АБШ-ны доллары: Версияланы арасында башхалыкъ

[[Файл:US $2 bill obverse series 2003 A.jpg|thumb|250px|right|[[Джефферсон, Томас|Томас Джефферсонну]] сураты бла 1995 джылда чыкъгъан 2 доллар номиналы бла купюра]]

'''Американы Бирлешген Штатларыны до́ллары''' ({{Lang-en|United States dollar}}, {{Lang-de|Taler}} — ''[[талер]]'') — [[Американы Бирлешген Штатлары|АБШ-ни]] [[ачха]] биримиди, дунияны баш [[Резерв валюта|резерв валютасыды]] (1 доллар = 100 [[цент]]). Белгилениую: [[Долларны символу|$]] неда USD. Энчи банкланы трести — [[АБШ-ни федерал резерв системасы|АБШ-ни ФРС-ини]] ({{lang-en|Federal Reserve System}}) борч къагъытларыды. АБШ-де кърал [[ара банк]] джокъду. [[ачха эмиссия]] хакъ ФРС-ге кирген энчи банкладады.

* 5 центовцент ''([[Никель (монета)|никель]])'' ;

* 10 центовцент ''([[дайм]])'' ;

* 25 центовцент ''([[квотер]])'' ;

* 50 центовцент ''(хаф)'' ;

File:10000-2f USD note; series of 1934; obverse.jpg|10 минг доллар, [[аверс]]

File:Series2004NoteFront 50 USD Series 2004 Note Front.jpg| [[Грант, Улисс|Улисс Грантны]] сураты бла бусагъатдалыкъ 50 долларлыкъ купюра

[[Файл:500-2f USD note; series of 1934; obverse.jpg|right|thumb|$500]]

[[Файл:1000-2f USD note; series of 1934; obverse.jpg|thumb|right|Кливлендни портрети бла 1928 джылдагъы $1000 купюра (бусагъатда джюрюмейди)]]

[[Файл:5000fAmerican 5000-dollar bill (front).jpg|thumb|right|$5000]]

Купюраны башха джанында, АБШ-ни тарихин суратлагъан иллюстрацияла басыладыла. Аз тюбеген $2 банкнотада [[АБШ-ни Азатлыгъыны Декларациясы|Азатлыкъны Декларациясына]] къол салыныу, $5 — [[Вашингтон (округ Колумбия)|Вашингтондагъы]] Линкольнну Мемориалы, $10 — [[АБШ-ни финансла министерствосу]], $20 — [[Акъ юй]], $50 — [[Капитолий]], $100 — [[Индепенденс-холл]], Филадельфияда Азатлыкъ Декларациягъа къол салыннган мекям. $100 купюрада сагъатда кёргюзген заман — 14 сагъат 22 минутду.

$1 башха джанында [[АБШ-ни Уллу мухуру]] суратланыбды. Бу уллу мухурну суратына айрылыб эс бёлюнеди: къушну къалкъанында 13 сыз, олива бутакъ 13 таякъчыгъы бла, эмда къолунда 13 садакъ, къушну башында булутда 13 джулдуз, башы кесик пирамидада 13 атлаууч (Аллындан АБШ-ге 13 штат киргенди), рим цифра MDCCLXXYI 1776 санны тутады ([[АБШ-ни Азатлыгъыны Декларациясы|Азатлыкъны Декларациясы]] баямлагъан джыл), башы кесилиб, "Хар не кёрюучю кёз" салыннган пирамида бек эртдеги дин белгиди, латин джазыула «Е pluribus unum» («Бирлик кёблюкдеди»), «Annuit Coeptis» («Бизни ишлерибизни къыбыл этеди») эмда «Novus Ordo Seclorum» («Джангы ёмюрню джоругъу») — Вергилийни «Энеидасындан» цитаталадыла эмда "американ эраны" келгенин белгилейдиле. Бир-бирле бу бютеу элементлени масонлукъ бла байларгъа кюрешседа, алай тюлдю.

