Jump to content

Турк: Засвар хоорондын ялгаа

Холбоос засах
Википедиа — Чөлөөт нэвтэрхий толь
Browse history interactively
← Өмнөх өөрчлөлт
Content deleted Content added
VisualWikitext
No edit summary
No edit summary
 
(21 дундын хувилбарууд 6 хэрэглэгчид харагдахгүй)
Мөр 1: Мөр 1:
{{Short description|Баруун Ази, Зүүн Өмнөд Европ дахь улс}}
{{Инфобокс улс
{{Инфобокс улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Турк Улс
| conventional_long_name = Бүгд Найрамдах Турк Улс<br/><span style="text-align:left;">{{МонголЮникод|ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ<br />ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ</br>ᠲᠦᠷᠻ<br />ᠤᠯᠤᠰ|size=1em}}</span>
⚫
| common_name = Турк
| common_name = Турк <!-- DO NOT change to Türkiye. The subject of Turkey's name rebrand is controversial, and there is currently no consensus on Wikipedia supporting the use of Türkiye in English text. -->
| native_name = {{native name|tr|Türkiye Cumhuriyeti}}
| native_name = {{native name|tr|Türkiye Cumhuriyeti}}
| image_flag = Flag of Turkey.svg
| image_flag = Flag of Turkey.svg
| flag_type = [[Туркийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| flag_type = [[Туркийн төрийн далбаа|Төрийн далбаа]]
| image_coat = <!-- The Turkish Constitution doesn't specify an official coat of arms -->
| image_coat = <!-- Туркийн Үндсэн хуульд төрийн сүлдийг заагаагүй -->
| symbol_type =
| symbol_type =
| national_motto = <!-- The Turkish Constitution doesn't specify an official motto -->
| national_motto = <!-- Туркийн Үндсэн хуульд албан ёсны уриа заагаагүй -->
| national_anthem = <br />{{native phrase|tr|[[Туркийн төрийн дуулал|İstiklal Marşı]]|nolink=yes}}<br />"Тусгаар тогтнолын марш"{{parabr}}{{center|[[File:Istiklâl Marsi instrumetal.ogg]]}} <!-- Please do not replace this with the vocal version. In order to keep continuity with other Wikipedia pages on modern countries, the instrumental version should be used. -->
| national_anthem = <br />{{native phrase|tr|[[Тусгаар тогтнолын марш|İstiklal Marşı]]|nolink=yes}}<br />"Тусгаар тогтнолын марш"{{parabr}}{{center|[[File:Istiklâl Marsi instrumetal.ogg]]}} <!-- Please do not replace this with the vocal version. In order to keep continuity with other Wikipedia pages on modern countries, the instrumental version should be used. -->
| image_map = Turkey (orthographic projection).svg
| image_map = Turkey (orthographic projection).svg
| capital = [[Анкара]]
| capital = [[Анкара]]
| coordinates = {{Coord|39|N|35|E|type:city|display=title,inline}}
| coordinates = {{Coord|39|N|35|E|type:city|display=title,inline}}
| largest_city = [[Истанбул]]<br />{{coord|41|1|N|28|57|E|display=inline}}
| largest_city = [[Истанбул]]<br />{{coord|41|1|N|28|57|E|display=inline}}
| official_languages = [[Турк хэл]]<ref name="TC Constituton Art. 3">{{cite news|title=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|url=https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=3|publisher=[[Grand National Assembly of Turkey]]|access-date=1 July 2020|language=Tr|archive-url=https://web.archive.org/web/20200702232731/https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=3|archive-date=2 July 2020|quote="3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır."|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name="Constitutional Court of Turkey - Constitution Art. 3">{{cite news|title=Mevzuat: Anayasa|url=https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/|publisher=[[Constitutional Court of Turkey]]|location=Ankara|access-date=1 July 2020|language=Tr|archive-url=https://web.archive.org/web/20200621023406/https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/|archive-date=21 June 2020|url-status=bot: unknown}}</ref>
| official_languages = [[Турк хэл]]<ref name="TC Constituton Art. 3">{{cite news|title=Türkiye Cumhuriyeti Anayasası|url=https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=3|publisher=[[Туркийн Үндэсний Их Хурал]]|access-date=1 July 2020|language=Tr|archive-url=https://web.archive.org/web/20200702232731/https://www.tbmm.gov.tr/develop/owa/tc_anayasasi.maddeler?p3=3|archive-date=2 July 2020|quote="3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır."|url-status=bot: unknown}}</ref><ref name="Constitutional Court of Turkey - Constitution Art. 3">{{cite news|title=Mevzuat: Anayasa|url=https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/|publisher=[[Туркийн Үндсэн хуулийн шүүх]]|location=Ankara|access-date=1 July 2020|language=Tr|archive-url=https://web.archive.org/web/20200621023406/https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/anayasa/|archive-date=21 June 2020|url-status=bot: unknown}}</ref>
| languages_type = [[Ярианы хэл]]
⚫
| languages2 = {{collapsible list |[[Курд хэл]]|[[Заза хэл]]|[[Черкес хэлнүүд|Черкес]]|[[Лаз хэл]]|[[Араб хэл]]|[[Туркийн хэлнүүд|Бусад]]}}
| languages2_type = Бусад хэлнүүд
| languages = {{vunblist
| Голдуу турк хэл<ref>
* {{harvnb|KONDA|2006|p=19}}
⚫
* {{harvnb|Comrie|2018|p=537}}</ref>}} {{collapsible list |[[Умард Курд хэл|Курд хэл]]|[[Заза хэл]]|[[Араб хэл]]|[[Черкес хэл]]|[[Лаз хэл]]|[[Грек хэл]]|[[Армени хэл]]|[[Албани хэл]]|[[Босни хэл]]|[[Болгар хэл]]|[[Туркийн хэлнүүд|Бусад хэл]]}}
| ethnic_groups = {{unbulleted list
| ethnic_groups = {{unbulleted list
| 70–75% [[Туркууд]]
| 70–75% [[Туркууд]]
| 19% [[Турк дахь курдүүд|Курдүүд]]
| 19% [[Курдүүд]]
| 6–11% [[Туркийн хүн ам|Бусад]]
| 6–11% Бусад
}}
}}
⚫
| religion =
| religion_year =
| religion_ref =
| demonym = [[Туркууд]]
| demonym = [[Туркууд]]
| government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]
| government_type = [[Нэгдмэл улс|Нэгдмэл]] [[Ерөнхийлөгчийн засаглалын систем|ерөнхийлөгчийн]] [[бүгд найрамдах улс]]
Мөр 29: Мөр 30:
| leader_name1 = [[Режеп Тайип Эрдоан]]
| leader_name1 = [[Режеп Тайип Эрдоан]]
| leader_title2 = [[Туркийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_title2 = [[Туркийн Дэд Ерөнхийлөгч|Дэд Ерөнхийлөгч]]
| leader_name2 = [[Фуат Октай]]
| leader_name2 = [[Жевдет Йылмаз]]
| leader_title3 = [[Туркийн Үндэсний Их Хурлын Дарга|Их Хурлын Дарга]]
| leader_title3 = [[Туркийн Үндэсний Их Хурлын Дарга|Их Хурлын Дарга]]
| leader_name3 = [[Мустафа Шентоп]]
| leader_name3 = [[Нуман Куртулмуш]]
| leader_title4 = [[Туркийн Үндсэн хуулийн шүүх|Ерөнхий шүүгч]]
| leader_name4 = [[Кадир Өзкая]]
| legislature = {{nowrap|[[Туркийн Үндэсний Их Хурал|Үндэсний Их Хурал]]}}
| legislature = {{nowrap|[[Туркийн Үндэсний Их Хурал|Үндэсний Их Хурал]]}}
| sovereignty_type = [[Туркийн түүх|Түүх]]
| sovereignty_type = [[Туркийн түүх|Түүх]]
| established_event1 = [[Османы эзэнт гүрэн]]
| established_event1 = [[Османы эзэнт гүрэн]]
| established_date1 = 1299
| established_date1 = 1299 оны ойролцоо
| established_event2 = [[Туркийн тусгаар тогтнолын дайн|Тусгаар тогтнолын дайн]]
| established_event2 = [[Туркийн тусгаар тогтнолын дайн|Тусгаар тогтнолын дайн]]
| established_date2 = 5 сарын 19, 1919
| established_date2 = 5 сарын 19, 1919
| established_event3 = [[Үндэсний Их Хурлын засгийн газар]]
| established_event3 = [[Үндэсний Их Хурлын засгийн газар]]
| established_date3 = 4 сарын 23, 1920
| established_date3 = 4 сарын 23, 1920
| established_event4 = {{nowrap|[[Лозанны гэрээ]]}}
| established_event4 = [[Османы султант улсын татан буулгалт|Султант улс татан буугдсан]]
| established_date4 = 7 сарын 24, 1923
| established_date4 = 11 сарын 1, 1922
| established_event5 = [[Туркийн түүх|Бүгд найрамдах улс тунхаглагдав]]
| established_event5 = {{nowrap|[[Лозанны гэрээ]]}}
| established_date5 = [[Бүгд Найрамдах Улсын Өдөр (Турк)|10 сарын 29, 1923]]
| established_date5 = 7 сарын 24, 1923
| established_event6 = [[Туркийн Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_event6 = [[Туркийн түүх|Бүгд найрамдах улс тунхаглагдав]]
| established_date6 = 11 сарын 9, 1982<ref name="Constitution2019"/>
| established_date6 = [[Бүгд Найрамдах Улсын Өдөр (Турк)|10 сарын 29, 1923]]
| established_event7 = [[Туркийн Үндсэн хууль|Одоогийн үндсэн хууль]]
| established_date7 = 11 сарын 9, 1982<ref name="Constitution2019">{{cite web |title=Туркийн үндсэн хууль |url=https://www.anayasa.gov.tr/en/legislation/turkish-constiution/ |publisher=Анаяса Махкемеси |access-date=12 April 2022 |archive-date=10 January 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210110193216/https://www.anayasa.gov.tr/en/legislation/turkish-constiution/ |url-status=live }}</ref>
| area_km2 = 783,356 <!--http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Tuerkei_node.html -->
| area_km2 = 783,356 <!--http://www.auswaertiges-amt.de/DE/Aussenpolitik/Laender/Laenderinfos/01-Nodes_Uebersichtsseiten/Tuerkei_node.html -->
| area_rank = 36
| area_rank = 36
| area_sq_mi = 302535 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
| area_sq_mi = 302535 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
| percent_water = 2.03 (2015 оны байдлаар)<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=[[Organisation for Economic Co-operation and Development]] (OECD)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER#}}</ref>
| percent_water = 2.03<ref>{{cite web|title=Surface water and surface water change|access-date=11 October 2020|publisher=[[Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага]] (ЭЗХАХБ)|url=https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER|archive-date=24 March 2021|archive-url=https://web.archive.org/web/20210324133453/https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=SURFACE_WATER|url-status=live}}</ref>
| population_estimate = 84,680,273<ref>{{Cite CIA World Factbook|country=Turkey-Turkiye|access-date=21 October 2022}}</ref>
| population_estimate_year = 2022
| population_estimate_year = 2022
| population_estimate_rank = 18
| population_estimate_rank = 17
| population_density_km2 = 110<ref name="Turkey-population">{{cite web|url=https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2021-45500&dil=2|publisher=[[Turkish Statistical Institute]]|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2021|date=4 February 2022|access-date=7 February 2022}}</ref>
| population_density_km2 = 111<ref name="Turkey-population">{{cite web|url=https://data.tuik.gov.tr/Bulten/Index?p=Adrese-Dayali-Nufus-Kayit-Sistemi-Sonuclari-2021-45500&dil=2|publisher=Turkish Statistical Institute|title=The Results of Address Based Population Registration System, 2021|date=4 February 2022|access-date=7 February 2022}}</ref>
| population_density_sq_mi = 262
| population_density_sq_mi = 262
| population_density_rank = 107
| population_density_rank = 83
| GDP_PPP = {{increase}} $3.32 их наяд<ref name=IMF-WEO>{{cite news |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2022/October/weo-report?c=186,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,PPPSH,&sy=2020&ey=2027&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1|title=World Economic Outlook Database, October 2022 |publisher=[[International Monetary Fund]] |newspaper=Imf |access-date=11 October 2022}}</ref>
| GDP_PPP = {{increase}} $3.832 их наяд<ref name="IMFWEO.TR">{{cite web |url=https://www.imf.org/en/Publications/WEO/weo-database/2024/April/weo-report?c=186,&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,&sy=2022&ey=2029&ssm=0&scsm=1&scc=0&ssd=1&ssc=0&sic=0&sort=country&ds=.&br=1 |title=World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Türkiye) |publisher=[[Олон Улсын Валютын Сан]] |website=www.imf.org |date=16 April 2024 |access-date=16 April 2024}}</ref>
| GDP_PPP_year = 2022
| GDP_PPP_year = 2024
| GDP_PPP_rank = 11
| GDP_PPP_rank = 11
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $38,759<ref name=IMF-WEO />
| GDP_PPP_per_capita = {{increase}} $43,921<ref name="IMFWEO.TR" />
| GDP_PPP_per_capita_rank = 46
| GDP_PPP_per_capita_rank = 46th
| GDP_nominal = {{increase}} $853&nbsp;тэрбум<ref name=IMF-WEO />
| GDP_nominal = {{increase}} $1.114 их наяд<ref name="IMFWEO.TR" />
| GDP_nominal_year = 2022
| GDP_nominal_year = 2024
| GDP_nominal_rank = 20
| GDP_nominal_rank = 18
| GDP_nominal_per_capita = {{increase}} $9,961<ref name=IMF-WEO />
| GDP_nominal_per_capita = {{decrease}} $12,765<ref name="IMFWEO.TR" />
| GDP_nominal_per_capita_rank = 79
| GDP_nominal_per_capita_rank = 71
| Gini = 41.9 <!--number only-->
| Gini = 41.9 <!--number only-->
| Gini_year = 2019
| Gini_year = 2019
Мөр 75: Мөр 79:
| HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| HDI_ref = <ref name="HDI">{{cite web|url=https://hdr.undp.org/system/files/documents/global-report-document/hdr2021-22pdf_1.pdf|title=Human Development Report 2021/2022|language=en|publisher=[[United Nations Development Programme]]|date=8 September 2022|access-date=8 September 2022}}</ref>
| HDI_rank = 48
| HDI_rank = 48
| currency = [[Туркийн лира]] ([[Турк лирын тэмдэг|₺]])
| currency = [[Туркийн лир]] ([[Турк лирын тэмдэг|₺]])
| currency_code = TRY
| currency_code = TRY
| time_zone = [[Туркийн Цаг|TRT]]
| time_zone = [[Туркийн Цаг|TRT]]
Мөр 83: Мөр 87:
| calling_code = [[Турк дахь утасны дугаар|+90]]
| calling_code = [[Турк дахь утасны дугаар|+90]]
| cctld = [[.tr]]
| cctld = [[.tr]]
| official_website =
| today =
| ethnic_groups_year = 2016
| ethnic_groups_year = 2016
| ethnic_groups_ref = <ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkey-turkiye/#people-and-society|title=Turkey|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[Central Intelligence Agency]]|access-date=13 October 2016}}</ref>
| ethnic_groups_ref = <ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/turkey-turkiye/#people-and-society|title=Turkey|work=[[The World Factbook]]|publisher=[[АНУ-ын Тагнуулын төв газар|Тагнуулын төв газар]]|access-date=13 October 2016}}</ref>
}}
}}


