Jump to content

Америкийн Нэгдсэн Улс: Засвар хоорондын ялгаа

Холбоос засах
Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь
Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлт
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
 
(51 дундын хувилбарууд 24 хэрэглэгчид харагдахгүй)
Мөр 1: Мөр 1:
{{Инфобокс улс
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Америкийн Нэгдсэн Улс<br/><span style="text-align:left;">{{МонголЮникод|ᠠᠮᠧᠷᠢᠺᠠ ᠶᠢᠨ<br />ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠰᠡᠨ<br />ᠤᠯᠤᠰ|size=1em}}</span>
|NAME-AMTSSPRACHE = <span style="font-size:1.4em">'''United States of America'''</span>
| common_name = Америк улс
|NAME-MONGOLISCH = '''Америкийн Нэгдсэн Улс'''
|BILD-FLAGGE = Flag of the United States.svg
| native_name = {{native name|en|United States of America|italics=off}}
| image_flag = Flag of the United States.svg
|BILD-FLAGGE-RAHMEN = ja
| alt_flag = {{nbsp}} <!--Used to denote purely decorative images-->
|ARTIKEL-FLAGGE = АНУ-ын төрийн далбаа
| flag_type = [[АНУ-ын далбаа|Төрийн далбаа]]
|BILD-WAPPEN = Great Seal of the United States (obverse).svg
| image_coat = Greater coat of arms of the United States.svg
|BILD-WAPPEN-BREITE = 120px
| coat_alt = {{nbsp}} <!--Used to denote purely decorative images-->
|WAPPEN-OPT = Тамга
|ARTIKEL-WAPPEN = Америкийн Нэгдсэн Улсын их тамга
| symbol_type = [[АНУ-ын их тамга|Сүлд]]
| national_motto = In God We Trust<br>''Бурханд бид итгэдэг''<ref>[https://mn.delachieve.com/бид-бурханд-итгэдэг-бид-бурханд/ «Бид Бурханд Итгэдэг» - Бид Бурханд Итгэдэг. Мөнгө Үлдсэн]</ref>
|WAHLSPRUCH =<br />''[[E pluribus unum]]''<br /><small>(„олноос нэг“, анхны хувилбар<ref name="motto">[https://statesymbolsusa.org/symbol-or-officially-designated-item/state-motto/god-we-trust statesymbolsusa.org: National Motto]</ref>)</small><br />''[[In God we trust|In God We Trust]]''<br /><small>(„Бид бурханд итгэдэг“, 1956 оноос хойш<ref name="motto"/>)</small>
{{collapsible list
|AMTSSPRACHE = ''[[Де-юре]]:'' байхгүй<br />''[[де-факто]]:'' [[Америкийн англи хэл|америкийн англи]]<ref>Муж улсуудын түвшинд албан ёсны хэл нэрлэдэггүй, [[де-факто]] [[Америкийн англи хэл|англи]]. 32 [[Гишүүн улс|Холбооны Улсад]] англи хэлийг албан ёсны хэл хэмээн хуулиар тогтоосон ба үүний хажуугаар өөр хэлнүүд ч бий. [http://usenglish.org/u-s-english-efforts-lead-west-virginia-to-become-32nd-state-to-recognize-english-as-official-language US English 2016]; [https://www.washingtonpost.com/blogs/govbeat/wp/2014/08/12/states-where-english-is-the-official-language/ ''States where English is the official language'']</ref>
|title=Бусад уламжлалт урианууд:<ref name="de facto Motto">{{cite web|publisher=U.S. Department of State, Bureau of Public Affairs|year=2003|url= https://2009-2017.state.gov/documents/organization/27807.pdf|title=The Great Seal of the United States|access-date=February 12, 2020}}</ref>
|HAUPTSTADT = [[Вашингтон хот|Вашингтон]]
|titlestyle=background:transparent;text-align:center;line-height:1em;
|STAATSFORM = [[Федерализм|Холбооны]] [[Бүгд Найрамдах Улс]]
|liststyle=text-align:center;white-space:nowrap;
|REGIERUNGSSYSTEM = [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|Ерөнхийлөгчийн засаглал]]
|{{native phrase|la|"[[E pluribus unum]]"|italics=off}}<br />"Олноос нэг"
|STAATSOBERHAUPT = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]] [[Доналд Трамп]]
|{{native phrase|la|"[[Annuit cœptis]]"|italics=off}}<br />"Хувь заяа бидний ажил үүргийг дэмжинэ"
|FLÄCHE = 9.826.675<ref name="Fläche">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/rankorder/2147rank.html The World Factbook], abgerufen am 11. September 2014.</ref>
|{{native phrase|la|"[[Novus ordo seclorum]]"|italics=off}}<br />"Эрин үеийн шинэ дэг журам"
|EINWOHNER = 327.774.344<small> (2018 оны 5&nbsp;сарын&nbsp;23)</small><ref>[http://www.census.gov/main/www/popclock.html Offizieller monatlicher Schätzwert der US-Zensusbehörde.] Siehe auch die laufend aktualisierte [http://www.census.gov/popclock/ Bevölkerungsuhr]</ref>
}}
|BEV-DICHTE = 33<ref>[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2012/Table03.pdf United Nations Demographic Yearbook 2012, Table 3] (PDF) abgerufen am 14.&nbsp;Dezember 2013.</ref>
| national_anthem = "[[АНУ-ын төрийн дуулал|Одоор чимэглэсэн далбаа]]"<ref>{{cite book|date=March 3, 1931|article=14|article-type=H.R.|legislature=71st United States Congress|title=An Act To make The Star-Spangled Banner the national anthem of the United States of America|url=https://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=46&page=1508}}</ref><br>[[File:Star_Spangled_Banner_instrumental.ogg]]
|BEV-ZUNAHME = {{өссөн}} +0,74 %<ref>[https://www.google.de/publicdata/explore?ds=d5bncppjof8f9_&met_y=sp_pop_grow&idim=country:USA Google Public Data Explorer – Weltbank], abgerufen am 14.&nbsp;Dezember 2013.</ref>
| march = "The Stars and Stripes Forever"{{sfn|Kidder|Oppenheim|2007|p=91}}<ref name="urluscode.house.gov">{{cite web|url=https://uscode.house.gov/statviewer.htm?volume=112&page=1263|title=uscode.house.gov|date=August 12, 1999|website=Public Law 105-225|publisher=uscode.house.gov|pages=112 Stat. 1263|quote=Section 304. "The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march."|access-date=September 10, 2017}}</ref><div style="display:inline-block;margin-top:0.4em;">[[File:March, "The Stars and Stripes Forever" · Colonel John R. Bourgeois, Director · John Philip Sousa · United States Marine Band.ogg]]</div>
|BIP = 2017<ref name="bip">[http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/index.aspx imf.org] [[Олон Улсын Валютын Сан]].</ref>
| image_map = {{Switcher|[[File:USA orthographic.svg|frameless|alt=Orthographic map of the U.S. in North America]]|Дэлхийн бөмбөрцөг (зөвхөн [[АНУ-ын мужууд|мужууд]] ба [[Вашингтон (хот)|К.Т.]])|[[File:US insular areas SVG.svg|upright=1.15|frameless|alt=World map showing the U.S. and its territories]]|АНУ ба [[АНУ-ын газар нутгууд|түүний газар нутгууд]]|default=1}}<!-- Consensus map, see talk page. -->
* 19.39&nbsp;тэрбум&nbsp;[[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|1.]])</small>
| map_width = 220px
* 19.390&nbsp;тэрбум&nbsp;[[Америк доллар|$]] <small>([[Дэлхийн улсуудын дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт (нэрлэсэн үнэ)|2.]])</small>
| capital = [[Вашингтон (хот)|Вашингтон, К.Т.]]<br />{{coord|38|53|N|77|01|W|display=inline}}
* 59.501&nbsp;[[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|8.]])</small>
| largest_city = [[Нью-Йорк хот]]<br />{{coord|40|43|N|74|00|W|display=inline}}
* 59.501&nbsp;[[Америк доллар|$]] <small>([[Улсуудын нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүний жагсаалт|12.]])</small>
| official_languages = Холбооны түвшинд байхгүй{{efn|[[Англи хэл]] нь 32 мужийн [[АНУ-ын албан ёсны хэл|албан ёсны хэл]]; Англи ба [[Хавай хэл]] хоёулаа [[Хавай]]н албан ёсны хэл, ба Англи болон [[Аляскын уугуул хэлнүүд|уугуул 20 хэлнүүд]] [[Аляска]]д албан ёсны хэл юм. [[Алгонкин хэл|Алгонкин]], [[Чероки хэл|Чероки]], ба [[Сиу хэл|Сиу]] хэлнүүд нь тус улсын уугуул иргэдийн хяналтанд байдаг газар нутгуудад албан ёсны статустай олон хэлний нэг юм. [[Мэн]] ба [[Луизиана]] мужуудад [[франц хэл]] нь де-факто боловч албан ёсны хэл биш, харин [[Нью-Мексико]] мужийн хууль [[Испани хэл|Испани хэлэнд]] тусгай статус олгодог. Таван газар нутагт Англи хэлний хажуугаар нэг ба түүнээс дээш уугуул хэлнүүд албан ёсны статустай: [[Пуэрто-Рико]]д [[Испани хэл]], [[Америкийн Самоа]]д [[Самоа хэл]], ба [[Гуам]] ба [[Хойд Марианы Арлууд]]ад [[Чаморро хэл]]. Хойд [[Марианы арлууд]]ад [[Каролин хэл|Каролин]] мөн албан ёсны статустай.{{sfn|Cobarrubias|1983|p=195}}{{sfn|García|2011|p=167}}}}
|BIP-ERWEITERT =
| languages_type = Үндэсний хэл
* Нийт (нэрлэсэн)
| languages = [[Англи хэл]] ([[де-факто]])
* Нийт ([[Худалдан авах чадварын харьцаа|ХАЧХ]])
<!-- NOTE: For English, don't add "American English" -->| ethnic_groups = {{plainlist|'''Арьстны бүлгээр:'''
* ДНБ/Хүн ам (нэрл.)
| 61.6% [[Цагаан америкчууд]]
* ДНБ/Хүн ам (ХАЧХ)
| 12.4% [[Африкийн америкчууд]]
|SCHULDEN = 17.226&nbsp;тэрбум&nbsp;[[Америк доллар|$]]<ref>[http://www.treasurydirect.gov/NP/debt/current treasurydirect.gov Total Public Debt Outstanding]</ref> (12.&nbsp;Dezember 2013)
| 6% [[Ази америкчууд]]
|HDI = {{өссөн}} 0,920 <small> ([[Хүний хөгжлийн илтгэцүүр|10.]]) (2016)</small><ref>[http://hdr.undp.org/en/2016-report ''2016 Human Development Report''], United Nations Development Programme ([[UNDP]])</ref>
