Kenia: Różnice pomiędzy wersjami
[wersja przejrzana] | [wersja przejrzana] |
Usunięta treść Dodana treść
Wycofano ostatnie 4 zmiany treści (wprowadzone przez 94.246.134.29, Khalisi, MalarzBOT oraz 185.242.255.202) i przywrócono wersję 69485478 autorstwa 79.184.74.145 Znacznik: Ręczne wycofanie zmian |
m MalarzBOT: zmiana szablonu {{Państwo stary szablon infobox}} na {{Państwo infobox}} |
||
(Nie pokazano 14 wersji utworzonych przez 14 użytkowników) | |||
Linia 1:
{{Inne znaczenia|państwa|[[Kenia (ujednoznacznienie)|inne znaczenia tego słowa]]}}
{{Państwo infobox
|
|
|
|
|
|
|
|
|hymn = [[Hymn Kenii|{{J|sw|Ee Mungu Nguvu Yetu}}]]<br />(O Boże, nasza Siła)
|hymn
|
|
|stolica
|
|
|
|
|
|powierzchnia
|
|
|
|gęstość
|
|
|
|
|kod samochodowy = EAK
|religia_dominująca = [[protestantyzm]] (53,8%)▼
|
|
|
|język urzędowy = [[Język suahili|suahili]], [[język angielski|angielski]]
▲ |hymn = <center>[[Plik:National anthem of Kenya, performed by the United States Navy Band.wav]]</center>[[Hymn Kenii|Ee Mungu Nguvu Yetu]]
|
|terytoria autonomiczne =
|domena = [[.ke]]▼
|
|pkb
|kod_samolotowy = 5Y▼
|
|numer_kierunkowy = +254▼
|
|
|
|wikisłownik = Kenia▼
|
▲ |pkb = 79,5 mld<ref name="IMF">Dane na podstawie szacunków [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|IMF]] za rok 2017: {{Cytuj |tytuł = World Economic Outlook, April 2018 |data dostępu = 2018-05-05 |opublikowany = IMF |url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2018/01/weodata/weorept.aspx?pr.x=55&pr.y=15&sy=2016&ey=2023&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=664&s=NGDP_RPCH%2CNGDPD%2CPPPGDP%2CNGDPDPC%2CPPPPC%2CLP&grp=0&a= |język = en}}</ref> [[Dolar amerykański|USD]]
|
|
|nazwa lokalizacji =
▲ |pkb_ppp = 163 mld<ref name="IMF" /> [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
|opis lokalizacji =
▲ |pkb_ppp_osoba = 3491<ref name="IMF" /> [[Dolar międzynarodowy|dolarów międzynar.]]
|współrzędne =
|opis miejsca =
|commons = Category:Kenya
|wikicytaty =
}}
'''Kenia''' (
Kenia należy do [[Międzynarodowa Agencja Energii Atomowej|Międzynarodowej Agencji Energii Atomowej]], [[Międzynarodowa Organizacja Pracy|Międzynarodowej Organizacji Pracy]], [[Bank Światowy|Międzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju]], [[Międzynarodowy Fundusz Walutowy|Międzynarodowego Funduszu Walutowego]], [[Międzynarodowy Trybunał Karny|Międzynarodowego Trybunału Karnego]], [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|Organizacji Narodów Zjednoczonych]], [[Światowa Organizacja Handlu|Światowej Organizacji Handlu]] oraz [[Unia Afrykańska|Unii Afrykańskiej]]<ref name="pwn" />.