'''Турк''' ({{lang-tr|Türkiye}} {{IPA-tr|ˈtyɾcije|}}), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Түрк Улс''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti|links=no}} {{IPA-tr|ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti||Tur-Türkiye_Cumhuriyeti.ogg}}), нь тив дамнасан [[Зүүн Европ|зүүн]] [[Европ]] болон [[Өрнөд Ази|өрнөд]] [[Ази]]йн [[улс]] юм. Баруунаас нар зөв тойруулвал [[Грек]], [[Болгар]], [[Гүрж]], [[Армени]], [[Азербайжан]], [[Иран]], [[Ирак]], [[Сири]] гэх 8 улстай хиллэдэг. Мөн урд, баруун, хойд талуудаараа [[Газар дундын тэнгис]], [[Эгейн тэнгис]], [[Хар тэнгис]]ээр хөвөөлөгдөнө. [[Гантиг тэнгис]], [[Босфорын хоолой|Босфорын]], [[Дарданеллын хоолой]]нуудаар тивүүдийг заагладаг. Нийслэл нь [[Анкара]], хамгийн том хот нь [[Стамбул]]. Нийтээрээ шахуу [[Ислам|Ислам шашны]] шүтлэгтэй, албан ёсны хэл нь [[Турк хэл|Турк]], бас Иран гаралтай өөрсдийн хэлээр ярилцдаг [[Курд]], Заза нар байдаг.
'''Турк''' ({{lang-tr|Türkiye}} [ˈtyɾcije]), албан ёсоор '''Бүгд Найрамдах Түрк Улс''' ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti|links=no}} [ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti]), нь тив дамнасан [[Зүүн Европ|зүүн]] [[Европ]] болон [[Өрнөд Ази|өрнөд]] [[Ази]]йн [[улс]] юм. Баруунаас нар зөв тойруулвал [[Грек]], [[Болгар]], [[Гүрж]], [[Армени]], [[Азербайжан]], [[Иран]], [[Ирак]], [[Сири]] гэх 8 улстай хиллэдэг. Мөн урд, баруун, хойд талуудаараа [[Газар дундын тэнгис]], [[Эгейн тэнгис]], [[Хар тэнгис]]ээр хөвөөлөгдөнө. [[Гантиг тэнгис]], [[Босфорын хоолой|Босфорын]], [[Дарданеллын хоолой]]нуудаар тивүүдийг заагладаг. Нийслэл нь [[Анкара]], хамгийн том хот нь [[Стамбул]]. Нийтээрээ шахуу [[Ислам|Ислам шашны]] шүтлэгтэй, албан ёсны хэл нь [[Турк хэл|Турк]], бас Иран гаралтай өөрсдийн хэлээр ярилцдаг [[Курд]], Заза нар байдаг.