| 1.1% [[Уугуул америкчууд]]
|WÄHRUNG = [[Америк доллар]] ($, USD)
| 0.2% [[Номхон далайн арлын америкчууд|Номхон далайн арлынхан]]
|UNABHÄNGIGKEIT = 1776 оны 7&nbsp;сарын&nbsp;4 ([[Их Британийн Вант Улс]]аас)
| 10.2% [[Холимог арьст Америкчууд|Холимог арьст]]
|GRÜNDUNG = 1787/89 ([[АНУ-ын үндсэн хууль|Үндсэн хууль]])
| 8.4% [[АНУ-ын хүн амын тооллого дахь арьс өнгө, үндэс угсаа|Бусад]]}} {{plainlist|'''Испани эсвэл Латин гаралаар:'''
|NATIONALHYMNE = ''[[АНУ-ын төрийн дуулал|The Star-Spangled Banner]]''<br />«''Одод түгсэн туг''»<br />[[File:Star Spangled Banner instrumental.ogg|150px]]
| 81.3% Испани эсвэл Латин биш
|NATIONALFEIERTAG = [[7&nbsp;сарын&nbsp;4]] ([[Тусгаар тогтнолын өдөр (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Тусгаар тогтнолын өдөр]])
| 18.7% [[Испани ба Латин Америкчууд|Испани эсвэл Латин]]}}
|ZEITZONE = [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC−5|−5]] - [[Координатжуулсан дэлхийн цаг|UTC]][[UTC−10|−10]]<br />(50 Холбооны муж улс ба [[Вашингтон хот|Вашингтон]])<!-- Wichtiger Hinweis, sonst gehören US Minor Outlaying Islands (UTC-11) auch dazu) -->
| ethnic_groups_year = 2020
|KFZ-KENNZEICHEN = [[АНУ-ын тээврийн хэрэгслийн улсын дугаар|USA]]
| ethnic_groups_ref = <ref name="2020CensusData">{{cite web|url=https://www.census.gov/library/stories/2021/08/improved-race-ethnicity-measures-reveal-united-states-population-much-more-multiracial.html|title=2020 Census Illuminates Racial and Ethnic Composition of the Country|work=United States Census|access-date=August 13, 2021}}</ref><ref name="2020InteractiveCensusData">{{cite web|url=https://www.census.gov/library/visualizations/interactive/race-and-ethnicity-in-the-united-state-2010-and-2020-census.html?linkId=100000060666476|title=Race and Ethnicity in the United States: 2010 Census and 2020 Census|work=United States Census|access-date=August 13, 2021}}</ref><ref>{{cite web|url=https://www.npr.org/2021/08/13/1014710483/2020-census-data-us-race-ethnicity-diversity|title=A Breakdown of 2020 Census Demographic Data|author=|date=August 13, 2021|website=NPR|publisher=|access-date=|quote=}}</ref>
|ISO 3166 = [[ISO 3166-2:US|US]], USA, 840
| demonym = [[Америкчууд]]<ref>{{cite book|title=Compton's Pictured Encyclopedia and Fact-index: Ohio|url=https://books.google.com/books?id=uV5tvKPO684C&q=%22national+nicknames%22+Yankee|year=1963|page=336}}</ref>
|INTERNET-TLD = [[.us]], [[.gov]], [[.mil]], [[.edu]]
| government_type = [[Холбооны улс|Холбооны]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс|үндсэн хуульт бүгд найрамдах улс]]<!-- Consensus description; do not change without addressing in talk page first --> <!-- Consensus is to list President, Vice President, Chief Justice, and House Speaker -->
|TELEFON-VORWAHL = +1 ([[Хойд Америкийн дугаарлалтын төлөвлөгөө]]г үзэх)
| leader_title1 = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|Ерөнхийлөгч]]
|BILD-LAGE = United States on the globe (North America centered).svg
| leader_name1 = [[Жо Байден]]
|BILD-LAGE-IMAGEMAP =
| leader_title2 = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын дэд ерөнхийлөгч|Дэд ерөнхийлөгч]]
|BILD-LAGE-BREITE = 300px
|BILD1 = Karte der USA.png
| leader_name2 = [[Камала Харрис]]
| leader_title3 = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхим Дарга|Танхимын Дарга]]
| leader_name3 = [[Нэнси Пелоси]]
| leader_title4 = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Ерөнхий Шүүгч|Ерөнхий Шүүгч]]
| leader_name4 = [[Жон Робертс]]
| legislature = [[АНУ-ын Конгресс|Конгресс]]
| upper_house = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенат]]
| lower_house = [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн Танхим]]
| sovereignty_type = [[АНУ-ын түүх|Түүх]]
| established_event1 = [[АНУ-ын Тусгаар Тогтнолын Тунхаглал|Тунхаглал]]
| established_date1 = {{Start date|1776|7|4}}
| established_event2 = [[Холбооны үе|Холбоо]]
| established_date2 = {{Start date|1781|3|1}}
| established_event3 = [[Парисын гэрээ (1783)|Парисын гэрээ]]
| established_date3 = {{Start date|1783|9|3}}
| established_event4 = [[АНУ-ын Үндсэн хууль|Үндсэн хууль]]
| established_date4 = {{Start date|1788|6|21}}
| established_event5 = [[Хавайн нэгдлийн хууль|Сүүлчийн муж нэгдэв]]
| established_date5 = {{Start date|1959|8|21}}
| area_label = Нийт
| area_rank = 3
| area_footnote = <ref>Areas of the 50 states and the District of Columbia but not Puerto Rico nor other island territories per {{cite web| date = August 2010| title = State Area Measurements and Internal Point Coordinates| work = [[Census.gov]]| url = https://www.census.gov/geographies/reference-files/2010/geo/state-area.html| access-date = March 31, 2020| quote = reflect base feature updates made in the MAF/TIGER database through August, 2010.}}</ref>
| area_km2 = 9,833,520
| area_sq_mi = 3,796,742
| percent_water = 4.66<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=October 11, 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#|date=2015}}</ref>
| population_census = 331,449,281{{efn|name="pop"}}<ref>{{cite web|url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2021/2020-census-apportionment-results.htmlpid=2020CENSUS&src=pt|title=Census Bureau's 2020 Population Count|work=[[United States Census]]|access-date=April 26, 2021}} The 2020 census is as of April 1, 2020.</ref>
| population_census_year = 2020
| population_estimate = {{IncreaseNeutral}} 331,893,745<ref name=2021USEst>{{cite web|url=https://www.census.gov/newsroom/press-releases/2021/2021-population-estimates.html|title=New Vintage 2021 Population Estimates Available for the Nation, States and Puerto Rico|publisher=U.S. Census Bureau|website=Census.gov}}</ref>
| population_estimate_year = 2021
| population_census_rank = 3
| population_density_sq_mi = 87<!-- Figure uses (population/land + water area) as of July 2019. -->
| population_density_rank = 185
| GDP_PPP = {{increase}} $25.03&nbsp;их наяд<ref name="IMF.WEO.US">{{cite web|url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October|title=World Economic Outlook Database, October 2022|date=October 2022|website=IMF.org|publisher=[[International Monetary Fund]]|access-date= October 11, 2022}}</ref>
| GDP_PPP_year = 2022
| GDP_PPP_rank = 2
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $75,179<ref name="IMF.WEO.US"/>
| GDP_PPP_per_capita_rank = 8
| GDP_nominal = {{increase}} $25.03&nbsp;их наяд<ref name="IMF.WEO.US"/>
| GDP_nominal_year = 2022
| GDP_nominal_rank = 1
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $75,179<ref name="IMF.WEO.US"/>
| GDP_nominal_per_capita_rank = 8
| Gini = 46.9<!-- Number only. -->
| Gini_year = 2020
| Gini_change = increase
| Gini_ref = <ref>{{Cite web|url=https://www.census.gov/data/tables/2021/demo/income-poverty/p60-273.html|title=Income and Poverty in the United States: 2020, Table A-3|first=US Census|last=Bureau|newspaper=Census.gov |access-date=July 26, 2022}}</ref>
| Gini_rank =
| HDI = 0.921<!-- Number only. -->
| HDI_year = 2021<!-- Please use the year to which the data refers, not the publication year. -->
| HDI_change = increase<!-- Increase/decrease/steady. -->
| HDI_ref = <ref name="UNHDR">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=September 8, 2022|access-date=September 8, 2022}}</ref>
| HDI_rank = 21
| currency = [[Америк доллар|АНУ доллар]] ($)
| currency_code = USD
| utc_offset = −4 to −12, +10, +11
| utc_offset_DST = −4 to −10{{efn|name="time"}}
| date_format = сс/өө/жжжж{{efn|See [[Date and time notation in the United States]].}}
| drives_on = Баруун{{efn|name="drive"}}
| calling_code = [[Хойд Америкийн дугаарлалтын төлөвлөгөө|+1]]
| iso3166code = US
| cctld = <!-- Commented out, as .us is infrequently used and we don't have room to explain fully; see [[Internet in the United States]] for details. -->
| today =
| religion = {{unbulleted list
|63% [[Христ итгэл]]|↳40% [[Протестантизм]]|↳21% [[Католик]]|↳2% Бусад Христийн урсгал
|29% Шашингүй
|6% [[АНУ дахь шашин|Бусад]]
|2% Хариулаагүй
}}
| religion_year = 2021
| religion_ref = <ref name="Pew2021">{{cite web|title=About Three-in-Ten U.S. Adults Are Now Religiously Unaffiliated|url=https://www.pewforum.org/2021/12/14/about-three-in-ten-u-s-adults-are-now-religiously-unaffiliated/|website=Measuring Religion in Pew Research Center's American Trends Panel|publisher=Pew Research Center|access-date=December 21, 2021|date=December 14, 2021}}</ref>
}}
}}


