրվել են լոլիկի՝ Լիա, Նվեր, Առաքել, Անահիտ–351, ջերմատնային՝ Լուսարփի, Սոֆիա, հարսնախոտի՝ Զանգակ, սմբուկի՝ Ավանդ, Տավուշ, քաղցր տաքդեղի՝ Նուշ–55, Զմրուխտ, կծու տաքդեղի՝ Արևահամ, Առաջնեկ, Հպարտ, վարունգի՝ Գայանե, Մանե, Հայարփի, լոբու՝ Մասիսի բանջար, Զառա, դդմիկի՝ Աննա, դդումի՝ Բերքանուշ, Արարատի վարդագույն, սեխի՝ Անի, Անուշ, ձմերուկի՝ Արևիկ և այլ սորտեր։ Գիտահետազոտական աշխատանքներ են կատարվել նաև Հայկական գյուղատնտեսական ինստիտուտի (1998 թվականից՝ ՀԳԱ, 2005 թվականից՝ ՀԱ ԱՀ) բուսաբուծության և բանջարաբուծության ամբիոնում։ Ներկայում ուսումնասիրությունները կատարվում են բանջարային մշակաբույսերի վայրի ազգակիցների ծագումնաբանության, գենոֆոնդի պահպանության, վայրի ուտելի բույսերի մշակովիացման ուղղությամբ ([[Անդրեաս Մելիքյան]])։
 == Գրականություն ==