Ans 1830 : Diferéncia entre lei versions
Contengut suprimit Contengut apondut
Cap resum de modificació |
|||
| (20 revisions intermediàrias per 3 utilizaires pas afichadas) | |||
Linha 1 :
{{Dialècte Provençau}}
{{Infobox Decenni|1830}}
== Istòria ==
'''1830''' : fragmentacion de la [[Granda Colómbia]] en causa de trèbols intèrnes grèus liats au conflicte entre [[Francisco de Paula Santander]] e [[Simón Bolívar]]. Aquò entraïnèt la formacion de [[Veneçuèla]] e d'[[Eqüator (país)|Eqüator]].
<br/>
'''1831''' : en [[Etiopia]], [[batalha de Debre Abbay]] (14 de febrier) entre lei fòrças de Tigre dau ras [[Sabagadis]] e aquelei deis Oròmos dau ras Marye, protector principau dau negus [[Gigar]]. En despiech de sa superioritat tecnologica (utilizacion d'uneis unitats equipadas d'armas de fuòc), Sabagadis foguèt batut e son territòri pilhat per lei venceires. Pasmens, lo ras Marye foguèt tuat dins la batalha. Son fraire Dori li succediguèt e remplacèt immediatament lo negus [[Gigar]] per [[Iyasu IV]] jutjat pus docil. Dins aquò, Dori moriguèt a son torn e foguèt remplaçat per Ali II que venguèt lo cap vertadier d'[[Etiopia]] fins ais [[ans 1840]] gràcias a l'influéncia diplomatica de sa maire, [[Menen]], e au sostèn dei faccions oròmos.
<br/>
'''1831''' : ais [[USA|Estats Units]], creacion dau jornau ''The Liberator'' (1{{èr}} de genier) de [[Boston]] per [[William Lloyd Garrison]]. Son projècte èra de luchar còntra l'[[eslavatge]] mai transformèt rapidament son movement en crosada<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 148.</ref>. Se sa declaracion foguèt pas remarcada en 1831, anava pauc a pauc radicalizar dau debat regardant l'[[eslavatge]] e participar a l'entraïnament de la [[Guèrra de Secession|Guèrra Civila]] una generacion pus tard.
<br/>
{{veire|Premiera Guèrra Carlista}}
'''1833''' : en [[Espanha]], mòrt de [[Ferdinand VII d'Espanha|Ferdinand VII]] que foguèt remplaçat per [[Isabèl II d'Espanha|Isabèu II]], venguda eiretiera dau tròne après l'abolicion de la [[lèi salica]]. Pasmens, son coronament foguèt refusat per lei partisans de Carles de Borbon e de la [[lèi salica]] entraïnant la [[Premiera Guèrra Carlista]] fins a [[1840]] entre lei partisans dei dos pretendents.
<br/>
'''1833''' : ais [[USA|Estats Units]], fondacion de la [[Societat estatsunidenca còntra l'esclavatge]]. Son objectiu èra de permetre d'estructurar e de renfòrçar la lucha abolicionista<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 155</ref>.
<br/>
'''1833-1837''' : en [[Japon]], [[famina de Tenpo]]. Entraïnèt un nombre de mòrts desconeguts e de movement de revòutas localas.
<br/>
'''1834''' : abolicion de l'[[Inquisicion]] en [[Espanha]].
<br/>
'''1835-1836''' : en [[America dau Nòrd]], lei tensions entre lo govèrn mexican e lei colons estatsunidencs de [[Tèxas]] entraïnèron la [[Revolucion Texana]]. Batut, [[Mexic]] deguèt reconéisser l'[[independéncia]] de la region mai la question de sei frontieras contunièt de suscitar de tensions.
<br/>
'''1835''' : presa d'[[Reiaume d'Oyo|Oyo]] per lei tropas dau [[Califat de Sokoto]].
<br/>
'''1835''' : en [[Madagascar]], expulsion dei missionaris [[protestantisme|protestants]] britanics. La rèina [[Ranavalona Ièra|Ranavalona I{{èra}}]] assaièt de lei remplaçar per d'aventuriers amb de conoissenças tecnicas per perseguir la modernizacion dau reiaume. Pasmens, se turtèt a l'ostilitat dei poissanças colonialas.