'''Америк [[улс]]''' буюу бүтнээр хэлвэл '''Америкийн Нэгдсэн Улс''' (товчоор '''АНУ'''; {{lang-en| United States of America}}) [[Хойд Америк|Умард Америк]] тивд оршдог. Хойд талаараа [[Канад]], урд талаараа [[Мексик]] улстай хиллэх бөгөөд зүүн зүгт [[Атлантын далай]], баруун зүгт [[Номхон далай]], урд зүгт [[Мексикийн булан]] хүрдэг. [[Америкийн тавин муж улс|50 муж улс]] болон [[Колумбын тойрог|Колумбын тойргоос]] бүрдсэн [[холбооны улс|холбооны]], [[бүгд найрамдах улс]] юм. [[Аляска]], [[Хавай]], [[Пуэрто-Рико]] зэрэг тусдаа орших нутагтай. 9.6 сая км² газарт ([[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|дэлхийд 3-р байр]]) 313 сая хүн ([[Улс орнууд хүн амын тоогоор|3-р олон]]) аж төрж байна. Газрын гадарга, уур амьсгал олон янз, нийслэл нь [[Вашингтон]].
'''Америк [[улс]]''' буюу бүтнээр хэлвэл '''Америкийн Нэгдсэн Улс''' (товчоор '''АНУ'''; {{lang-en| United States of America}}) [[Хойд Америк|Умард Америк]] тивд оршдог. Хойд талаараа [[Канад]], урд талаараа [[Мексик]] улстай хиллэх бөгөөд зүүн зүгт [[Атлантын далай]], баруун зүгт [[Номхон далай]], урд зүгт [[Мексикийн булан]] хүрдэг. 50 муж улс болон [[Колумбын тойрог|Колумбын тойргоос]] бүрдсэн [[холбооны улс|холбооны]], [[бүгд найрамдах улс]] юм. [[Аляска]], [[Хавай]], Пуэрто-Рико зэрэг тусдаа орших нутагтай. 9.6 сая км² газарт ([[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|дэлхийд 3-р байр]]) 313 сая хүн ([[Улс орнууд хүн амын тоогоор|3-р олон]]) аж төрж байна. Газрын гадарга, уур амьсгал олон янз, нийслэл нь [[Вашингтон]].


[[Индиан]]уудын өвөг одоогоос 15.000 жилийн өмнө Америкт ирсэн бөгөөд [[Европын колоничлол]] МЭ 16-р зуунаас эхэлсэн. Атлантын эргээр [[Британийн 13 колони]] гэж байв. Колонийн ард түмэн далайн чанадын [[Их Британи]]д захирагдахгүйн төлөө тэмцсэн [[Америкийн хувьсгал|хувьсгал ялснаас]] 1776 онд АНУ байгуулагдаж, 1783 онд дайн дуусаж, Европын колониос [[Их Британи Америкийг хүлээн зөвшөөрсөн нь|салсан]] анхны орон болсон юм. 1787 онд [[АНУ-ын үндсэн хууль|үндсэн хуулиа]] баталж одоо ч өөрчлөөгүй гэх ба 1791 онд [[Хүний эрх|хүний эрх, эрх чөлөөний суурь зарчмыг]] тунхагласан ажээ.
Индиануудын өвөг одоогоос 15.000 жилийн өмнө Америкт ирсэн бөгөөд [[Европын колоничлол]] МЭ 16-р зуунаас эхэлсэн. Атлантын эргээр Британийн 13 колони гэж байв. Колонийн ард түмэн далайн чанадын [[Их Британи]]д захирагдахгүйн төлөө тэмцсэн [[Америкийн хувьсгал|хувьсгал ялснаас]] [[1776]] онд АНУ байгуулагдаж, [[1783]] онд дайн дуусаж, Европын колониос [[Их Британи Америкийг хүлээн зөвшөөрсөн нь|салсан]] анхны орон болсон юм. 1787 онд [[АНУ-ын Үндсэн хууль|үндсэн хуулиа]] баталж одоо ч өөрчлөөгүй гэх ба [[1791]] онд [[Хүний эрх|хүний эрх, эрх чөлөөний суурь зарчмыг]] тунхагласан ажээ.


