Dominium brytyjskie: Różnice pomiędzy wersjami

[[Plik:The-queens-dominions.jpg|300px|thumb|Mapa przedstawiająca posiadłości brytyjskie (w tym dominia) za panowania królowej [[Wiktoria Hanowerska(królowa Wielkiej Brytanii)|Wiktorii Hanowerskiej]] z końca XIX wieku]]

'''Dominium brytyjskie''' ({{ang.|dominion}}) – forma ustrojowa istniejąca w ramach [[imperium brytyjskie]]go, stanowiąca formę pośrednią między samorządną [[Kolonia (geografia polityczna)|kolonią]] a suwerennym państwem, jednak z czasem ewoluująca zdecydowanie w stronę tego ostatniegosuwerenności. Pierwszym dominium brytyjskim była [[Kanada]], która otrzymała taki status w [[1867]] roku. Kolejnymi były [[Australia]] ([[1901]]), [[Nowa Zelandia]] ([[1907]]), [[Nowa Fundlandia]] (1907), [[Związek Południowej Afryki]] ([[1910]]) i [[Wolne Państwo Irlandzkie]] ([[1922]]).

Pierwszymi propozycjami utworzenia dominiów były dwie broszury – [[James Wilson (sędzia)|Jamesa Wilsona]] ''Rozważania o naturze i zakresie władzy ustawodawczej parlamentu brytyjskiego'' oraz [[Thomas Jefferson|Tomasza Jeffersona]] ''Krótki przegląd praw Brytyjskiej Ameryki'' – obie wydane na krótko przed wybuchem [[rewolucjaWojna amerykańskao niepodległość Stanów Zjednoczonych|rewolucji amerykańskiej]]. Założeniem ideologicznym tych pism było stwierdzenie, że parlament brytyjski nie może ustanawiać praw dla kolonii, gdyż jej mieszkańcy nie posiadają swych przedstawicieli w tym ciele ustawodawczym. Zamiast tego proponowano, by kolonie stawały się niezależnymi bytami politycznymi z parlamentami, tworzonymi na wzór brytyjskiego, a z [[Wielka Brytania|Wielką Brytanią]] związane osobą monarchy.

Status dominium oznaczał najwyższy stopień [[autonomiaAutonomia|autonomii]] możliwy do osiągnięcia przez terytorium zależne Wielkiej Brytanii. Były one tworzone na obszarach, gdzie zdecydowanie dominowała ludność wywodząca się od osadników pochodzenia europejskiego, zwłaszcza (choć nie tylko) [[Brytyjczycy|Brytyjczyków]]. Co do zasady, dominia posiadały pełną swobodę stanowienia o sobie we wszystkich dziedzinach poza obronnością i polityką zagraniczną. Jednocześnie jednak ich ustawodawstwo nie mogło być sprzeczne z prawem stanowionym przez parlament w Londynie. Dominia miały znacznie mniejsze zobowiązania finansowe względem metropolii niż kolonie, ale jednocześnie nie mogły liczyć na brytyjskie współfinansowanie własnych wydatków. Kiedy jedno z dominiów zbankrutowało, ceną za spłacenie jego długów przez Londyn była utrata autonomii (tak właśnie stało się w 1934 roku z [[Dominium Nowej Fundlandii|Nową Fundlandią]], co ostatecznie doprowadziło do jej przystąpienia do [[Konfederacja Kanady|federacji kanadyjskiej]] w 1949 roku).

System polityczny dominiów wzorowany był na [[ustrójUstrój polityczny Wielkiej Brytanii|brytyjskim]], choć poddawano go niekiedy istotnym modyfikacjom, np. w [[Kanada|Kanadzie]] i [[Australia|Australii]], gdzie wprowadzono opartą na rozwiązaniach [[Stany Zjednoczone|amerykańskich]] [[federacjaFederacja|federacyjność państwa]]. Wiązało się to z faktem, iż oba te dominia zostały stworzone z połączenia kilku odrębnych wcześniej kolonii, które nie chciały zbyt dużej centralizacji. Podobną genezę miał [[Związek Południowej Afryki]], który jako dominium stał się jednak [[państwoPaństwo unitarne|państwem unitarnym]], aby nie dopuścić do ponownej eskalacji konfliktu, który wcześniej doprowadził do [[wojnyWojny burskie|wojen burskich]]. Dominia posiadały własne parlamenty i odpowiedzialne przed nimi rządy z premierem na czele. Interesy brytyjskie reprezentował [[gubernator generalny]], który pełnił podwójną funkcję: był zarazem osobistym przedstawicielem monarchy, ale również reprezentantem rządu brytyjskiego, bezpośrednio podległym brytyjskiemu ministrowi ds. kolonii, a później specjalnemu ministrowi ds. dominiów. Konstytucyjne kompetencje gubernatorów generalnych były bardzo szerokie i obejmowały m.in. powoływanie i odwoływanie rządu, skracanie kadencji parlamentu oraz prawo niewzruszalnego [[wetoWeto|weta]] wobec wszystkich przyjmowanych ustaw.