<br/>
'''1835''' : en [[Mexic]], repression d'una revòuta liberala en [[Zacatecas]]. Pasmens, la perseguida de la politica de centralizacion entraïnèt la secession de [[Tèxas]].
<br/>
'''1835''' : en [[Japon]], destruccion de la region de [[Sanriku]] per un [[tèrratrem]] de magnitud 7,6.
<br/>
'''1836''' : a l'eissida de la [[batalha de San Jacinto]] (21 d'abriu), [[independéncia]] ''de facto'' de [[Tèxas]].
<br/>
'''1837''' : en [[Illinois]], chaple d'un jornalista abolicionista per de partisans de l'[[esclavatge]]. Una partida de son jornau e de son estampariá foguèron pereu destruchas per d'abitants<ref>'''[[francés|(fr)]]''' André Kaspi, ''Les Américains. Tome 1 : Naissance et essor des Etats-Units 1607-1945'', Seuil, 1986, p. 156</ref>.
<br/>
'''1837''' : en [[Japon]], abdicacion dau [[shogun]] [[Tokugawa Ieyoshi]] au profiech de son fiu [[Tokugawa Ieyoshi]]. Pasmens, segon la tradicion dau shogunat Tokugawa, gardèt la realitat dau poder fins a sa [[mòrt]]. D'autra part, aparicion de movements de contestacion còntra lo [[Shogunat]] amb la fin de la [[Famina de Tenpo]]. Aquò foguèt agravat per de tirs d'[[artilhariá]] còntra lo naviri marchand [[USA|estatsunidenc]] que voliá desbarcar de marins nipons naufrajats.
<br/>
'''1838''' : en [[Etiopia]], pilhatge de [[Gondar]].
<br/>
'''1839''' : destruccion dau [[palais de Westminster]] per un [[incendi]].
<br/>
'''1839''' : en [[America]], fragmentacion dei [[Províncias Unidas d'America Centrala]]. Cada província formèt un Estat independent.
<br/>
{{veire|Tanzimat}}
'''1839''' : dins l'[[Empèri Otoman]], mòrt dau sultan [[Mahmud II]] que foguèt remplaçat per son fiu [[Abdulmecid Ier|Abdulmecid I{{èr}}]]. Gràcias ai sostèns britanic e austrian, lo sultan novèu capitèt d'obligir — maugrat la desfacha dei sieunas tropas — lei fòrças egipcianas d'Ibrahim Pacha de se retirar d'Anatolia. Puei, inaugurèt un periòde, dich [[Tanzimat]], de reformas prefondas deis institucions otomanas per modernizar l'estat segon de modèls occidentaus.
<br/>
'''1839''' : en [[Índia]], destruccion de la region d'[[Andhra Pradesh]] per un important [[ciclòn tropicau]]. La catastròfa entraïnèt la mòrt d'au mens {{formatnum:300000}} personas.
== Cultura ==
[[Fichièr:Hattusa.yenicekale.jpg|thumb|right|Vestigis de [[Hattusa]] identificats en 1834.]]
'''1834''' : descubèrta dei vestigis de [[Hattusa]], [[capitala]] [[Antiquitat|antica]] deis [[Ititas]], per lo [[França|Francés]] [[Charles Texier]] ([[1802]]-[[1871]]). Pasmens, pensava aver trobat lei vestigis de la vila de Tasion e l'error durèt de decennis car leis [[Ititas]] èran alora quasi desconeguts deis istorians.
<br/>
'''1835''' : a l'iniciativa dau govèrn [[Egipte|egipcian]], impression de la « version de Bulaq » dei ''[[Mila e una nuechs]]''. Contenent un nombre fòrça important de còntes a respècte deis autrei versions en [[arabi]], foguèt sovent considerada coma « complèta » per lei [[traduccion|traductors]] [[Euròpa|europèus]] que l'utilizèron sovent coma referéncia.
<br/>
'''1839''' : començament de cavaments dins lei roïnas de [[Copán]]. Menats per l'explorator [[USA|estatsunidenc]] [[John Lloyd Stephens]] ([[1805]]-[[1852]]) e lo dessenhaire [[Frederick Catherwood]] ([[1799]]-[[1854]]), favorizèron l'interès naissent en [[Euròpa]] e ais [[USA|Estats Units d'America]] per lei [[civilizacion]]s precolombianas.