Огуз [[түрэг]]үүд 11-р зууны үест одоогийн нутагт нүүдэллэн иржээ. Тухайн үед Түрэгийн Селжүкүүд баруун Азид ноёлж байгаад улс нь мөхсөний дараа [[Бага Ази|Анатолийн хойг]]т (Туркийн Азийн нутаг) хүч нь шилжиж, [[Османы эзэнт гүрэн]] тогтож хүчирхэгжсээр [[Балканы хойг]], [[Баруун Ази]], [[Хойд Африк]]ийг нэгтгэн (Өрнөдийн нэрлэдгээр [[Ойрх Дорнод]]ыг) захирч байсан. [[Дэлхийн 1-р дайн]]д ялагдсанаар гүрэн задарч, дайнд ялсан улсуудын мэдэлд хуваагдсан үед [[Мустафа Кемал Ататүрк]] чөлөөлөх дайныг удирдан ялснаар [[1923]] онд одоогийн Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсан.
Огуз [[түрэг]]үүд 11-р зууны үест одоогийн нутагт нүүдэллэн иржээ. Тухайн үед Түрэгийн Селжүкүүд баруун Азид ноёлж байгаад улс нь мөхсөний дараа [[Бага Ази|Анатолийн хойг]]т (Туркийн Азийн нутаг) хүч нь шилжиж, [[Османы эзэнт гүрэн]] тогтож хүчирхэгжсээр [[Балканы хойг]], [[Баруун Ази]], [[Хойд Африк]]ийг нэгтгэн (Өрнөдийн нэрлэдгээр [[Ойрх Дорнод]]ыг) захирч байсан. [[Дэлхийн 1-р дайн]]д ялагдсанаар гүрэн задарч, дайнд ялсан улсуудын мэдэлд хуваагдсан үед [[Мустафа Кемал Ататүрк]] чөлөөлөх дайныг удирдан ялснаар [[1923]] онд одоогийн Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсан.
Мөр 100: Мөр 102:
== Улс төр ==
== Улс төр ==
[[Зураг:Tayyip Erdoğan.JPG|thumb|left|130px|Режеп Тайип Эрдоган]]
[[Зураг:Tayyip Erdoğan.JPG|thumb|left|130px|Режеп Тайип Эрдоган]]
Өнөөгийн Түрк улс бол [[парламент]]ийн эрх мэдэл давамгайлсан төлөөллийн [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] байгууламж бүхий [[бүгд найрамдах засаг|бүгд найрамдах засаглал]]тай улс юм. 1923 онд [[Бүгд найрамдах улс|БНУ]] болсоноос хойш шашин төр хоёрыг ангид болгож хэвшүүлжээ.<ref>Çarkoğlu, Ali (2004). [http://books.google.mn/books?id=t5G_zw9exMQC&pg=PP1&lpg=PP1&dq=Religion+in+Turkey&hl=en Religion and Politics in Turkey]</ref> Өнөөдөр үйлчилж буй үндсэн хууль 1982 онд батлагдсан. Түркт өмнө нь 1876, 1921, 1924, 1961 онуудын Үндсэн хууль үйлчилж байжээ. Улсын ерөнхийлөгч бол тус улсын төрийн тэргүүн. Таван жилээр сонгогддог ерөнхийлөгчийн үүрэг харьцангуй бага, бэлгэдлийн шинж чанартай байна. 2007 онд [[Абдулла Гюль]] тус улсын 11 дугаар ерөнхийлөгч болон сонгогджээ.<ref>BBC. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6966216.stm Turks elect ex-Islamist president]</ref> [[Ерөнхий сайд]] сайд нараа томилж, Засгийн газраа бүрдүүлж төрийн бодлого үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлдэг. Улсын хурал (парламент) нь нэг танхимт Түрк Улсын Их Хурал (товчоор ТУИХ, түркээр Türkiye Büyük Millet Meclisi) болно. Шүүх эрх мэдэлд хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх эрх мэдэлтэн нөлөөлж чадахгүй. Улсын шүүх (Danıştay) нь төр засгийн маргааныг шийддэг бол бусад зарга маргааныг Зарга таслах газар (Yargıtay) авч хэлэлцдэг.<ref>Turkish Directorate General of Press and Information (2001-10-17). "[http://web.archive.org/web/20070203170110/http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm Turkish Constitution]]". Turkish Prime Minister's Office.</ref>
Өнөөгийн Түрк улс бол [[парламент]]ийн эрх мэдэл давамгайлсан төлөөллийн [[ардчилал|ардчилсан]] дэглэм, [[нэгдмэл улс|нэгдмэл]] байгууламж бүхий [[бүгд найрамдах засаг|бүгд найрамдах засаглал]]тай улс юм. 1923 онд [[Бүгд найрамдах улс|БНУ]] болсоноос хойш шашин төр хоёрыг ангид болгож хэвшүүлжээ.<ref>Çarkoğlu, Ali (2004). [http://books.google.mn/books?id=t5G_zw9exMQC&pg=PP1&lpg=PP1&dq=Religion+in+Turkey&hl=en Religion and Politics in Turkey]</ref> Өнөөдөр үйлчилж буй үндсэн хууль 1982 онд батлагдсан. Түркт өмнө нь 1876, 1921, 1924, 1961 онуудын Үндсэн хууль үйлчилж байжээ. Улсын ерөнхийлөгч бол тус улсын төрийн тэргүүн. Таван жилээр сонгогддог ерөнхийлөгчийн үүрэг харьцангуй бага, бэлгэдлийн шинж чанартай байна. 2007 онд [[Абдулла Гюль]] тус улсын 11 дугаар ерөнхийлөгч болон сонгогджээ.<ref>BBC. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6966216.stm Turks elect ex-Islamist president]</ref> [[Ерөнхий сайд]] сайд нараа томилж, Засгийн газраа бүрдүүлж төрийн бодлого үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлдэг. Улсын хурал (парламент) нь нэг танхимт Түрк Улсын Их Хурал (товчоор ТУИХ, түркээр Türkiye Büyük Millet Meclisi) болно. Шүүх эрх мэдэлд хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх эрх мэдэлтэн нөлөөлж чадахгүй. Улсын шүүх (Danıştay) нь төр засгийн маргааныг шийддэг бол бусад зарга маргааныг Зарга таслах газар (Yargıtay) авч хэлэлцдэг.<ref>Turkish Directorate General of Press and Information (2001-10-17). "[https://web.archive.org/web/20070203170110/http://www.byegm.gov.tr/mevzuat/anayasa/anayasa-ing.htm Turkish Constitution]]". Turkish Prime Minister's Office.</ref>