Байгуулагдснаасаа хойш [[Франц]], [[Испани|Испанийн]] хаяа залгаа колониос газар нутаг авч Номхон далай хүртэл тэлсэн ба 19-р зууны дунд үед [[Америкийн боолчлол|боолчлолыг]] халахын төлөө [[Америкийн иргэний дайн|иргэний дайн дэгдэж]] амжилттай төгссөн. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]аар цөмийн зэвсэгтэй болж, дараа нь [[НҮБ]]-ийг байгуулалцаж, [[НҮБ-ийн Аюулгүйн зөвлөл]]ийн байнгын гишүүн улс болжээ. [[Хүйтэн дайн]] төгсөж [[ЗХУ]] задарснаар ганц [[их гүрэн]] болон үлдсэн гэдэг. Дэлхийн бараг бүх орноос хүн шилжин суусан олон арьс үндэс, олон хэл соёлтны газар болсон бөгөөд [[цагаан арьстан]] зонхилдог. [[Англи хэл]] голлодог, [[испани хэл]] бас хэрэглээнд байна.
Байгуулагдснаасаа хойш [[Франц]], [[Испани|Испанийн]] хаяа залгаа колониос газар нутаг авч Номхон далай хүртэл тэлсэн ба 19-р зууны дунд үед боолчлолыг халахын төлөө [[Америкийн иргэний дайн|иргэний дайн дэгдэж]] амжилттай төгссөн. [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн]]аар цөмийн зэвсэгтэй болж, дараа нь [[НҮБ]]-ийг байгуулалцаж, НҮБ-ийн Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн улс болсон. [[Хүйтэн дайн]] төгсөж [[ЗХУ]] задарснаар ганц их гүрэн болон үлдсэн гэдэг. Дэлхийн бараг бүх орноос хүн шилжин суусан олон арьс үндэс, олон хэл соёлтны газар болсон бөгөөд цагаан арьстан зонхилдог. [[Англи хэл]] голлодог, [[испани хэл]] бас хэрэглээнд байна.
АНУ аж үйлдвэржсэн, хөгжингүй улс юм. [[ДНБ]]-ийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэг. Цэрэг, технологи сайн.


== Нэр ==
АНУ аж үйлдвэржсэн, [[хөгжингүй улс|хөгжингүй]] улс юм. [[ДНБ]]-ийн хэмжээгээр дэлхийд [[тэргүүлдэг]]. Цэрэг, технологи сайн.
Америкийн Нэгдсэн Улсын хэд хэдэн нэр түгээмэл хэрэглэгддэг. Бүтэн нэрний албан ёсны хувилбарууд нь «АНУ», «Америк», түүнчлэн "United States" (U.S.) болон "U.S.A." гэсэн анхны үгсийг агуулдаг; «Америкийн Нэгдсэн Улс» гэсэн нэрийг 1776 оны 9-р сарын 9-ний өдөр Тивийн хоёрдугаар конгресс албан ёсоор баталсан.


== Газар зүй ==
== Газар зүй ==
АНУ 9,629,091 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай. [[Хятад]]ын өмнөх буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|3-р том]] [[орон]] юм.
АНУ 9,629,091 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай. [[Оросын Холбооны Улс|Oросын холбооны улс]] [[Канад|Kанадын]] дараах орших [[Хятад]]ын өмнөх буюу дэлхийн [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|3-р том]] [[орон]] юм.


[[Зураг:USA-satellite.jpg|thumb|left|Сансраас харсан зураг]]
[[Зураг:USA-satellite.jpg|thumb|left|Сансраас харсан зураг]]
Мөр 62: Мөр 133:
[[Зураг:GrandCanyonZonsopkomst0809.jpg|thumb|left|[[Колорадо мөрөн|Колорадо мөрний]] [[Гранд-Каньон]]]]
[[Зураг:GrandCanyonZonsopkomst0809.jpg|thumb|left|[[Колорадо мөрөн|Колорадо мөрний]] [[Гранд-Каньон]]]]
=== Байрлал ===
=== Байрлал ===
Америкийн үндсэн орон (7,663,941 км²) нь [[Канад]], [[Мексик]] хоёр улс, [[Номхон далай|Номхон]] болон [[Атлантын далай]], [[Мексикийн булан]]гаар хүрээлэгддэг. Салангид газраас хамгийн том нь [[Умард мөсөн далай]]д тулсан [[Аляска]] (1,717,856 км²) юм. Аляска ej; талаар Канадтай хиллэж, баруун зүгт [[Берингийн хоолой]]гоор [[Орос]]той ойрхон оршдог. Номхон далайд [[Хавай]]н арлууд (28311 км²), [[Гуам]] арал, [[Марианы арлууд]], [[Америкийн Самао]], [[Карибын тэнгис]]т [[Пуэрто-Рико]] арал, Виржиний арлууд бий. Америк орон Канадтай 8893 км, Мексиктэй 3327 км газраар хиллэдэг.
Америкийн үндсэн орон (7,663,941 км²) нь [[Канад]], [[Мексик]] хоёр улс, [[Номхон далай|Номхон]] болон [[Атлантын далай]], [[Мексикийн булан]]гаар хүрээлэгддэг. Салангид газраас хамгийн том нь [[Умард мөсөн далай]]д тулсан [[Аляска]] (1,717,856 км²) юм. Аляска ; талаар Канадтай хиллэж, баруун зүгт [[Берингийн хоолой]]гоор [[Орос]]той ойрхон оршдог. Номхон далайд [[Хавай]]н арлууд (28311 км²), [[Гуам]] арал, [[Марианы арлууд]], [[Америкийн Самао]], [[Карибын тэнгис]]т [[Пуэрто-Рико]] арал, Виржиний арлууд бий. Америк орон Канадтай 8893 км, Мексиктэй 3327 км газраар хиллэдэг.


=== Газрын тогтоц ===
=== Газрын тогтоц ===
Мөр 74: Мөр 145:
== Түүх ==
== Түүх ==
[[Файл:Declaration of Independence (1819), by John Trumbull.jpg|thumb|left|160px|Жон Трумбуллын "Тусгаар тогтнолын тунхаг" зураг]]
[[Файл:Declaration of Independence (1819), by John Trumbull.jpg|thumb|left|160px|Жон Трумбуллын "Тусгаар тогтнолын тунхаг" зураг]]
[[1492]] онд Америк тив нээгдсэнээс хойш, тэнд үүссэн [[колони|колониудаас]] эхэлнэ. Тэндэхийн [[Их Британи|Британий]] колониуд нь [[1776]] онд салан тусгаарлаж, улмаар [[1783]] оны [[Парисын Гэрээ|Парисын Гэрээний]] дагуу Америкийн Нэгдсэн Улс бусад улс орноор хүлээн зөвшөөрөгджээ.

[[1787]] онд батлагдсан [[АНУ-ын Үндсэн хууль|Үндсэн хуулийн]] дагуу АНУ нь холбооны улс болж анхлан байсан 13 муж улс дээр 19, 20-р зууны туршид шинээр 37 муж улс нэмэгдсэн тул тус улс Хойд Америкийн ихэнхийг эзэлсэн томоохон гүрэн болон өргөжжээ.

[[1861]]-[[1865]] онд дэгдсэн [[АНУ-ын Иргэний дайн|Иргэний дайн]] болон [[1930]]-аад оны эдийн засгийн Их хямралын үе нь АНУ-ын түүхийн хамгийн эгзэгтэй үе хэмээн үздэг байна. Дэлхийн [[Дэлхийн нэгдүгээр дайн|I]], [[Дэлхийн хоёрдугаар дайн|II]] дайнд байгуулсан ялалт болон [[1991]] онд өндөрлөсөн [[Хүйтэн дайн|Хүйтэн дайнаас]] (The Cold War) хойш АНУ нь дэлхийн хамгийн хүчирхэг гүрний статусаа хадгалсаар байна.


== Газар нутаг, хүн ам ==
== Газар нутаг, хүн ам ==
Мөр 87: Мөр 153:
Хүн амын 27,1% нь 18 хүртэлх насных бөгөөд 25 сая гаруй хүн 65-аас дээш настай байна. Дундаж наслалт 78. Дөрвөн хүн тутмын 3 нь хот сууринд амьдардаг.
Хүн амын 27,1% нь 18 хүртэлх насных бөгөөд 25 сая гаруй хүн 65-аас дээш настай байна. Дундаж наслалт 78. Дөрвөн хүн тутмын 3 нь хот сууринд амьдардаг.


2001 оны байдлаар, хүн амын 52% нь [[протестант шашин|протестант]], 24.5% нь [[католик шашин|католик]], 1.4% нь [[жүдийн шашин|жүдийн шашинтан]], 0.5% нь [[ислам|муслим]], 0.5% нь [[буддизм|буддист]], 0.4% нь [[хинду шашин|хинду шашинтан]], 14.2% нь шашин шүтлэггүй гэж тодорхойлогдсон байна. Үндсэн хэл нь [[англи хэл|англи]].
2001 оны байдлаар, хүн амын 52% нь [[протестант шашин|протестант]], 24.5% нь [[католик шашин|католик]], 1.4% нь [[жүдийн шашин|жүдийн шашинтан]], 0.5% нь [[ислам|муслим]], 0.5% нь [[буддизм|буддист]], 0.4% нь [[хинду шашин|хинду шашинтан]], 14.2% нь шашин шүтлэггүй гэж тодорхойлогдсон байна. Үндсэн албан ёсны хэл нь [[англи хэл|англи]].