== Sciéncias e tecnicas ==
'''1831''' : a l'iniciativa de [[Carl Friedrich Gauss]], lo tèrme « complèx » es definitivament adoptat per designar lei [[nombre complèx|nombres imaginaris]].
<br/>
'''1831''' : premiera observacion documentada de la [[Granda Taca Roja]] de [[Jupitèr (planeta)|Jupitèr]].
<br/>
'''1831''' : invencion d'un [[motor]] [[electricitat|electric]] pendular per lo [[fisica|fisician]] [[USA|estatsunidenc]] [[Joseph Henry]] ([[1797]]-[[1878]]) que trobèt d'aplicacions importantas dins la concepcion e la produccion de [[relòtge]]s.
<br/>
'''1831''' : depaus d'un brevet regardant la premiera [[turbina]] de reaccion per l'[[engenhariá|engenhaire]] [[França|francés]] [[Benoît Fourneyron]] ([[1802]]-[[1867]]). Èra la conclusion d'un trabalh acomençat en [[1827]] amb la construccion d'una ròda d'un tipe novèu dins una fòrja de [[Pont-sur-l'Ognon]]. Aqueu permetèt de produrre pauc a pauc de fònts d'energia superioras ai ròdas de palas idraulicas utilizadas dempuei l'[[Antiquitat]].
<br/>
'''1831''' : pertocant l'aplicacion dei recèrcas sus l'[[electricitat]], l'instrumentista [[París|parisenc]] [[Hippolyte Pixii]] ([[1808]]-[[1835]]), ajudat per [[André-Marie Ampère]] ([[1775]]-[[1836]]), realizèt lo premier generator electric de corrent continü. Aquela invencion permetèt de remplaçar l'utilizacion la pila dins certanei cas e foguèt la premiera aplicacion vertadiera de l'energia electrica.
<br/>
{{veire|Michael Faraday}}
'''1833''' : descubèrta per [[Michael Faraday]] ([[1791]]-[[1867]]) dei doas lèis principalas permetent de descriure lei fenomèns d'[[electrolisi]]. A [[Sant Petersborg]], descubèrta de la [[lèi de Lenz|lèi que porta son nom]] per [[Heinrich Lenz]] ([[1804]]-[[1865]]) regardant l'origina dei corrents electrics produchs per [[induccion]].
<br/>
'''1834''' : invencion dau premier motor electric rotatiu per lo [[fisica|fisician]] [[Prússia|prussian]] [[Moritz von Jacobi]] ([[1801]]-[[1874]]). Aquò permetèt de concebre de motors electrics ambé d'aplicacions industrialas e lo principi dei motors von Jacobi èra totjorn utilizat au començament dau sègle XXI.
<br/>
'''1836''' : depaus de brevet dau premier [[revòuver]] vertadier per l'[[engenhariá|engenhaire]] [[USA|estatsunidenc]] [[Samuel Colt]] ([[1814]]-[[1862]]). D'utilizacion simpla a respècte deis [[arma (guèrra)|armas]] dau periòde, lo Colt conoguèt un succès important e generalizèt l'utilizacion de [[revòuver]]s e d'armas amb un barrilhet fins a l'aparicion de [[pistolet]]s eficaç vèrs la fin dau sègle XIX.
<br/>
[[Fichièr:Élément Daniell.jpg|thumb|right|Dessenh representant un element de la [[pila Daniell]].]]
'''1836''' : invencion de la premiera [[pila]] impolarizabla per lo [[quimia|quimista]] e [[fisica|fisician]] [[Reialme Unit|britanic]] [[John Frederic Daniell]] ([[1790]]-[[1845]]). Aquela pila trobèt d'aplicacions importantas dins lo [[telegraf]] qu'èra alora a se desvolopar e que necessitava de fònts d'energia constantas e fisablas.