[[Зураг:Barack Obama addresses Turkish Parliament 4-6-09 2.JPG|thumb|left|200px|Түрк улсын их хурлын танхимд АНУ-ын [[Барак Обама|Обама]] үг хэлж байгаа нь]]
[[Зураг:Barack Obama addresses Turkish Parliament 4-6-09 2.JPG|thumb|left|200px|Түрк улсын их хурлын танхимд АНУ-ын [[Барак Обама|Обама]] үг хэлж байгаа нь]]
Түркийн Улсын Их хуралд илүү олон суудал эзлэсэн намын дарга ерөнхий сайд болдог уламжлал бараг тогтжээ. Өнөөгийн ерөнхий сайд 2003 оноос хойш гурван удаа дараалан сонгогдоод байгаа [[Режеп Тайип Эрдоан]] юм.<ref>[https://archive.is/20130615123622/www.theglobeandmail.com/news/world/hundreds-of-police-move-past-barricades-in-istanbuls-taksim-square/article12467831/ "Erdogan’s sudden crackdown rocks Istanbul"]</ref> Сайд хүн улсын хурлын гишүүн байх ёсгүй боловч гишүүн давхар сайдын ажилтай байх нь Түркт ердийн үзэгдэл болчихсон. Улсын хурлын 550 суудлыг сонгуулийн 85 тойрогт намуудын цуглуулсан дэмжлэгийг нэгтгэн хувь тэнцүүлж намын жагсаалтын дээрээс эхлэн оноодог. 2004 онд 50 нам бүртгэлтэй байсан.<ref>Turkish Directorate General of Press and Information (2004-08-24). [http://web.archive.org/web/20070203025134/http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm "Political Structure of Turkey"]. Turkish Prime Minister's Office.</ref> Шашнаар ялгаварлах, улсыг салган бутаргах үйлдэл илэрвэл намын санхүүжилт, үйл ажиллагааг улсын шүүх хорьдог.<ref>BBC. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1466160.stm Euro court backs Turkey Islamist ban]</ref><ref>BBC. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2850601.stm "Turkey's Kurd party ban criticised"]</ref>
Түркийн Улсын Их хуралд илүү олон суудал эзлэсэн намын дарга ерөнхий сайд болдог уламжлал бараг тогтжээ. Өнөөгийн ерөнхий сайд 2003 оноос хойш гурван удаа дараалан сонгогдоод байгаа [[Режеп Тайип Эрдоан]] юм.<ref>[https://archive.is/20130615123622/www.theglobeandmail.com/news/world/hundreds-of-police-move-past-barricades-in-istanbuls-taksim-square/article12467831/ "Erdogan’s sudden crackdown rocks Istanbul"]</ref> Сайд хүн улсын хурлын гишүүн байх ёсгүй боловч гишүүн давхар сайдын ажилтай байх нь Түркт ердийн үзэгдэл болчихсон. Улсын хурлын 550 суудлыг сонгуулийн 85 тойрогт намуудын цуглуулсан дэмжлэгийг нэгтгэн хувь тэнцүүлж намын жагсаалтын дээрээс эхлэн оноодог. 2004 онд 50 нам бүртгэлтэй байсан.<ref>Turkish Directorate General of Press and Information (2004-08-24). [https://web.archive.org/web/20070203025134/http://www.byegm.gov.tr/REFERENCES/Structure.htm "Political Structure of Turkey"]. Turkish Prime Minister's Office.</ref> Шашнаар ялгаварлах, улсыг салган бутаргах үйлдэл илэрвэл намын санхүүжилт, үйл ажиллагааг улсын шүүх хорьдог.<ref>BBC. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/1466160.stm Euro court backs Turkey Islamist ban]</ref><ref>BBC. [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/2850601.stm "Turkey's Kurd party ban criticised"]</ref>


=== Гадаад харилцаа ===
=== Гадаад харилцаа ===
[[Зураг:2010 G-20 Seoul summit.jpg|thumb|left|[[Их Хорь|Их хорин]] орны тоонд Түрк улс багтдаг]]
[[Зураг:2010 G-20 Seoul summit.jpg|thumb|left|[[Их Хорь|Их хорин]] орны тоонд Түрк улс багтдаг]]
Түрк улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]] (1945), [[Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага]] (1961), [[Ислам шашинт орнуудын байгууллага|ИШОБ]] (1969), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (1973), [[Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага|ЭЗХАБ]] (1985), [[Хар тэнгис хавийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага|ХТХЭЗХАБ]] (1992), [[Ислам шашинт хөгжиж буй найман орон|Хө-8]] (1997), [[Их Хорь|Их 20]] (1999) зэрэг олон улсын байгууллага холбоодыг анх байгуулцаж, гишүүн болсон юм. БНТУ ер нь Азийн гэхээсээ эдийн засгийн хөгжил ойр Европын орнуудтай илүү дотно хамтарч ажилладаг. Тухайлбал хүйтэн дайны үед [[Умар Атлантын цэргийн эвсэл|УАЦЭ]] (НАТО)-д 1952 онд гишүүнээр элсэж, ЗХУ-г сөрөх АНУ-ын холбоотон болж байсан бөгөөд 1987 онд [[Европын Эдийн Засгийн Хамтын Нийгэмлэг|ЕЭЗХН]]-т гишүүн элсэж, 2005 онд [[Европын Холбоо]] (ЕХ)-той хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж байсан.<ref>[http://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm "Chronology of Turkey-EU relations"]. Turkish Secretariat of European Union Affairs</ref> Түрк 1974 онд [[Бүгд Найрамдах Кипр Улс|БНКипУ]]-тай харьцаа муудаж, улс гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж, харин [[Кипр]]ийн умард хагаст 1983 онд Кипрээс тусгаар тогтносон [[Умар Киприйн Бүгд Найрамдах Түрк Улс|УКБНТҮ]] (Умар Кипр)-ийг хүлээн зөвшөөрсөн цор ганц улс болжээ.<ref name="Mardell">Mardell, Mark (2006-12-11). [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6170749.stm "Turkey's EU membership bid stalls"]. BBC.</ref> Бүрэн эрхт Кипр улсыг салгаж хуваасан энэ хэргээс болж Түрк ЕХ, УАЦЭ (НАТО)-ээс зэмлэл хүртэж, ЕХ-д элсэж чадахгүй байгаа юм.<ref name="Mardell"/> 1991 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] задарснаас хойш шинээр үүссэн Түрэг угсаатны [[Азербайжан]] болон [[Дундад Ази]]йн орнуудтай хэл соёл, эдийн засаг, улс төрийн сайн харилцааг өргөжүүлжээ.<ref>İdris Bal (2004). [http://books.google.mn/books?id=vDzjkrTDKjYC&pg=PA269&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Turkish Foreign Policy In Post Cold War Era].</ref>
Түрк улс [[Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага]] (1945), [[Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага]] (1961), [[Ислам шашинт орнуудын байгууллага|ИШОБ]] (1969), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (1973), [[Эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага|ЭЗХАБ]] (1985), [[Хар тэнгис хавийн эдийн засгийн хамтын ажиллагааны байгууллага|ХТХЭЗХАБ]] (1992), [[Ислам шашинт хөгжиж буй найман орон|Хө-8]] (1997), [[Их Хорь|Их 20]] (1999) зэрэг олон улсын байгууллага холбоодыг анх байгуулцаж, гишүүн болсон юм. БНТУ ер нь Азийн гэхээсээ эдийн засгийн хөгжил ойр Европын орнуудтай илүү дотно хамтарч ажилладаг. Тухайлбал хүйтэн дайны үед [[Умар Атлантын цэргийн эвсэл|УАЦЭ]] (НАТО)-д 1952 онд гишүүнээр элсэж, ЗХУ-г сөрөх АНУ-ын холбоотон болж байсан бөгөөд 1987 онд [[Европын Эдийн Засгийн Хамтын Нийгэмлэг|ЕЭЗХН]]-т гишүүн элсэж, 2005 онд [[Европын Холбоо]] (ЕХ)-той хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж байсан.<ref>[https://web.archive.org/web/20070515022203/http://www.abgs.gov.tr/en/tur-eu_relations_dosyalar/chronology.htm "Chronology of Turkey-EU relations"]. Turkish Secretariat of European Union Affairs</ref> Түрк 1974 онд [[Бүгд Найрамдах Кипр Улс|БНКипУ]]-тай харьцаа муудаж, улс гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж, харин [[Кипр]]ийн умард хагаст 1983 онд Кипрээс тусгаар тогтносон [[Умар Киприйн Бүгд Найрамдах Түрк Улс|УКБНТҮ]] (Умар Кипр)-ийг хүлээн зөвшөөрсөн цор ганц улс болжээ.<ref name="Mardell">Mardell, Mark (2006-12-11). [http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6170749.stm "Turkey's EU membership bid stalls"]. BBC.</ref> Бүрэн эрхт Кипр улсыг салгаж хуваасан энэ хэргээс болж Түрк ЕХ, УАЦЭ (НАТО)-ээс зэмлэл хүртэж, ЕХ-д элсэж чадахгүй байгаа юм.<ref name="Mardell"/> 1991 онд [[Зөвлөлт Холбоот Улс|ЗХУ]] задарснаас хойш шинээр үүссэн Түрэг угсаатны [[Азербайжан]] болон [[Дундад Ази]]йн орнуудтай хэл соёл, эдийн засаг, улс төрийн сайн харилцааг өргөжүүлжээ.<ref>İdris Bal (2004). [http://books.google.mn/books?id=vDzjkrTDKjYC&pg=PA269&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false Turkish Foreign Policy In Post Cold War Era].</ref>


