Норвег тил: Версияланы арасында башхалыкъ

| кеси аты= Norsknorsk

'''Норвег тил''' (кеси аты ''norsk'' [nɔʂːk]) — [[Герман тилле|герман къауумда]] тилди, [[Норвегия|Норвегияда]]да джайылгъанды. Тамалында [[фарер тил|фарер]] эм [[исланд тил|исланд тилге]]ге джууукъду. Алай [[дат тил|дат тилни]]ни кючлю эткисини, эмда [[швед тил]]ден алыныуланы эсебинде, норвег тил бу эки тилге да джууукълашханды. Бусагъатдагъы классификация, норвег тилни,айрымкан скандинав тилледен айырыб, дат эмда швед тилле бла бирге континетал скандинав тиллени къауумларына къошады.я

Кърал политика бла эмда закон бла къралда эки «официал» норвег тил шекел балды — ''[[букмол]]'' ({{lang-no|bokmål}}, ''китаб сёз'') эм ''[[нюнорск|нюношк]]'' ({{lang-no|nynorsk}}, ''джангы норвег тил'').

Официал тышында, алай а кенг хайырланнган риксмол (''riksmål'', «кърал тил») атлы джазма форма букмолдан эсе консервативге саналады, официал болмагъан ''høgnorsk'' («мийик норвегча») — нюношкдан консерватив. Норвеглиле эки официал тилледен бирин сайлаб окъуу алыргъа эркин болсала да, 86—90 % букмолну хайырланады, нюношкда уа 10—12 % джазады. Кенгирек къаралса буксмол бла риксмол шахарлада эмда шахар тёгерекледе хайырландырыладыла, нюношк эсе уа элледе. Норвегияны кърал телерадиосу (NRK) эки тилде да бериулени бардырады. Бютеу кърал учреждениядан эки тилге да дагъан боллукъларын изленеди. Букмол неда риксмол джазма басымны 92% хайырландырылады, нюношк эсе уа 8 % (данные на [[2000 джылгъа билгиле]]). Эсебде алыныб къаралса нюношк 10-12% норвеглиле бла неда миллион джарым адам бла хайырландырылады.

[[Скандинавия]]ды бусагъатда джюрюген тилле [[буруннгу скандинав тил|буруннгу скандинав тилден]]ден айныгъанды, ол заманда ол бусагъатдагъы [[Дания|Данияны]]ны, [[Норвегия|Норвегияны]]ны эмда [[Швеция|Швецияны]]ны джерлениде джайылгъанды. Саудюгерле - [[викингле]] бу тилни бютеу [[Европа|Европада]]да эмда [[Россия|Россиягъа]]гъа джайгъандыла, ол заманлада буруннгу скандинав тил эм джайылгъан тиллени бири болгъанды. Король [[Харальд I Ариучачлы]] Норвегияны [[872 джыл]]да бирлешдиргенди. Ол заманлада джюн алфавит хайырландырылгъанды. Ол заманладан ташлада къалгъан джазма эсгертмеле кёргюзгеннге кёре ол замандагъы тил регионлагъа кёре кючлю тюрленмегенди. [[1030 джыл]]да Норвегиягъа [[христианлыкъ]] келеди, ол биргесине [[латин алфавит|латин алфавитни]]ни келтиреди. Джангы алфавитде джазылгъан норвег манускриптле джюз джыл сора чыгъа башлайдыла. Ол заманлада норвег тил хоншуларындан айырыла башлайды.