АБШ-де кърал ара банк джокъду. Ачха [[Эмиссия (экономика)|эмиссия]] (чыгъарыу) хакъ 12 энчи банкда — [[АБШ-ни Федерал резерв системасы|Федеральной резерв системасыны]] членлеринде барды (1913 джыл къуралгъанды). АБШ-ни территориясы 12 регионнга юлешиннгенди, хар биринде энчи федерал резерв банк барды, ала кеслерини цифра эмда хариф белгилерине иедиле:

Биринчи дуния къазауатдан сора [[девальвация]] тохтаусуз баргъанды. 1934 джыл 1 унция алтыннга 35 $ бергендиле. Экономика кризисге къарамай, АБШ долларны алтыннга байланыуун сакъларгъа кюрешгендиле, къазауатланы заманында Европадан алтын Америкагъа кёчюрюлюб башлагъанды, ол талай заманнга долларны алтыннга байламлыгъын сакълагъанды.

1900 джылгъа дери доллар эркин алтын бла кюмюшге ауушдурулгъанды, 1900-1934 джыллада къуру алтыннга (1,67 г бир долларгъа). 1934- 1975 дждж алтыннга ауушдуруу къуру тыш кърал правительство бла бла аланы ара банкларына этилгенди ( 1934—1972 дждж. 0,88865 г -1 доллар; 1972—1975 дждж. 0,81853 г -1 доллар).

1944 джылда [[Бреттон-Вуд келишиу|Бреттон-Вуд келишиуге]] къол салыннганды. Алтындевиз стандарт киргенди, аны тамалы алтын бла эки валютада — АБШ-ни доллары бла Уллу Британияны [[Стерлинглени фунту|стерлинглерини фунтунда]] болгъанды, аны бла [[Алтын стандарт|алтын стандартны]] ахыры болгъанды. Джангы джорукълагъа кёре алтыннга байланнган валюта болуб доллар джангыз къалады. АБШ-ни Казначействосу тыш къралны правительстволарына эмда ара банкларына долларны алтыннга ауушдурургъа борчланады, курсуда бир троя унциягъа 35 $. Алай бла алтын баш валютадан [[резерв валюта]] статусха тюшеди.

1960 джылланы ахырында АБШ-де мийик инфляция алгъыннгы дараджада алтын бла байламны мадарсыз этеди, аны юсюне тыш сатыу-алыу дыккылыкъ ситуацияны ауур этеди. Алтынны сауда багъасы, официал багъасындан кёбке уллу болады. 1971 джыл АБШ-ни президенти [[Никсон, Ричард|Ричард Никсон]] долларны алтыннга ауушдурууну джасакъ этиб, талай [[девальвация]] бардырады: 1971 джылда унцияны багъасы 38 $ болады, 1973 джылгъа уа — 42,22 $ дери. Алтыннга ауушдуруугъа джасакъны кетермегенлей Ямайка валюта система киреди, аннга кёре доллар алтын байламын юзеди, алай а дуния резерв валюта статусу къалады, ауушдуруу коофцициентида джюзюучю болады.

''АБШ-ни доллары'' дунияны баш резерв валютасыыды. Ахыр онджыллыкъны ичинде дунияда алтын-валюта резервни 50 % АБШ-ни долларладады. 2003-2008 джыллада [[Евро|еврону]] кючлениую , АБШ-ни экономикасында негатив тенденцияла долларны башха валюталагъа курсун эмда резерв валюта ролюн азайта башлайдыла. 2008 джылны экинчи джарымында кризисни глобализациясы бла долларны курсу ёсе башлайды, доллар стабил валютагъа саналгъаны себебли, капиталны долларгъа буруб башлайдыла. 2009 джылны биринчи джарымындан башлаб долларны курсу, эмиссия эмда АБШ-ни уллу тыш борчу себебли энишге айланады.

[[Шимал Америка|Шимал Америкадагъы]] [[Голландлыла|голланд]] эмда башха кёчгюнчюле [[талер]] атлы валютаны джюрютгендиле. [[АБШ]]-ни азатлыгъы баямланнгандан сора Долларла къралны миллет ачха бирими болгъандыла. Алай а «доллар» сёз [[XIX ёмюр]]ню ахырындагъы талерге байламлы тюлдю. Ингилизде «доллар» деб кюмюш ачханы къайсысына да айтхандыла, американ колониялада уа испан кюмюш песолагъа айтхандыла («Spanish Dollars»).

* [http://baursakmoney.infowhoyougle.ru/?p=3197USD АБШ-ни долларыны эволюциясыкурсу] ==> Ошибка: страница не найдена