=== Засаг захиргааны хуваарь ===
=== Засаг захиргааны хуваарь ===
Мөр 117: Мөр 119:
== Газар орон ==
== Газар орон ==
[[File:Turkey topo.jpg|thumb|300px|Турк орны байр зүйн газрын зураг]]
[[File:Turkey topo.jpg|thumb|300px|Турк орны байр зүйн газрын зураг]]
Турк орон 800 км өргөн, 1600 км урт бүхий бараг тэгш өнцөгт хэлбэрийн 783,562 км<sup>2</sup> газрыг эзлэн оршдог.<ref>[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf "UN Demographic Yearbook, accessed April 16, 2007"]. (PDF)</ref> Газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|37-р том]] орон бөгөөд [[Европ]] [[Ази]] хоёр тивийг дамнан тогтсоноор олон улсын зам харилцааны чухал харгуй болжээ.<ref name="Immerfall2009">{{cite book|last=Immerfall|first=Stefan|title=Handbook of European Societies: Social Transformations in the 21st Century|url=http://books.google.com/books?id=880rr6t5POQC&pg=PA417|publisher=Springer|isbn=978-0-387-88198-0|pages=417–}}</ref> Туркийн нийт нутгийн 97% (үндсэндээ [[Бага Ази|Анатолийн хойг]]) нь [[Ази]], 3% (дорно [[Фрак]]) нь [[Европ]] тивд харъяалагддаг.<ref>{{cite web|url=http://www.turkishodyssey.com/turkey/turkey.htm |title=Turkey |publisher=Turkish Odyssey}}</ref> Энэ хоёр хэсгийг [[Босфорын хоолой]], [[Гантиг тэнгис]], [[Дарданеллын хоолой]] гурав цувран заагласан байна. Түрк орныг өрнө өмнө зүгээс [[Газар дундын тэнгис]], өрнөөс [[Эгейн тэнгис]], умраас [[Хар тэнгис]] хүрээлж, дорно зүгийн урт зурвасаар бусад улстай хиллэдэг. Тухайлбал дорно талаараа [[Гүрж]] (252 км зурвасаар хиллэнэ), [[Армени]] (268 км), [[Азербайжан]] (9 км), [[Иран]] (499 км), [[Ирак]] (352 км), [[Сири]] (822) таван улстай, Европын өрнө талаараа [[Грек]] (240 км) [[Болгар]] (206 км) хоёртой хил залгадаг. Нутгийн ихэнх нь субтропикийн уур амьсгалтай. Хар тэнгисийн эрэг дагуу 3000 мм хүртэл тунадас унадаг. Баруун Понтийн уулс, Тавра, Баруун Анатолийн хөндийгөөөр хуурай зун, чийглэг өвөлтэй. Төв хэсгийн уулархаг нутаг хагас цөлийн уур амьсгалтай тул зун нь халуун, зарим жил сэрүүн, хүйтэн өвөл болдог. Дорнод уулсаас [[Тигр мөрөн|Тигр]], [[Евфрат мөрөн|Евфрат]], Аракс, [[Кызылырмак]], [[Их Мендерес]] зэрэг томоохон гол мөрөн эх авч урсдаг. Гол мөрнийг газар тариаланд өргөн ашигладаг.<ref>Хүүхэд-залуучуудын нэвтэрхий толь - III боть. Улаанбаатар. Улсын хэвлэлийн газар. 1988</ref> Мөн энд [[Арарат]] уул (5,137 м), [[Ван нуур|Ван]] нуур (3,755 км<sup>2</sup>) нь байдаг..
Турк орон 800 км өргөн, 1600 км урт бүхий бараг тэгш өнцөгт хэлбэрийн 783,562 км<sup>2</sup> газрыг эзлэн оршдог.<ref>[http://unstats.un.org/unsd/demographic/products/dyb/DYB2004/Table03.pdf "UN Demographic Yearbook, accessed April 16, 2007"]. (PDF)</ref> Газар нутгийн хэмжээгээр [[Улс орнуудын газар нутгийн хэмжээ|37-р том]] орон бөгөөд [[Европ]] [[Ази]] хоёр тивийг дамнан тогтсоноор олон улсын зам харилцааны чухал харгуй болжээ.<ref name="Immerfall2009">{{cite book|last=Immerfall|first=Stefan|title=Handbook of European Societies: Social Transformations in the 21st Century|url=http://books.google.com/books?id=880rr6t5POQC&pg=PA417|publisher=Springer|isbn=978-0-387-88198-0|pages=417–}}</ref> Туркийн нийт нутгийн 97% (үндсэндээ [[Бага Ази|Анатолийн хойг]]) нь [[Ази]], 3% (дорно [[Фрак]]) нь [[Европ]] тивд харъяалагддаг.<ref>{{cite web |url=http://www.turkishodyssey.com/turkey/turkey.htm |title=Turkey |publisher=Turkish Odyssey |access-date=2013-06-25 |archive-date=2008-05-09 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080509130627/http://www.turkishodyssey.com/turkey/turkey.htm |url-status=dead }}</ref> Энэ хоёр хэсгийг [[Босфорын хоолой]], [[Гантиг тэнгис]], [[Дарданеллын хоолой]] гурав цувран заагласан байна. Түрк орныг өрнө өмнө зүгээс [[Газар дундын тэнгис]], өрнөөс [[Эгейн тэнгис]], умраас [[Хар тэнгис]] хүрээлж, дорно зүгийн урт зурвасаар бусад улстай хиллэдэг. Тухайлбал дорно талаараа [[Гүрж]] (252 км зурвасаар хиллэнэ), [[Армени]] (268 км), [[Азербайжан]] (9 км), [[Иран]] (499 км), [[Ирак]] (352 км), [[Сири]] (822) таван улстай, Европын өрнө талаараа [[Грек]] (240 км) [[Болгар]] (206 км) хоёртой хил залгадаг. Нутгийн ихэнх нь субтропикийн уур амьсгалтай. Хар тэнгисийн эрэг дагуу 3000 мм хүртэл тунадас унадаг. Баруун Понтийн уулс, Тавра, Баруун Анатолийн хөндийгөөөр хуурай зун, чийглэг өвөлтэй. Төв хэсгийн уулархаг нутаг хагас цөлийн уур амьсгалтай тул зун нь халуун, зарим жил сэрүүн, хүйтэн өвөл болдог. Дорнод уулсаас [[Тигр мөрөн|Тигр]], [[Евфрат мөрөн|Евфрат]], Аракс, [[Кызылырмак]], [[Их Мендерес]] зэрэг томоохон гол мөрөн эх авч урсдаг. Гол мөрнийг газар тариаланд өргөн ашигладаг.<ref>Хүүхэд-залуучуудын нэвтэрхий толь - III боть. Улаанбаатар. Улсын хэвлэлийн газар. 1988</ref> Мөн энд [[Арарат]] уул (5,137 м), [[Ван нуур|Ван]] нуур (3,755 км<sup>2</sup>) нь байдаг..