Газар нутгийн хэмжээ: 9,631,418 км кв.
Газар нутгийн хэмжээ: 9,631,418 км кв.
Мөр 95: Мөр 161:
== Засаг захиргаа ==
== Засаг захиргаа ==
[[Файл:HobanNorthPortico.jpg|thumb|left|200x200px|[[Цагаан ордон]]]]
[[Файл:HobanNorthPortico.jpg|thumb|left|200x200px|[[Цагаан ордон]]]]
АНУ нь [[холбооны улс]] бөгөөд 50 муж улс болон [[Колумбын тойрог|Колумбын тойргоос]] бүрддэг. [[Нийслэл]] хот [[Вашингтон|Вашингтонд]] 638,5 мянган хүн оршин суудаг. АНУ-ын хамгийн том хот нь [[Нью-Йорк]] бөгөөд дүүргийн хамт 9 сая гаруй хүн оршин суудаг.
АНУ нь [[холбооны улс]] бөгөөд 50 муж улс болон Колумбын тойргоос бүрддэг. [[Нийслэл]] хот [[Вашингтон|Вашингтонд]] 638,5 мянган хүн оршин суудаг. АНУ-ын хамгийн том хот нь [[Нью-Йорк]] бөгөөд дүүргийн хамт 9 сая гаруй хүн оршин суудаг.


[[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын Ерөнхийлөгч]] нь Төрийн болон Засгийн газрын тэргүүн юм. Ерөнхийлөгч болон дэд ерөнхийлөгчийг муж улс болгоноос шууд сонгогдсон сонгогчдын саналаар 4 жилийн хугацаагаар сонгоно. Ерөнхийлөгч нь АНУ-д төрсөн, 35 нас хүрсэн иргэн байх ёстой.
[[Америкийн Нэгдсэн Улсын ерөнхийлөгч|АНУ-ын Ерөнхийлөгч]] нь Төрийн болон Засгийн газрын тэргүүн юм. Ерөнхийлөгч болон дэд ерөнхийлөгчийг муж улс болгоноос шууд сонгогдсон сонгогчдын саналаар 4 жилийн хугацаагаар сонгоно. Ерөнхийлөгч нь АНУ-д төрсөн, 35 нас хүрсэн иргэн байх ёстой.
Мөр 102: Мөр 168:


=== Хууль тогтоох ===
=== Хууль тогтоох ===
Хууль тогтоох байгууллага [[Конгресс]] нь 2 танхимаас бүрддэг аж. Дээд танхим [[АНУ-ын Сенат|Сенат]] нь зургаан жилийн хугацаагаар муж улс бүрээс 2 гишүүн сонгогдсон 100 гишүүнтэй бөгөөд хоёр жил тутам эдгээрийн гуравны нэг нь дахин сонгуульд ордог байна. Доод танхим болох [[АНУ-ын Төлөөлөгчдийн танхим|Төлөөлөгчдийн танхимд]] гишүүдийн тоо тухайн муж улсын хүн амын тооноос хамаардаг агаад одоогийн байдлаар 435 суудалтай байна.
Хууль тогтоох байгууллага [[АНУ-ын Конгресс]] нь 2 танхимаас бүрддэг аж. Дээд танхим [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Сенат|Сенат]] нь зургаан жилийн хугацаагаар муж улс бүрээс 2 гишүүн сонгогдсон 100 гишүүнтэй бөгөөд хоёр жил тутам эдгээрийн гуравны нэг нь дахин сонгуульд ордог байна. Доод танхим болох [[Америкийн Нэгдсэн Улсын Төлөөлөгчдийн Танхим|Төлөөлөгчдийн танхимд]] гишүүдийн тоо тухайн муж улсын хүн амын тооноос хамаардаг агаад одоогийн байдлаар 435 суудалтай байна.


=== Шүүх засаглал ===
=== Шүүх засаглал ===
Мөр 108: Мөр 174:


== Улс төрийн гол намууд ==
== Улс төрийн гол намууд ==
АНУ-д үндсэндээ үйлдвэрлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалсан [[АНУ-ын Бүгд Найрамдах нам]] ([[1854]] онд байгуулагдсан), [[АНУ-ын Ардчилсан Нам]] ([[1828]] онд байгуулагдсан) хэмээх хоёр намын систем тогтож, засгийн эрхийг ээлж дараалан барьсаар ирэв. Эдгээр намын үзэл баримтлалд зарчмын ялгаа үгүй боловч БНН хувийн эдийн засагт төрийн оролцоог аль болохоор хязгаарлах чиг шугам баримтлаж байхад АН нь засгийн газар хувийн эдийн засгийг тодорхой хэмжээгээр удирдан зохицуулж, хүн амын нийгмийн асуудалд анхаарах ёстой гэж үздэг байна. Энэ хоёр намаас гадна Шинэчлэлийн нам, Ногооны болон Социал демократ гэх зэрэг улс төрийн 21 нам байдаг. Тэдгээр намууд улс төрийн нөлөө байхгүй, өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй.
АНУ-д үндсэндээ үйлдвэрлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалсан [[Бүгд Найрамдах Нам (АНУ)|Бүгд Найрамдах нам]] (1854 онд байгуулагдсан), [[Ардчилсан Нам (Америкийн Нэгдсэн Улс)|Ардчилсан Нам]] (1828 онд байгуулагдсан) хэмээх хоёр намын тогтолцоо бүрдэж, засгийн эрхийг ээлж дараалан барьсаар иржээ. Эдгээр хоёр намын үзэл баримтлал зарчмын ялгаа үгүй боловч БНН хувийн эдийн засагт төрийн оролцоог аль болохоор хязгаарлах чиг шугам баримтлаж байхад АН нь засгийн газар хувийн эдийн засгийг тодорхой хэмжээгээр удирдан зохицуулж, хүн амын нийгмийн асуудалд анхаарах ёстой гэж үздэг байна. Энэ хоёр намаас гадна Шинэчлэлийн нам, Ногооны болон Социал демократ гэх зэрэг улс төрийн 21 нам байдаг. Тэдгээр намууд улс төрийн нөлөө байхгүй, өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй.

== Орон нутаг ==
[[Файл:Map of USA with state and territory names 2.png|thumb|АНУ-ын 50 Муж Улс]]
АНУ-ын нутаг дэвсгэр нь 50 муж улсад хуваагддаг. Мөн тэд хараат газар нутаг, protectorates хэд хэдэн агуулсан байдаг. Муж тус бүр өөрийн өөрийн үндсэн хууль, түүний хууль тогтоомж, гүйцэтгэх эрх баригчдад байна.

Төрийн муж бүр нь эргээд, дүүрэгт хуваагдана. Тэдний тоо өргөн харилцан адилгүй байдаг. Жишээ нь, АНУ-ын Техасын ийм дүүрэгт - 254, болон Делавэр мужийн дотор - 3.


== Эдийн засаг ==
== Эдийн засаг ==
Америкийн нэгдсэн улс нь дэлхийн хамгийн том, [[технологи|технологийн]] хувьд хөгжсөн хүчирхэг [[эдийн засаг|эдийн засагтай]] орон юм. Тус улсын [[зах зээл|зах зээлийн]] эдийн засгийн тогтолцооны дагуу хувийн бизнес давамгайлах үүрэгтэй бөгөөд холбооны болон төрийн байгууллагууд шаардлагатай бараа, үйлчилгээг эдгээр хувийн үйлдвэрлэгчээс худалдан авдаг системтэй байна. [[Баруун Европ]], [[Япон|Японы]] аж үйлдвэрлэгчидтэй харьцуулбал америкийн бизнес эрхлэгчид нь капитал болон үйл ажиллагааны хэмжээг өргөжүүлэх, ажиллах хүч нэмэгдүүлэх, шинэ бараа бүтээгдэхүүн боловсруулахад давуу талтай байна. АНУ-ын компаниуд нь [[компьютер]], [[анагаах ухаан]], [[сансар судлал]], [[батлан хамгаалах]] зэрэг салбарын тоног төхөөрөмж боловсруулалтаараа дэлхийд тэргүүлдэг байна. 1994-2000 онд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл эрс нэмэгдэж, инфляцийн түвшин багасч, ажилгүйдлийн хэмжээ 5 хувиас доор болов.
Америкийн нэгдсэн улс нь дэлхийн хамгийн том, [[технологи|технологийн]] хувьд хөгжсөн хүчирхэг [[эдийн засаг|эдийн засагтай]] орон юм. Тус улсын зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны дагуу хувийн бизнес давамгайлах үүрэгтэй бөгөөд холбооны болон төрийн байгууллагууд шаардлагатай бараа, үйлчилгээг эдгээр хувийн үйлдвэрлэгчээс худалдан авдаг системтэй байна. [[Баруун Европ]], [[Япон|Японы]] аж үйлдвэрлэгчидтэй харьцуулбал америкийн бизнес эрхлэгчид нь капитал болон үйл ажиллагааны хэмжээг өргөжүүлэх, ажиллах хүч нэмэгдүүлэх, шинэ бараа бүтээгдэхүүн боловсруулахад давуу талтай байна. АНУ-ын компаниуд нь [[компьютер]], [[анагаах ухаан]], сансар судлал, батлан хамгаалах зэрэг салбарын тоног төхөөрөмж боловсруулалтаараа дэлхийд тэргүүлдэг байна. 1994-2000 онд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл эрс нэмэгдэж, инфляцийн түвшин багасч, ажилгүйдлийн хэмжээ 5 хувиас доор болов.