<br/>
'''1837''' : invencion dau [[daguerreotipe]] per lo [[França|Francés]] [[Louis Daguerre]] ([[1787]]-[[1851]]). Eissit de recèrcas sus leis alogenurs d'[[argent]], son sistèma èra format d'una placa de coire cubèrta d'argent qu'èra expausada a de vapors d'[[iòde]]. Après reaccion amb l'argent, aquò permetiá de formar un jaç d'iodur d'argent fotosensible. Un còp plaçada a la lutz, la placa enregistrava un imatge invisible que son desvolopament èra realizat gràcias a de vapors de mercuri que formavan un amalgama amb l'iodur d'argent en foncion de l'intensitat luminosa recebuda per la placa. A respècte dau procès inventat per [[Nicéphore Niépce]] dins leis ans 1820 (→ [[1827]]), lo [[daguerreotipe]] èra un progrès considerable car permetiá de redurre lo temps de pausa de plusors oras (ò jorns) a 20-30 minutas. La novèla de l'invencion de Daguerre venguèt publica au començament de [[1839]] e entraïnèt una multiplicacion dei trabalhs e dei publicacions sus la [[fotografia]] (→ [[1839]]).
<br/>
{{veire|Proteïna}}
'''1838''' : descubèrta dei [[proteïna]]s per [[Jöns Jakob Berzelius]].
<br/>
'''1838''' : desvolopament d'un procès de sintèsi d'[[acid nitric]] amb una oxidacion catalica d'[[amoniac]] per [[Frédéric Kuhlmann]] ([[1803]]-[[1881]]).
<br/>
'''1839''' : realizacion dau premier prototip de [[cellula fotovoltaïca]] per [[Antoine Becquerel]] ([[1788]]-[[1878]]). Pasmens, aqueu trabalh trobèt ges d'aplicacion.
<br/>
'''1839''' : durant de trabalhs sus la [[fotografia]], lo [[quimia|quimista]] [[Reialme Unit|britanic]] [[John Herschel]] ([[1792]]-[[1871]]) inventèt lei tèrmes « fotografia », « positiu » e « negatiu ». De mai, publiquèt de resultats de recèrcas sus divèrsei substàncias fotosensiblas qu'anavan favorizar lo desvolopament de la fotografia dins leis ans 1840 e 1850.
<br/>
'''1839''' : descubèrta dau procès de vulcanizacion de [[cauchó]] per lo quimista [[USA|estatsunidenc]] [[Charles Goodyear]] ([[1800]]-[[1860]]).
== Decès ==
<div style="-moz-column-count:3; column-count:3;">
* [[
* [[Ipolit Bochard]], marin e [[corsari]] [[Occitània|occitan]].
* [[Simón Bolívar]], [[generau]] e òme politic [[America dau Sud|sud-american]].
* [[Karl Georg Büchner]], escrivan [[Alemanha|alemand]].
* [[Sadi Carnot (fisician)|Sadi Carnot]], [[fisica|fisician]] [[França|francés]].
* [[Charles Fourier]], [[filosofia|filosòf]] [[França|francé]].
* [[William Wyndham Grenville]], Premier Ministre dau [[Reiaume Unit]].
* [[Guilhèm IV dau Reialme Unit|Guilhèm IV]], rèi dau [[Reiaume Unit]].
* [[Gustau IV Adòlf]], rèi de [[Suècia]].
* [[Karl Ludwig Harding]], [[Astronomia|astronòm]] [[Alemanha|alemand]].
* [[Johann Nepomuk Hummel]], compositor [[Àustria|austrian]].
* [[Charles Philippe Lafont]], [[violon]]ista [[França|francés]].
* [[Giacomo Leopardi]], escrivan [[Itàlia|italian]].
* [[Mahmud II]], sultan de l'[[Empèri Otoman]].
* [[Thomas Malthus]], [[economia|economista]] [[Anglatèrra|anglés]].
* [[Nicéphore Niépce]], inventor [[França|francés]].
* [[Pèire Ièr de Brasil|Pèire I{{èr}}]], emperaire de [[Brasil]].
* [[Hippolyte Pixii]], inventor [[França|francés]].
* [[Aleksandr Pushkin]], escrivan [[Russia|rus]].
* [[Pèire Ròda]], [[violon]]ista e compositor [[Ocitània|occitan]].
* [[Domingos Sequeira]], [[pintura|pintre]] [[Portugal|portugués]].
* [[Friedrich Stromeyer]], [[Quimia|quimista]] [[Alemanha|alemand]].
* [[Antonio José de Sucre]], revolucionari e òme politic [[Veneçuèla|veneçolan]].
</div>
| |||