Викингле [[IX ёмюр|IX ёмюрде]]де [[Исландия|Исландияны]]ны кючлей башлайдыла, биргелерине ала буруннгу скандинав тилни келтиредиле. Заманны баргъаны бла буруннгу скандинав тил «кюнбатыш» эмда «кюнчыгъыш» вариантлагъа айрылады. Кюнбатыш варианты ареалы Исландия бла Норвегияны алгъанды, кюнчыгъыш тюрлюсю уа - Дания бла Швецияны. Исландия бла Норвегияны тиллери [[1300 джыл|1300 джыллагъа]]лагъа дери бек ушаш болгъанды. Андан сора ол «буруннгу исланд» эмда «буруннгу норвег» тиллеге юлешиниб айры айныб башлагъанды. [[1397 джыл]]да Норвегия Дания бла [[энчи уния|энчи униягъа]]гъа киреди, Дания биригиуде башчылыкъ этгенди , дат тил эсе джазма норвег тил кибик хайырландырыла башлагъанды. уния 400 джылдан артыкъны тургъанды, [[1814 джыл]] Норвегия Данияда айры болады, алай а Швеция бла униягъа кирирге зорланады. Норвеглиле керти боусунмауну даулаб башлайдыла. Бу миллетчи джюрюшню бир нюзюрлери да айры норвег тилни айныуу болгъанды, бу айныуда эки джол болгъанды: 1) ол заманлада баш къауумда джюрюген дат тилни модификациясы, неда 2) джюз джылла бла сингиб тургъан тыш кърал тилни къоратыб, къара халкъны норвег тили бла ишлеу. Эки джол да сыналгъанды.

1840 джыллада джазыучула дат тилни «норвеглендириб» башлайдыла, ала норвег табигъатны, къара халкъны джашауун суратлагъан джерли сёзлени къошуб башлайдыла. Грамматика да тюрлендириледи. Норвегияны парламенти бу стандартны риксмол (''riksmål'') аты бла [[1899 джыл]] мюкюл этеди.

Алай а миллетчи джюрюш джангы джазма норвег тилни къуралыуун излегендиле. [[Осен, Ивар|Ивар Осен]] кесича юреннген лингвист, 22 джылында джангы норвег тилни къурауда ишни башлайды. Ол къралда айланыб, диалектлени тенглешдиреди, норвег тилча тыш эткиледен къутулгъан [[исланд тил|исланд тилни]]ни айныуун тинтеди. Ол заманладан талай китаблада басмаланнган тинтиуледе джангы тилге ланнсмол (''landsmål'', «миллет тил») атайды.

Швеция бла уния къоратылгъандан сора, эки тил айныуларын андан ары бардыргъандыла. Риксмол [[1929 джыл]] ''bokmål'' ([[букмол]], ''китаб тил'') атны алады, ланнсмол эсе уа — ''nynorsk'' ([[нюношк]], ''джангы норвегча'').

Букмол бла нюношк [[1917]], [[1938]] эм [[1959 год]] джыллада реформаладан сора джуукълашхандыла. Ол заманлада кърал эки тилни бир ортакъ тилге бирикдириу политиканы бардыргъанды (самношк, ''samnorsk''). [[1946 джыл|1946 джылда]]да бардырылгъан сорууламагъа кёре бу политиканы джюзден джетмиш тогъуз норвегли джакълагъанды. алай официал политкагъа къаршчыла самношкгъа базман болуб бу реформаланы тохтатхандыла. .

== Джазма тилле ==

Буксмол бла нюношкну джуукълашыу реформалагъа къаршчыла «риксмол» атны джакълайдыла, эмда ортакъ норвег тилни къуралыу джюрюшюню аллында грамматика бла хайырланадыла. Риксмол бла буксмолну консерватив вариантлары ''де факто'' [[ХХ ёмюр|ХХ ёмюрню]]ню асламысында Норвегияны джазма тилини стандарты болгъандыла. Аланы газетле, энциклопедияла, Норвегияны ара шахары Ослону эмда аны тёгерегини, башха уллу шахарланы халкъы хайырланнгандыла. [[1981]] эм [[2003 джыл]]лада реформаладан сора официал буксмол бла бусагъатдагъы риксмол бирчадыла. Аланы араларында башхалыкъланы британ эмда американ [[ингилиз тил]] вариантлары бла тенглешдирирге боллукъду.

Нюношкну официал болмагъан ''[[høgnorsk]]'' атлы формасы да барды («мийик норвегча»), ол 1917 джылдан сора реформаланы къабыл этмегенди, ол себебден Ивар Осенни проектине эм джуукъду. Høgnorsk миллетчиле джанындан джакъланса да джайылыуу чеклиди.