== Нийгэм ==
== Нийгэм ==
Мөр 128: Мөр 130:
{{Гол|Туркийн спорт}}
{{Гол|Туркийн спорт}}
[[File:GS-FB 3-1 Panorama.jpg|thumb|left|«[[Галатасарай]]» багийн шинэ талбай - Али Сами Ен тамирын цогцолбор]]
[[File:GS-FB 3-1 Panorama.jpg|thumb|left|«[[Галатасарай]]» багийн шинэ талбай - Али Сами Ен тамирын цогцолбор]]
[[Хөлбөмбөг]] бол Түрк улсад хамгийн их дэлгэрсэн тамир, спорт юм.<ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/sports.htm|title=Sports in Turkey|author=Burak Sansal|publisher=allaboutturkey.com}}</ref> Хөлбөмбөгийн лиг дээд, дунд, доод гэсэн гурван ангитай. «[[Фенербахче]]», «[[Галатасарай]]», «[[Бешикташ]]», «Трабзонспор» зэрэг багууд олон улсад танигдаж чаджээ. [[Туркийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг]] [[2002 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|2002 оны ДАШТ]]-ээс хүрэл медаль хүртсэн. Нэг спорт нийгэмлэгийн харъяат болохоор хөл бөмбөг, [[сагсан бөмбөг]], [[гар бөмбөг]]ийн сайн багууд адилхан нэртэй байх нь таарна. Сагсан бөмбөгийн «Анадолу Эфес», эмэгтэй гар бөмбөгийн «Фенербахче» баг тив, дэлхийд сайн амжилт үзүүлдэг.<ref>[http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team]. Anadolu Efes Spor Kulübü</ref> [[НБА]]-д тоглодог [[Хидайет Туркоглу]] гэдэг сагсан бөмбөгч бий. Мөн Туркчүүд хүч чадлын спортод сайн. Турк үндэстний «Ягли гүреш» (Тосон барилдаан)-ийн бөхчүүд биеэ тосолж, зүлгэн дээр өрсөлдөгчийн далыг дээш харуулан дарахын төлөө барилддаг.<ref>Burak Sansal (2006). [http://www.allaboutturkey.com/yagligures.htm "Oiled Wrestling"]. </ref> Чөлөөт, сонгомол барилдаанаар [[Яшир Догу]] мэтийн алдартадтай.<ref>Gegner, Christiane. [http://www.foeldeak.com/wrestlingdatabase.php?language=en "FILA Wrestling Database"]</ref> Эр, эм хүндийг өргөлтийн олимп, дэлхийн аваргуудтайгаас [[Наим Сулейманоглу]], [[Халиль Мутлу]] хоёр домог болсон.
[[Хөлбөмбөг]] бол Түрк улсад хамгийн их дэлгэрсэн тамир, спорт юм.<ref>{{cite web|url=http://www.allaboutturkey.com/sports.htm|title=Sports in Turkey|author=Burak Sansal|publisher=allaboutturkey.com}}</ref> Хөлбөмбөгийн лиг дээд, дунд, доод гэсэн гурван ангитай. «[[Фенербахче]]», «[[Галатасарай]]», «[[Бешикташ]]», «Трабзонспор» зэрэг багууд олон улсад танигдаж чаджээ. [[Туркийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг]] [[2002 оны хөлбөмбөгийн дэлхийн аварга шалгаруулах тэмцээн|2002 оны ДАШТ]]-ээс хүрэл медаль хүртсэн. Нэг спорт нийгэмлэгийн харъяат болохоор хөл бөмбөг, [[сагсан бөмбөг]], [[гар бөмбөг]]ийн сайн багууд адилхан нэртэй байх нь таарна. Сагсан бөмбөгийн «Анадолу Эфес», эмэгтэй гар бөмбөгийн «Фенербахче» баг тив, дэлхийд сайн амжилт үзүүлдэг.<ref>{{Webarchiv|url=http://en.efesbasket.org/the_clup/icerik.aspx?SectionId=103 |wayback=20080503203721 |text=Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team |archiv-bot=2023-09-26 19:21:27 InternetArchiveBot }}. Anadolu Efes Spor Kulübü</ref> [[НБА]]-д тоглодог [[Хидайет Туркоглу]] гэдэг сагсан бөмбөгч бий. Мөн Туркчүүд хүч чадлын спортод сайн. Турк үндэстний «Ягли гүреш» (Тосон барилдаан)-ийн бөхчүүд биеэ тосолж, зүлгэн дээр өрсөлдөгчийн далыг дээш харуулан дарахын төлөө барилддаг.<ref>Burak Sansal (2006). [http://www.allaboutturkey.com/yagligures.htm "Oiled Wrestling"]. </ref> Чөлөөт, сонгомол барилдаанаар [[Яшир Догу]] мэтийн алдартадтай.<ref>Gegner, Christiane. [http://www.foeldeak.com/wrestlingdatabase.php?language=en "FILA Wrestling Database"]</ref> Эр, эм хүндийг өргөлтийн олимп, дэлхийн аваргуудтайгаас [[Наим Сулейманоглу]], [[Халиль Мутлу]] хоёр домог болсон.


== Зургийн цомог ==
== Зургийн цомог ==

11:02, 1 Тавдугаар сар 2024-ий байдлаарх одоогийн засвар

Бүгд Найрамдах Турк Улс
ᠪᠦᢉᠦᠳᠡ
ᠨᠠᠶᠢᠷᠠᠮᠳᠠᠬᠤ
ᠲᠦᠷᠻ
ᠤᠯᠤᠰ
Türkiye Cumhuriyeti (Турк)
Турк улсын далбаа
Төрийн дуулал: 
İstiklal Marşı (Турк)
"Тусгаар тогтнолын марш"
Location of Турк
НийслэлАнкара
39°N 35°E / 39°N 35°E / 39; 35Солбицол: 39°N 35°E / 39°N 35°E / 39; 35
Томоохон хотИстанбул
41°1′N 28°57′E / 41.017°N 28.950°E / 41.017; 28.950
Албан ёсны хэлТурк хэл[1][2]
Ярианы хэл
  • Голдуу турк хэл[3]
Жагсаалт
Угсаатны бүлгүүд
(2016)[4]
Ард түмний нэршилТуркууд
Төр засагНэгдмэл ерөнхийлөгчийн бүгд найрамдах улс
Режеп Тайип Эрдоан
Жевдет Йылмаз
Нуман Куртулмуш
Кадир Өзкая
Хууль тогтоох байгууллагаҮндэсний Их Хурал
Түүх
1299 оны ойролцоо
5 сарын 19, 1919
4 сарын 23, 1920
11 сарын 1, 1922
7 сарын 24, 1923
10 сарын 29, 1923
11 сарын 9, 1982[5]
Газар нутаг
• Нийт
783,356 км2 (36)
• Усны эзлэх талбай (%)
2.03[6]
• Нягтаршил
111[7]/км2 (83)
ДНБ (ХАЧТ)2024 тооцоо
• Нийт
▲ $3.832 их наяд[8] (11)
• Нэг хүнд ноогдох
▲ $43,921[8] (46th)
ДНБ (нэрлэсэн)2024 тооцоо
• Нийт
▲ $1.114 их наяд[8] (18)
• Нэг хүнд ноогдох
▼ $12,765[8] (71)
ОТББИ (2019)Steady 41.9[9]
дундаж
ХХИ (2021)▲ 0.838[10]
маш өндөр · 48
Мөнгөний нэгжТуркийн лир (₺) (TRY)
Цагийн бүсUTC+3 (TRT)
Огнооны форматөө.сс.жжжж (МЭ)
Жолооны талбаруун гарын
Утасны томьёо+90
Домэйн нэр.tr

Турк (Турк: Türkiye [ˈtyɾcije]), албан ёсоор Бүгд Найрамдах Түрк Улс (Турк: Türkiye Cumhuriyeti [ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti]), нь тив дамнасан зүүн Европ болон өрнөд Азийн улс юм. Баруунаас нар зөв тойруулвал Грек, Болгар, Гүрж, Армени, Азербайжан, Иран, Ирак, Сири гэх 8 улстай хиллэдэг. Мөн урд, баруун, хойд талуудаараа Газар дундын тэнгис, Эгейн тэнгис, Хар тэнгисээр хөвөөлөгдөнө. Гантиг тэнгис, Босфорын, Дарданеллын хоолойнуудаар тивүүдийг заагладаг. Нийслэл нь Анкара, хамгийн том хот нь Стамбул. Нийтээрээ шахуу Ислам шашны шүтлэгтэй, албан ёсны хэл нь Турк, бас Иран гаралтай өөрсдийн хэлээр ярилцдаг Курд, Заза нар байдаг.

Огуз түрэгүүд 11-р зууны үест одоогийн нутагт нүүдэллэн иржээ. Тухайн үед Түрэгийн Селжүкүүд баруун Азид ноёлж байгаад улс нь мөхсөний дараа Анатолийн хойгт (Туркийн Азийн нутаг) хүч нь шилжиж, Османы эзэнт гүрэн тогтож хүчирхэгжсээр Балканы хойг, Баруун Ази, Хойд Африкийг нэгтгэн (Өрнөдийн нэрлэдгээр Ойрх Дорнодыг) захирч байсан. Дэлхийн 1-р дайнд ялагдсанаар гүрэн задарч, дайнд ялсан улсуудын мэдэлд хуваагдсан үед Мустафа Кемал Ататүрк чөлөөлөх дайныг удирдан ялснаар 1923 онд одоогийн Бүгд Найрамдах Турк Улс байгуулагдсан.