Przywódcy dominiów od początku istnienia tego statusu starali się poszerzyć zakres własnej samodzielności. Tendencja ta była szczególnie wyraźna w działaniach polityków kanadyjskich, a później także południowoafrykańskich i irlandzkich. Na drugim biegunie sytuowały się Australia i [[Nowa Zelandia]], gdzie bardzo długo dominowały nastroje lojalistyczne i probrytyjskie. Premierzy stopniowo wzmacniali swoją pozycję kosztem gubernatorów generalnych, których rola stawała się coraz bardziej ceremonialna -– analogicznie do funkcji, jaką w Wielkiej Brytanii pełni monarcha. Na przełomie XIX i XX wieku dominia zaczęły stopniowo prowadzić własną politykę obronną, wystawiając autonomiczne kontyngenty w ramach armii imperialnej, a także politykę zagraniczną. Równocześnie powstała instytucja regularnych tzw. konferencji imperialnych, na których premierzy dominiów omawiali najważniejsze sprawy Imperium z najważniejszymi politykami brytyjskimi. Ich pozycję bardzo wzmocniła [[I wojna światowa]], gdzie ich wojska odegrały znaczącą rolę.

Proces usamodzielniania się dominiów był bardzo stopniowy i rozłożony na wiele lat. W literaturze naukowej można spotkać różne koncepcje odnośnie do tego, kiedy dokładnie nastąpiło ostateczne uzyskanie przez dominia pełnej niepodległości. Najpopularniejszy pogląd wskazuje na rok 1931, kiedy to parlament brytyjski przyjął ustawę znaną jako [[Statut Westminsterski (1931)|Statutstatut Westminsterskiwestminsterski]], która formalnie znosiła podległość dominiów wobec Wielkiej Brytanii i uznawała je za podmioty w pełni równe byłej metropolii<ref>{{cytujCytuj pismo|nazwiskoautor=Chase|imię=E.Eugene P. Chase |tytuł=I. Government by Consultation in the British Commonwealth |czasopismo=The Journal of Politics |wolumindata=Vol.1947 9,|data No.dostępu=2017-11-07 |wolumin=9 |numer=2 |stronys=199198–210 |datadoi=May10.2307/2125310 1947|jstor=2125310}}</ref>. Dokument ten tworzył jednocześnie [[Wspólnota Narodów|Wspólnotę Narodów]] jako blok grupujący dominia. Inne wymieniane daty to:

* 1919 -– gdy dominia (oraz Indie, które jednak nie posiadałynieposiadające tego statusu [[Indie Brytyjskie|Indie]]) zostały dopuszczone na równi z suwerennymi państwami do grona sygnatariuszy [[traktatTraktat wersalski|traktatu wersalskiego]] i członków- założycieli [[Liga Narodów|Ligi Narodów]]<ref>{{cytujCytuj pismo|nazwiskoautor=William Harrison Moore|imię=W.|tytuł=The Dominions of the British Commonwealth in the League of Nations |czasopismo=[[International Affairs]] |stronydata=3731931-05-01 |data dostępu=May2017-11-07 1931|issn=1473-8104 |wolumin=10 |numer=3 |s=372–391 |doi=10.2307/3016180 |url=http://web.archive.org/web/20180603223628/https://academic.oup.com/ia/article-abstract/10/3/372/2711088?redirectedFrom=fulltext |język=en}}</ref>;

* 1926 -– kiedy na konferencji imperialnej przyjęto raport przygotowany przez komisję ekspertów pod przewodnictwem [[Arthur Balfour|Arthura Balfoura]], co oznaczało polityczną zgodę na postanowienia zawarte później w statucie westminsterskim; w tym samym roku zniesiono podległość gubernatorów generalnych dominiów wobec rządu brytyjskiego;

* 1939 -– gdy dominia po raz pierwszy mogły zupełnie samodzielnie decydować o udziale w dużym konflikcie zbrojnym (patrz niżej).

Po wypowiedzeniu przez Wielką Brytanię [[II wojna światowa|wojny]] Niemcom, postawa dominiów była różna. Większość dominiów uznała, że deklaracja ta ich nie wiąże, jedynie rząd australijski uznał, że Australia znajduje się tym samym w stanie wojny. Niemniej jednak, Nowa Zelandia zadeklarowała swoje przystąpienie do wojny równocześnie z Wielką Brytanią, a Południowa Afryka i Kanada wypowiedziały wojnę Niemcom po akceptacji parlamentów, odpowiednio 6 i 10 września 1939 roku. Do wojny przystąpiła też Nowa Fundlandia. [[Irlandia]] natomiast pozostała [[Państwo neutralne|neutralna]].

Słowo ''dominium''„dominium” wyszło z formalnego użycia na przełomie lat 40. i 50. XX wieku{{r|ijcl|dict}}, wkrótce po rozpoczęciu na obszarze Imperiumimperium Brytyjskiegobrytyjskiego procesu [[dekolonizacjaDekolonizacja|dekolonizacji]]. Przez krótki czas funkcjonowało określenie ''azjatyckie„azjatyckie dominia''dominia”, pod którym rozumiano [[Unia Indyjska|Indie]], [[Dominium Pakistanu|Pakistan]] i [[Sri Lanka|Cejlon]]. Szybko jednak zrezygnowano z tego słowa, gdyż sugerowało ono podległość, co wówczas nie byłoodpowiadało już prawdąrzeczywistości.

[[Kategoria:Imperium Brytyjskiebrytyjskie]]

[[Kategoria:Historia Republiki Południowej Afryki]]