== Цахим холбоос ==
== Цахим холбоос ==
* {{commons|United States|Америкийн Нэгдсэн Улс}}
* {{commons|United States|Америкийн Нэгдсэн Улс}}
* [http://www.mongolianembassy.us/default2.php АНУ дахь Монголын элчин сайдын яам]
* [https://web.archive.org/web/20070907235651/http://www.mongolianembassy.us/default2.php АНУ дахь Монголын элчин сайдын яам]
* [http://mongolia.usembassy.gov Монгол Улс дахь АНУ-ын Элчин сайдын яам]
* [http://mongolia.usembassy.gov Монгол Улс дахь АНУ-ын Элчин сайдын яам]


Мөр 124: Мөр 196:
* [http://www.whitehouse.gov/ Ерөнхийлөгчийн өргөө] АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн албан ёсны вэбсайт
* [http://www.whitehouse.gov/ Ерөнхийлөгчийн өргөө] АНУ-ын Ерөнхийлөгчийн албан ёсны вэбсайт
;Бусад
;Бусад
* [http://infousa.state.gov/ InfoUSA] Portal to U.S. Information Agency resources
* [https://web.archive.org/web/20111009001207/http://infousa.state.gov/ InfoUSA] Portal to U.S. Information Agency resources
* [http://www.loc.gov/index.html Library of Congress] Official site of the U.S. Library of Congress
* [http://www.loc.gov/index.html Library of Congress] Official site of the U.S. Library of Congress
* [http://www.prb.org/Datafinder/Geography/Summary.aspx?region=72&region_type=2 Demographic Highlights] Statistics from the Population Reference Bureau
* [https://web.archive.org/web/20090525084335/http://www.prb.org/Datafinder/Geography/Summary.aspx?region=72&region_type=2 Demographic Highlights] Statistics from the Population Reference Bureau
* [http://www.teacheroz.com/states.htm The 50 States of the U.S.A.] Collected informational links for each state
* [http://www.teacheroz.com/states.htm The 50 States of the U.S.A.] Collected informational links for each state
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/616563/United-States United States] ''Encyclopжdia Britannica'' entry
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/616563/United-States United States] ''Encyclopædia Britannica'' entry
* [http://www.census.gov/hhes/www/ U.S. Census Housing and Economic Statistics] Wide-ranging data from the [[U.S. Census Bureau]]
* [http://www.census.gov/hhes/www/ U.S. Census Housing and Economic Statistics] Wide-ranging data from the [[U.S. Census Bureau]]
* [http://www.uscis.gov/portal/site/uscis U.S. Citizenship and Immigration Services] Official government site
* [http://www.uscis.gov/portal/site/uscis U.S. Citizenship and Immigration Services] Official government site
Мөр 140: Мөр 212:
* [http://nationalatlas.gov/ National Atlas of the United States] Official maps from the U.S. Department of the Interior
* [http://nationalatlas.gov/ National Atlas of the United States] Official maps from the U.S. Department of the Interior
* [http://www.wikimapia.org/#y=41771312&x=-99492187&z=4&l=0&m=a United States] Satellite view at WikiMapia (not affiliated with Wikipedia/Wikimedia Foundation)
* [http://www.wikimapia.org/#y=41771312&x=-99492187&z=4&l=0&m=a United States] Satellite view at WikiMapia (not affiliated with Wikipedia/Wikimedia Foundation)

== Тэмдэглэл ==
{{notelist|colwidth=|notes={{efn
| name = pop
| Excludes [[Puerto Rico]] and the other [[Unincorporated territories of the United States|unincorporated islands]] because they are counted separately in [[United States census|U.S. census]] statistics.
}}
{{efn
| name = time
| See [[Time in the United States]] for details about laws governing time zones in the United States.
}}
{{efn
| name = drive
| A single jurisdiction, the [[United States Virgin Islands|U.S. Virgin Islands]], uses left-hand traffic.
}}}}


== Зүүлт, тайлбар ==
== Зүүлт, тайлбар ==
{{Reflist}}
{{Reflist}}


{{NaviBlock
{{Хойд Америк}}
|Хөтлөгч мөр Америкийн Улсуудын Байгууллага
{{G8}}
{{ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд}}
|Хөтлөгч мөр Хойд Америкийн улсууд
|G8
|ЕАБХАБ-ын гишүүн улсууд
|Хөтлөгч мөр Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа ба хөгжлийн байгууллага
}}


[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс| ]]
[[Ангилал:Америкийн Нэгдсэн Улс| ]]
Мөр 153: Мөр 243:
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:Их наймын орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын гишүүн орон]]
[[Ангилал:Умар Америкийн орон]]
[[Ангилал:Хойд Америкийн орон]]
[[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]]
[[Ангилал:ЭЗХАХБ-ын гишүүн орон]]

19:18, 6 Тавдугаар сар 2024-ий байдлаарх одоогийн засвар

Америкийн Нэгдсэн Улс
ᠠᠮᠧᠷᠢᠺᠠ ᠶᠢᠨ
ᠨᠢᠭᠡᠳᠦᠭᠰᠡᠨ
ᠤᠯᠤᠰ
United States of America (Англи)
Уриа: In God We Trust
Бурханд бид итгэдэг[1]
Бусад уламжлалт урианууд:[2]
Төрийн дуулал: "Одоор чимэглэсэн далбаа"[3]
Марш: "The Stars and Stripes Forever"[4][5]
Orthographic map of the U.S. in North America
НийслэлВашингтон, К.Т.
38°53′N 77°01′W / 38.883°N 77.017°W / 38.883; -77.017
Томоохон хотНью-Йорк хот
40°43′N 74°00′W / 40.717°N 74.000°W / 40.717; -74.000
Албан ёсны хэлХолбооны түвшинд байхгүй[a]
Үндэсний хэлАнгли хэл (де-факто)
Угсаатны бүлгүүд
(2020)[8][9][10]
Арьстны бүлгээр:
Испани эсвэл Латин гаралаар:
Шашин
(2021)[11]
Ард түмний нэршилАмерикчууд[12]
Төр засагХолбооны ерөнхийлөгчийн үндсэн хуульт бүгд найрамдах улс
Жо Байден
Камала Харрис
Нэнси Пелоси
Жон Робертс
Хууль тогтоох байгууллагаКонгресс
• Дээд танхим
Сенат
• Доод танхим
Төлөөлөгчдийн Танхим
Түүх
1776 оны 07-р сарын 04 (1776-07-04)
1781 оны 03-р сарын 01 (1781-03-01)
1783 оны 09-р сарын 03 (1783-09-03)
1788 оны 06-р сарын 21 (1788-06-21)
1959 оны 08-р сарын 21 (1959-08-21)
Газар нутаг
• Нийт
9,833,520 км2[13] (3)
• Усны эзлэх талбай (%)
4.66[14]
Хүн ам
• 2021 тооцоо
Neutral increase 331,893,745[15]
• 2020 тооллого
331,449,281[b][16] (3)
ДНБ (ХАЧТ)2022 тооцоо
• Нийт
▲ $25.03 их наяд[17] (2)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $75,179[17] (8)
ДНБ (нэрлэсэн)2022 тооцоо
• Нийт
▲ $25.03 их наяд[17] (1)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $75,179[17] (8)
ОТББИ (2020)  46.9[18]
өндөр
ХХИ (2021)▲ 0.921[19]
маш өндөр · 21
Мөнгөний нэгжАНУ доллар ($) (USD)
Цагийн бүсUTC−4 to −12, +10, +11
• Зуны цаг (ЗЦ)
UTC−4 to −10[c]
Огнооны форматсс/өө/жжжж[d]
Жолооны талбаруун[e]
Утасны томьёо+1
ISO 3166 кодUS

Америк улс буюу бүтнээр хэлвэл Америкийн Нэгдсэн Улс (товчоор АНУ; Англи: United States of America) Умард Америк тивд оршдог. Хойд талаараа Канад, урд талаараа Мексик улстай хиллэх бөгөөд зүүн зүгт Атлантын далай, баруун зүгт Номхон далай, урд зүгт Мексикийн булан хүрдэг. 50 муж улс болон Колумбын тойргоос бүрдсэн холбооны, бүгд найрамдах улс юм. Аляска, Хавай, Пуэрто-Рико зэрэг тусдаа орших нутагтай. 9.6 сая км² газарт (дэлхийд 3-р байр) 313 сая хүн (3-р олон) аж төрж байна. Газрын гадарга, уур амьсгал олон янз, нийслэл нь Вашингтон.