Хөл бөмбөгийн холбоо, Олимпын хороодод бол Европын улс гэж явдаг. Эдийн засаг, улс төрийнхөө хувьд ч европ тивийн гишүүн гэгдэж, одоогийн байдлаар Европын Холбооны гишүүн улс болохоор албан ёсоор нэрээ дэвшүүлээд байна.

Нэр

Туркууд голлон амьдардаг учир энэ улс орныг Түрк гэнэ. Турк хэлээр [түүрькие] гэж хэлээд Türkiye гэж бичдэг. Үүнээс монголоор [Тү́рк] / [Түүрк] гэж дуудна. Мөн Монголчууд Турк гэж бичээд [Туурк] гэж дуудаж хэвшсэн. Харин монгол бичгээр яаж ч хэлсэн "түрк" гэж бичдэг. Энэ хос нэр нь Түрэгийн Билгэ хааны хөшөөнөө түрүк (монгол бичгээр түрүг, халимаг кириллээр түрг) гэж бичсэн «Түрэг» гэдэг үгний балархай эгшиг гээгдэж богиноссон хэлбэр бололтой. Удаах үе -ие нь Араб хэл бичгийн -ияя, Грек, Латин, Англи -иа, Орос -ия гэдэгтэй дүйх монголоор «-ын газар», «орон», «улс» гэсэн утгат дагавар юм. Сонирхвол энэ улсыг англиар Turkey [төөрки], оросоор Ту́рция, хасагаар Түркия, хятадаар 土耳其 [түөрци] гэдэг.

Улс төр

Режеп Тайип Эрдоган

Өнөөгийн Түрк улс бол парламентийн эрх мэдэл давамгайлсан төлөөллийн ардчилсан дэглэм, нэгдмэл байгууламж бүхий бүгд найрамдах засаглалтай улс юм. 1923 онд БНУ болсоноос хойш шашин төр хоёрыг ангид болгож хэвшүүлжээ.[11] Өнөөдөр үйлчилж буй үндсэн хууль 1982 онд батлагдсан. Түркт өмнө нь 1876, 1921, 1924, 1961 онуудын Үндсэн хууль үйлчилж байжээ. Улсын ерөнхийлөгч бол тус улсын төрийн тэргүүн. Таван жилээр сонгогддог ерөнхийлөгчийн үүрэг харьцангуй бага, бэлгэдлийн шинж чанартай байна. 2007 онд Абдулла Гюль тус улсын 11 дугаар ерөнхийлөгч болон сонгогджээ.[12] Ерөнхий сайд сайд нараа томилж, Засгийн газраа бүрдүүлж төрийн бодлого үйл ажиллагааг эрхлэн хэрэгжүүлдэг. Улсын хурал (парламент) нь нэг танхимт Түрк Улсын Их Хурал (товчоор ТУИХ, түркээр Türkiye Büyük Millet Meclisi) болно. Шүүх эрх мэдэлд хууль тогтоох, хэрэгжүүлэх эрх мэдэлтэн нөлөөлж чадахгүй. Улсын шүүх (Danıştay) нь төр засгийн маргааныг шийддэг бол бусад зарга маргааныг Зарга таслах газар (Yargıtay) авч хэлэлцдэг.[13]

Түрк улсын их хурлын танхимд АНУ-ын Обама үг хэлж байгаа нь

Түркийн Улсын Их хуралд илүү олон суудал эзлэсэн намын дарга ерөнхий сайд болдог уламжлал бараг тогтжээ. Өнөөгийн ерөнхий сайд 2003 оноос хойш гурван удаа дараалан сонгогдоод байгаа Режеп Тайип Эрдоан юм.[14] Сайд хүн улсын хурлын гишүүн байх ёсгүй боловч гишүүн давхар сайдын ажилтай байх нь Түркт ердийн үзэгдэл болчихсон. Улсын хурлын 550 суудлыг сонгуулийн 85 тойрогт намуудын цуглуулсан дэмжлэгийг нэгтгэн хувь тэнцүүлж намын жагсаалтын дээрээс эхлэн оноодог. 2004 онд 50 нам бүртгэлтэй байсан.[15] Шашнаар ялгаварлах, улсыг салган бутаргах үйлдэл илэрвэл намын санхүүжилт, үйл ажиллагааг улсын шүүх хорьдог.[16][17]

Гадаад харилцаа

Их хорин орны тоонд Түрк улс багтдаг

Түрк улс Нэгдсэн Үндэстний Байгууллага (1945), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (1961), ИШОБ (1969), Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (1973), ЭЗХАБ (1985), ХТХЭЗХАБ (1992), Хө-8 (1997), Их 20 (1999) зэрэг олон улсын байгууллага холбоодыг анх байгуулцаж, гишүүн болсон юм. БНТУ ер нь Азийн гэхээсээ эдийн засгийн хөгжил ойр Европын орнуудтай илүү дотно хамтарч ажилладаг. Тухайлбал хүйтэн дайны үед УАЦЭ (НАТО)-д 1952 онд гишүүнээр элсэж, ЗХУ-г сөрөх АНУ-ын холбоотон болж байсан бөгөөд 1987 онд ЕЭЗХН-т гишүүн элсэж, 2005 онд Европын Холбоо (ЕХ)-той хамтын ажиллагааны гэрээ байгуулж байсан.[18] Түрк 1974 онд БНКипУ-тай харьцаа муудаж, улс гэж хүлээн зөвшөөрөхөөс татгалзаж, харин Киприйн умард хагаст 1983 онд Кипрээс тусгаар тогтносон УКБНТҮ (Умар Кипр)-ийг хүлээн зөвшөөрсөн цор ганц улс болжээ.[19] Бүрэн эрхт Кипр улсыг салгаж хуваасан энэ хэргээс болж Түрк ЕХ, УАЦЭ (НАТО)-ээс зэмлэл хүртэж, ЕХ-д элсэж чадахгүй байгаа юм.[19] 1991 онд ЗХУ задарснаас хойш шинээр үүссэн Түрэг угсаатны Азербайжан болон Дундад Азийн орнуудтай хэл соёл, эдийн засаг, улс төрийн сайн харилцааг өргөжүүлжээ.[20]

Засаг захиргааны хуваарь

Түрк улсын төрөөс бүхэл орноо 81 «ил» (il, цар хүрээгээр нь монголчловол «аймаг») болгон хувааж засч захирдаг. Аймгууд дотроо 923 «илчэ» (ilçe, цар хүрээгээр нь монголчловол «сум») болж хуваагдана. 81 аймгаа ойр шадраар нь 7 «бөлгэ» (bölge, үгээр нь монголчловол «бүлэг», утгаар нь «муж», аль эсвэл «бүс») болгон бүсчлэх юм уу мужлан хөгжүүлдэг.

Өдгөө нэг ил (аймаг)-д дунджаар 9670 км2 газар, 933,000 хүн ноогдож байна. Тэдгээрийн нэр, хил хязгаарыг доор харууллаа.

Анкара
Кыркларели
Эдирне
Текирдаг
Чанаккале
Балыкесир
Бурса
Ялова
Стамбул
Кожаэли
Сакарья
Дюзже
Зонгулдак
Болу
Билежик
Эскишехир
Кютахья
Маниса
Измир
Айдын
Мугла
Денизли
Бурдур
Ушак
Афьонкарахисар
Ыспарта
Анталья
Конья
Мерсин
Караман
Аксарай
Кыршехир
Кырыккале
Чанкыры
Карабюк
Бартын
Кастамону
Синоп
Чорум
Йозгат
Невшехир
Нигде
Адана
Хатай
Османие
Кахраманмараш
Кайсери
Сивас
Токат
Амасья
Самсун
Орду
Гиресун
Эрзинжан
Малатья
Газиантеп
Килис
Шанлыурфа
Адыяман
Гюмюшхане
Трабзон
Ризе
Байбурт
Эрзурум
Артвин
Ардахан
Карс
Агры
Ыгдыр
Тунжели
Элязыг
Диярбакыр
Мардин
Батман
Сиирт
Ширнак
Битлис
Бингёль
Муш
Ван
Хаккяри