Индиануудын өвөг одоогоос 15.000 жилийн өмнө Америкт ирсэн бөгөөд Европын колоничлол МЭ 16-р зуунаас эхэлсэн. Атлантын эргээр Британийн 13 колони гэж байв. Колонийн ард түмэн далайн чанадын Их Британид захирагдахгүйн төлөө тэмцсэн хувьсгал ялснаас 1776 онд АНУ байгуулагдаж, 1783 онд дайн дуусаж, Европын колониос салсан анхны орон болсон юм. 1787 онд үндсэн хуулиа баталж одоо ч өөрчлөөгүй гэх ба 1791 онд хүний эрх, эрх чөлөөний суурь зарчмыг тунхагласан ажээ.

Байгуулагдснаасаа хойш Франц, Испанийн хаяа залгаа колониос газар нутаг авч Номхон далай хүртэл тэлсэн ба 19-р зууны дунд үед боолчлолыг халахын төлөө иргэний дайн дэгдэж амжилттай төгссөн. Дэлхийн хоёрдугаар дайнаар цөмийн зэвсэгтэй болж, дараа нь НҮБ-ийг байгуулалцаж, НҮБ-ийн Аюулгүйн зөвлөлийн байнгын гишүүн улс болсон. Хүйтэн дайн төгсөж ЗХУ задарснаар ганц их гүрэн болон үлдсэн гэдэг. Дэлхийн бараг бүх орноос хүн шилжин суусан олон арьс үндэс, олон хэл соёлтны газар болсон бөгөөд цагаан арьстан зонхилдог. Англи хэл голлодог, испани хэл бас хэрэглээнд байна. АНУ аж үйлдвэржсэн, хөгжингүй улс юм. ДНБ-ийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэг. Цэрэг, технологи сайн.

Нэр

Америкийн Нэгдсэн Улсын хэд хэдэн нэр түгээмэл хэрэглэгддэг. Бүтэн нэрний албан ёсны хувилбарууд нь «АНУ», «Америк», түүнчлэн "United States" (U.S.) болон "U.S.A." гэсэн анхны үгсийг агуулдаг; «Америкийн Нэгдсэн Улс» гэсэн нэрийг 1776 оны 9-р сарын 9-ний өдөр Тивийн хоёрдугаар конгресс албан ёсоор баталсан.

Газар зүй

АНУ 9,629,091 хавтгай дөрвөлжин километр газар нутагтай. Oросын холбооны улс Kанадын дараах орших Хятадын өмнөх буюу дэлхийн 3-р том орон юм.

Сансраас харсан зураг
Физик газар зүйн зураг
Колорадо мөрний Гранд-Каньон

Байрлал

Америкийн үндсэн орон (7,663,941 км²) нь Канад, Мексик хоёр улс, Номхон болон Атлантын далай, Мексикийн булангаар хүрээлэгддэг. Салангид газраас хамгийн том нь Умард мөсөн далайд тулсан Аляска (1,717,856 км²) юм. Аляска ; талаар Канадтай хиллэж, баруун зүгт Берингийн хоолойгоор Оростой ойрхон оршдог. Номхон далайд Хавайн арлууд (28311 км²), Гуам арал, Марианы арлууд, Америкийн Самао, Карибын тэнгист Пуэрто-Рико арал, Виржиний арлууд бий. Америк орон Канадтай 8893 км, Мексиктэй 3327 км газраар хиллэдэг.

Газрын тогтоц

Америкийн үндсэн орныг хэлвэл Атлантын далай талдаа нам доор, Номхон далай талдаа өндөр байдаг. Атлантын эргийн нам доор газар, Аппалачийн нуруу (ноён оргил нь 2037 м өндөр Митчелл уул), Миссисипи мөрний сав газар, Төв тал (200—500 м), Их тал (500—1600 м), Кордильерийн нуруу оршдог. Кордильерийн Хадтай уулс (Rocky mountains)-ын Элберт уул 4399 м өндөр, Сьерра-Невадагийн нурууны Уитни уул 4421 м хүрнэ. Аляскад Америкийн хамгийн өндөр Мак-Кинли (6193 м) сүндэрлэдэг. Хавай арал галт уулын бүтэцтэй. Оргил нь д.т.д. 4205 м.

Усны зүй

Америкийн гол мөрд Атлантын (ихэнх нь), Номхон, Умард мөсөн далайн ай савд хамаардаг. Мексикийн буланд цутгадаг Миссисипи (дан урт 3757 км), Миссури (4127 км), Рио-Гранде, Коларадо, Арканзас (2322 км), Ред-Ривер, Номхон далайд юүлдэг Колумб, Аляскын Юкон мөрөн зэрэг томхоныг дурдаж болно.

Канадтай хиллэх хилийн шугам дайраад цэнгэг усны нөөц болсон Их нуурууд хэмээх Дээд, Хурон, Мичиган, Эри, Онтарио гэсэн нэртэй таван том нуур бий.

Түүх

Жон Трумбуллын "Тусгаар тогтнолын тунхаг" зураг

Газар нутаг, хүн ам

Хүн амын олонхи нь цагаан арьстан.

  • Хар арьстан 29,2 сая
  • Латин гаралтай 16,9 сая
  • Индианчууд – 1,4 сая

Хүн амын 27,1% нь 18 хүртэлх насных бөгөөд 25 сая гаруй хүн 65-аас дээш настай байна. Дундаж наслалт 78. Дөрвөн хүн тутмын 3 нь хот сууринд амьдардаг.

2001 оны байдлаар, хүн амын 52% нь протестант, 24.5% нь католик, 1.4% нь жүдийн шашинтан, 0.5% нь муслим, 0.5% нь буддист, 0.4% нь хинду шашинтан, 14.2% нь шашин шүтлэггүй гэж тодорхойлогдсон байна. Үндсэн албан ёсны хэл нь англи.

Газар нутгийн хэмжээ: 9,631,418 км кв.

Газарзүйн байрлалын онцлог: Энэ нь олон улсын усан замыг ашиглах бүрэн боломжтойгоос гадна харьцангуйгаар тусгаарлагдмал байрлалтай нь бусад бүс нутгийн улс орнуудтай харилцахад тээврийн зардал, цаг хугацаа их шаардах муу талтай ч цэрэг стратегийн аюулгүй байдлыг]] ямар нэг хэмжээгээр хангадаг бөгөөд тухайлбал АНУ-ын нутаг дэвсгэр нь Дэлхийн I, II дайнд огтхон ч өртөөгүй нь үүний илрэл юм.

Засаг захиргаа

Цагаан ордон

АНУ нь холбооны улс бөгөөд 50 муж улс болон Колумбын тойргоос бүрддэг. Нийслэл хот Вашингтонд 638,5 мянган хүн оршин суудаг. АНУ-ын хамгийн том хот нь Нью-Йорк бөгөөд дүүргийн хамт 9 сая гаруй хүн оршин суудаг.

АНУ-ын Ерөнхийлөгч нь Төрийн болон Засгийн газрын тэргүүн юм. Ерөнхийлөгч болон дэд ерөнхийлөгчийг муж улс болгоноос шууд сонгогдсон сонгогчдын саналаар 4 жилийн хугацаагаар сонгоно. Ерөнхийлөгч нь АНУ-д төрсөн, 35 нас хүрсэн иргэн байх ёстой.

АНУ-ын Засгийн газар буюу Кабинетыг Ерөнхийлөгч томилж, Сенат батлах бөгөөд сайд нар (Төрийн нарийн бичгийн дарга гэх) нь Конгрессын өмнө хариуцлага хүлээх албагүй.

Хууль тогтоох

Хууль тогтоох байгууллага АНУ-ын Конгресс нь 2 танхимаас бүрддэг аж. Дээд танхим Сенат нь зургаан жилийн хугацаагаар муж улс бүрээс 2 гишүүн сонгогдсон 100 гишүүнтэй бөгөөд хоёр жил тутам эдгээрийн гуравны нэг нь дахин сонгуульд ордог байна. Доод танхим болох Төлөөлөгчдийн танхимд гишүүдийн тоо тухайн муж улсын хүн амын тооноос хамаардаг агаад одоогийн байдлаар 435 суудалтай байна.

Шүүх засаглал

АНУ-ын Дээд шүүхийн 9 гишүүнийг бүх насаар нь Ерөнхийлөгч томилж, Сенат баталдаг байна. Түүнчлэн АНУ-ын Давж заалдах шүүх, АНУ-ын Тойргийн шүүх, Муж улсын болон анхан шатны шүүх гэж байдаг.

Улс төрийн гол намууд

АНУ-д үндсэндээ үйлдвэрлэгчдийн эрх ашгийг хамгаалсан Бүгд Найрамдах нам (1854 онд байгуулагдсан), Ардчилсан Нам (1828 онд байгуулагдсан) хэмээх хоёр намын тогтолцоо бүрдэж, засгийн эрхийг ээлж дараалан барьсаар иржээ. Эдгээр хоёр намын үзэл баримтлал зарчмын ялгаа үгүй боловч БНН хувийн эдийн засагт төрийн оролцоог аль болохоор хязгаарлах чиг шугам баримтлаж байхад АН нь засгийн газар хувийн эдийн засгийг тодорхой хэмжээгээр удирдан зохицуулж, хүн амын нийгмийн асуудалд анхаарах ёстой гэж үздэг байна. Энэ хоёр намаас гадна Шинэчлэлийн нам, Ногооны болон Социал демократ гэх зэрэг улс төрийн 21 нам байдаг. Тэдгээр намууд улс төрийн нөлөө байхгүй, өргөн хүрээтэй үйл ажиллагаа явуулдаггүй.

Орон нутаг

АНУ-ын 50 Муж Улс

АНУ-ын нутаг дэвсгэр нь 50 муж улсад хуваагддаг. Мөн тэд хараат газар нутаг, protectorates хэд хэдэн агуулсан байдаг. Муж тус бүр өөрийн өөрийн үндсэн хууль, түүний хууль тогтоомж, гүйцэтгэх эрх баригчдад байна.

Төрийн муж бүр нь эргээд, дүүрэгт хуваагдана. Тэдний тоо өргөн харилцан адилгүй байдаг. Жишээ нь, АНУ-ын Техасын ийм дүүрэгт - 254, болон Делавэр мужийн дотор - 3.

Эдийн засаг

Америкийн нэгдсэн улс нь дэлхийн хамгийн том, технологийн хувьд хөгжсөн хүчирхэг эдийн засагтай орон юм. Тус улсын зах зээлийн эдийн засгийн тогтолцооны дагуу хувийн бизнес давамгайлах үүрэгтэй бөгөөд холбооны болон төрийн байгууллагууд шаардлагатай бараа, үйлчилгээг эдгээр хувийн үйлдвэрлэгчээс худалдан авдаг системтэй байна. Баруун Европ, Японы аж үйлдвэрлэгчидтэй харьцуулбал америкийн бизнес эрхлэгчид нь капитал болон үйл ажиллагааны хэмжээг өргөжүүлэх, ажиллах хүч нэмэгдүүлэх, шинэ бараа бүтээгдэхүүн боловсруулахад давуу талтай байна. АНУ-ын компаниуд нь компьютер, анагаах ухаан, сансар судлал, батлан хамгаалах зэрэг салбарын тоног төхөөрөмж боловсруулалтаараа дэлхийд тэргүүлдэг байна. 1994-2000 онд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл эрс нэмэгдэж, инфляцийн түвшин багасч, ажилгүйдлийн хэмжээ 5 хувиас доор болов.

Цахим холбоос

Засгийн газар
Бусад
Түүх
Газрын зураг

Тэмдэглэл

  1. ↑ Англи хэл нь 32 мужийн албан ёсны хэл; Англи ба Хавай хэл хоёулаа Хавайн албан ёсны хэл, ба Англи болон уугуул 20 хэлнүүд Аляскад албан ёсны хэл юм. Алгонкин, Чероки, ба Сиу хэлнүүд нь тус улсын уугуул иргэдийн хяналтанд байдаг газар нутгуудад албан ёсны статустай олон хэлний нэг юм. Мэн ба Луизиана мужуудад франц хэл нь де-факто боловч албан ёсны хэл биш, харин Нью-Мексико мужийн хууль Испани хэлэнд тусгай статус олгодог. Таван газар нутагт Англи хэлний хажуугаар нэг ба түүнээс дээш уугуул хэлнүүд албан ёсны статустай: Пуэрто-Рикод Испани хэл, Америкийн Самоад Самоа хэл, ба Гуам ба Хойд Марианы Арлуудад Чаморро хэл. Хойд Марианы арлуудад Каролин мөн албан ёсны статустай.[6][7]
  2. ↑ Excludes Puerto Rico and the other unincorporated islands because they are counted separately in U.S. census statistics.
  3. ↑ See Time in the United States for details about laws governing time zones in the United States.
  4. ↑ See Date and time notation in the United States.
  5. ↑ A single jurisdiction, the U.S. Virgin Islands, uses left-hand traffic.

Зүүлт, тайлбар

  1. ↑ «Бид Бурханд Итгэдэг» - Бид Бурханд Итгэдэг. Мөнгө Үлдсэн
  2. ↑ "The Great Seal of the United States" (PDF). U.S. Department of State, Bureau of Public Affairs. 2003. Retrieved February 12, 2020.
  3. ↑ "14". An Act To make The Star-Spangled Banner the national anthem of the United States of America. March 3, 1931. {{cite book}}: Unknown parameter |article-type= ignored (help); Unknown parameter |legislature= ignored (help)
  4. ↑ Kidder & Oppenheim 2007, p. 91.
  5. ↑ "uscode.house.gov". Public Law 105-225. uscode.house.gov. August 12, 1999. pp. 112 Stat. 1263. Retrieved September 10, 2017. Section 304. "The composition by John Philip Sousa entitled 'The Stars and Stripes Forever' is the national march."
  6. ↑ Cobarrubias 1983, p. 195.
  7. ↑ García 2011, p. 167.
  8. ↑ "2020 Census Illuminates Racial and Ethnic Composition of the Country". United States Census. Retrieved August 13, 2021.
  9. ↑ "Race and Ethnicity in the United States: 2010 Census and 2020 Census". United States Census. Retrieved August 13, 2021.
  10. ↑ "A Breakdown of 2020 Census Demographic Data". NPR. August 13, 2021.
  11. ↑ "About Three-in-Ten U.S. Adults Are Now Religiously Unaffiliated". Measuring Religion in Pew Research Center's American Trends Panel. Pew Research Center. December 14, 2021. Retrieved December 21, 2021.
  12. ↑ Compton's Pictured Encyclopedia and Fact-index: Ohio. 1963. p. 336.
  13. ↑ Areas of the 50 states and the District of Columbia but not Puerto Rico nor other island territories per "State Area Measurements and Internal Point Coordinates". Census.gov. August 2010. Retrieved March 31, 2020. reflect base feature updates made in the MAF/TIGER database through August, 2010.
  14. ↑ "Surface water and surface water change". Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD). 2015. Retrieved October 11, 2020.
  15. ↑ "New Vintage 2021 Population Estimates Available for the Nation, States and Puerto Rico". Census.gov. U.S. Census Bureau.
  16. ↑ "Census Bureau's 2020 Population Count". United States Census. Retrieved April 26, 2021. The 2020 census is as of April 1, 2020.
  17. ↑ 17.0 17.1 17.2 17.3 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. October 2022. Retrieved October 11, 2022.
  18. ↑ Bureau, US Census. "Income and Poverty in the United States: 2020, Table A-3". Census.gov. Retrieved July 26, 2022.
  19. ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (in англи). United Nations Development Programme. September 8, 2022. Retrieved September 8, 2022.
"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Америкийн_Нэгдсэн_Улс&oldid=777020"-с авсан