Газар орон

Турк орны байр зүйн газрын зураг

Турк орон 800 км өргөн, 1600 км урт бүхий бараг тэгш өнцөгт хэлбэрийн 783,562 км2 газрыг эзлэн оршдог.[21] Газар нутгийн хэмжээгээр 37-р том орон бөгөөд Европ Ази хоёр тивийг дамнан тогтсоноор олон улсын зам харилцааны чухал харгуй болжээ.[22] Туркийн нийт нутгийн 97% (үндсэндээ Анатолийн хойг) нь Ази, 3% (дорно Фрак) нь Европ тивд харъяалагддаг.[23] Энэ хоёр хэсгийг Босфорын хоолой, Гантиг тэнгис, Дарданеллын хоолой гурав цувран заагласан байна. Түрк орныг өрнө өмнө зүгээс Газар дундын тэнгис, өрнөөс Эгейн тэнгис, умраас Хар тэнгис хүрээлж, дорно зүгийн урт зурвасаар бусад улстай хиллэдэг. Тухайлбал дорно талаараа Гүрж (252 км зурвасаар хиллэнэ), Армени (268 км), Азербайжан (9 км), Иран (499 км), Ирак (352 км), Сири (822) таван улстай, Европын өрнө талаараа Грек (240 км) Болгар (206 км) хоёртой хил залгадаг. Нутгийн ихэнх нь субтропикийн уур амьсгалтай. Хар тэнгисийн эрэг дагуу 3000 мм хүртэл тунадас унадаг. Баруун Понтийн уулс, Тавра, Баруун Анатолийн хөндийгөөөр хуурай зун, чийглэг өвөлтэй. Төв хэсгийн уулархаг нутаг хагас цөлийн уур амьсгалтай тул зун нь халуун, зарим жил сэрүүн, хүйтэн өвөл болдог. Дорнод уулсаас Тигр, Евфрат, Аракс, Кызылырмак, Их Мендерес зэрэг томоохон гол мөрөн эх авч урсдаг. Гол мөрнийг газар тариаланд өргөн ашигладаг.[24] Мөн энд Арарат уул (5,137 м), Ван нуур (3,755 км2) нь байдаг..

Нийгэм

Боловсрол

Ерөнхий боловсролын сургууль (ilk öğretim okulu) нь найман жилтэй. Их дээд сургуульд элсэн сурагчид нь гурван жилийн ахлах сургуулийг дүүргэх хэрэгтэй. Гэхдээ 2004 оны 9-н сараас хойш сургуульд орсон бол 3 биш 4-н жил ахлах сургуульд суралцах хэрэгтэй. Мөн сургуулиас өмнөх боловсрол олгох цэцэрлэг бий. Хувийн сургуулиуд бас бий боловч цөөн. Сурагчын нэг сард төлөх ёстой сургалтын төлбөр, болон хоол, дотуур байрны зардал нь дундаж сарын цалинтай дүйцэхүйц байдаг байна. тьиотилт

Соёл　

Тамир, спорт

Үндсэн өгүүлэл: Туркийн спорт
«Галатасарай» багийн шинэ талбай - Али Сами Ен тамирын цогцолбор

Хөлбөмбөг бол Түрк улсад хамгийн их дэлгэрсэн тамир, спорт юм.[25] Хөлбөмбөгийн лиг дээд, дунд, доод гэсэн гурван ангитай. «Фенербахче», «Галатасарай», «Бешикташ», «Трабзонспор» зэрэг багууд олон улсад танигдаж чаджээ. Туркийн хөлбөмбөгийн үндэсний шигшээ баг 2002 оны ДАШТ-ээс хүрэл медаль хүртсэн. Нэг спорт нийгэмлэгийн харъяат болохоор хөл бөмбөг, сагсан бөмбөг, гар бөмбөгийн сайн багууд адилхан нэртэй байх нь таарна. Сагсан бөмбөгийн «Анадолу Эфес», эмэгтэй гар бөмбөгийн «Фенербахче» баг тив, дэлхийд сайн амжилт үзүүлдэг.[26] НБА-д тоглодог Хидайет Туркоглу гэдэг сагсан бөмбөгч бий. Мөн Туркчүүд хүч чадлын спортод сайн. Турк үндэстний «Ягли гүреш» (Тосон барилдаан)-ийн бөхчүүд биеэ тосолж, зүлгэн дээр өрсөлдөгчийн далыг дээш харуулан дарахын төлөө барилддаг.[27] Чөлөөт, сонгомол барилдаанаар Яшир Догу мэтийн алдартадтай.[28] Эр, эм хүндийг өргөлтийн олимп, дэлхийн аваргуудтайгаас Наим Сулейманоглу, Халиль Мутлу хоёр домог болсон.

Зургийн цомог

Лавлах холбоос

  1. ↑ "Türkiye Cumhuriyeti Anayasası" (in турк). Туркийн Үндэсний Их Хурал. Archived from the original on 2 July 2020. Retrieved 1 July 2020. 3. Madde: Devletin Bütünlüğü, Resmi Dili, Bayrağı, Milli Marşı ve Başkenti: Türkiye Devleti, ülkesi ve milletiyle bölünmez bir bütündür. Dili Türkçedir. Bayrağı, şekli kanununda belirtilen, beyaz ay yıldızlı al bayraktır. Milli marşı "İstiklal Marşı" dır. Başkenti Ankara'dır.{{cite news}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  2. ↑ "Mevzuat: Anayasa" (in турк). Ankara: Туркийн Үндсэн хуулийн шүүх. Archived from the original on 21 June 2020. Retrieved 1 July 2020.{{cite news}}: CS1 maint: bot: original URL status unknown (link)
  3. ↑
  4. ↑ "Turkey". The World Factbook. Тагнуулын төв газар. Retrieved 13 October 2016.
  5. ↑ "Туркийн үндсэн хууль". Анаяса Махкемеси. Archived from the original on 10 January 2021. Retrieved 12 April 2022.
  6. ↑ "Surface water and surface water change". Эдийн Засгийн Хамтын Ажиллагаа ба Хөгжлийн Байгууллага (ЭЗХАХБ). Archived from the original on 24 March 2021. Retrieved 11 October 2020.
  7. ↑ "The Results of Address Based Population Registration System, 2021". Turkish Statistical Institute. 4 February 2022. Retrieved 7 February 2022.
  8. ↑ 8.0 8.1 8.2 8.3 "World Economic Outlook Database, April 2024 Edition. (Türkiye)". www.imf.org. Олон Улсын Валютын Сан. 16 April 2024. Retrieved 16 April 2024.
  9. ↑ "Gini index (World Bank estimate) – Turkey". World Bank. 2019. Retrieved 15 November 2021.
  10. ↑ "Human Development Report 2021/2022" (PDF) (in англи). United Nations Development Programme. 8 September 2022. Retrieved 8 September 2022.
  11. ↑ Çarkoğlu, Ali (2004). Religion and Politics in Turkey
  12. ↑ BBC. Turks elect ex-Islamist president
  13. ↑ Turkish Directorate General of Press and Information (2001-10-17). "Turkish Constitution]". Turkish Prime Minister's Office.
  14. ↑ "Erdogan’s sudden crackdown rocks Istanbul"
  15. ↑ Turkish Directorate General of Press and Information (2004-08-24). "Political Structure of Turkey". Turkish Prime Minister's Office.
  16. ↑ BBC. Euro court backs Turkey Islamist ban
  17. ↑ BBC. "Turkey's Kurd party ban criticised"
  18. ↑ "Chronology of Turkey-EU relations". Turkish Secretariat of European Union Affairs
  19. ↑ 19.0 19.1 Mardell, Mark (2006-12-11). "Turkey's EU membership bid stalls". BBC.
  20. ↑ İdris Bal (2004). Turkish Foreign Policy In Post Cold War Era.
  21. ↑ "UN Demographic Yearbook, accessed April 16, 2007". (PDF)
  22. ↑ Immerfall, Stefan. Handbook of European Societies: Social Transformations in the 21st Century. Springer. pp. 417–. ISBN 978-0-387-88198-0.
  23. ↑ "Turkey". Turkish Odyssey. Archived from the original on 2008-05-09. Retrieved 2013-06-25.
  24. ↑ Хүүхэд-залуучуудын нэвтэрхий толь - III боть. Улаанбаатар. Улсын хэвлэлийн газар. 1988
  25. ↑ Burak Sansal. "Sports in Turkey". allaboutturkey.com.
  26. ↑ Historic achievements of the Efes Pilsen Basketball Team (Memento 3. Тавдугаар сар 2008 цахим архивт). Anadolu Efes Spor Kulübü
  27. ↑ Burak Sansal (2006). "Oiled Wrestling".
  28. ↑ Gegner, Christiane. "FILA Wrestling Database"

Гадаад холбоос

"https://mn.wikipedia.org/w/index.php?title=Турк&oldid=776386"-с авсан