Linia 72 ⟶ 79:
Kenia znajduje się w zasięgu [[klimat równikowy|klimatu równikowego]] [[monsun]]owego ze stosunkowo wyrównanym przebiegiem temperatur w ciągu całego roku. Na wybrzeżu, w pasie do 40 km i w górach – wilgotny, na pozostałym obszarze – suchy<ref name="pwn2" />. Średnia roczna suma opadów wzrasta z północnego wschodu na południowy zachód od 150 do 1000 mm, w południowej części wybrzeża wielkość opadów sięga 1200 mm rocznie, w wyższych piętrach gór nawet do 1500 mm<ref name="pwn2" />. Na nizinnym wschodzie występuje tylko jedna [[pora deszczowa]], od kwietnia do czerwca, na pozostałym obszarze dwie pory deszczowe, głównie od marca do maja<ref name="pwn2" />. Druga pora deszczowa jest krótsza, występuje od listopada do grudnia<ref name="pwn2" />. Średnia temperatura miesięczna od 25–28 °C na wybrzeżu do 15–19 °C w górach (w wyższych piętrach chłodniej)<ref name="pwn2" />.
{| class="wikitable" style="font-size:95%; text-align:center" width=
|-
!colspan=5| Tabela średnich rocznych temperatur dla kenijskich miast:
Linia 121 ⟶ 128:
Pod koniec XV w. do Kenii dotarli [[Portugalczycy]], którzy w XVI i XVII w. zdominowali wybrzeże Kenii, zakładając [[baza nadmorska|bazy nadmorskie]], administracyjnie podporządkowane [[Goa]]<ref name="pwn6" />. Sojusznikiem Portugalczyków było Malindi, a największym przeciwnikiem Mombasa (odwieczny wróg Malindi)<ref name="pwn6" />. W 1593 roku Portugalczycy pokonali Mombasę i wnieśli [[Fort Jesus]] – największą fortecę w Afryce Wschodniej. W drugiej połowie XVIII w. zaostrzyła się rywalizacja pomiędzy Portugalczykami a Goa. Po 1746 roku nastąpił ponowny rozkwit Mombasy pod rządami dynastii [[Mazrui]]<ref name="pwn6" />. Od 1836 roku do wybrzeża zaczęły docierać [[karawana handlowa|karawany handlowe]] plemienia [[Kamba]]. W połowie XIX w. do Kenii przybyli pierwsi podróżnicy i misjonarze z [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii]] ([[Joseph Thomson]]) i [[Niemcy|Niemiec]] ([[Johann Ludwig Krapf]], [[Johannes Rebmann]])<ref name="pwn6" />. Od 1820 roku flota brytyjska walczyła z handlarzami niewolników u wybrzeży Kenii. W 1882 roku powstało [[Niemieckie Towarzystwo Kolonizacyjne]] oraz [[Brytyjskie Stowarzyszenie Afryki Wschodniej]]. Wykorzystując konflikty plemienne Brytyjczycy i Niemcy umacniali swoje wpływy w Kenii. Sojusznikiem Wielkiej Brytanii był m.in. wódz Masajów. W 1885 roku kraj [[Witu]] u ujścia rzeki Tany stał się posiadłością [[Cesarstwo Niemieckie|Cesarstwa Niemieckiego]]<ref name="pwn6" />. W latach 1886–1895 Wielka Brytania i Niemcy zawarły wiele traktatów. Kenia znalazła się w strefie niemieckiej, a w 1890 roku Niemcy zrzekły się Witu w zamian otrzymując [[Helgoland]]<ref name="pwn6" />. 1 lipca 1895 Anglicy stłumili tzw. [[rebelia Mazrui|rebelię Mazrui]] w Mombasie i okolicach oraz utworzyli [[Protektorat Afryki Wschodniej]], która oprócz Kenii obejmował także [[Uganda|Ugandę]]<ref name="oxfordencylopedia" /><ref name="pwn6" />. W 1897 roku Brytyjczycy zaczęli podporządkowywać sobie tubylców na obszarze od Mombasy do Jeziora Wiktorii (do 1902 roku opór stawiali Nandi)<ref name="pwn6" />.
W latach 1895–1902 Brytyjczycy sprowadzili robotników z [[Indie Brytyjskie|Indii]] do budowy linii kolejowej z Mombasy nad Jezioro Wiktorii. Po jej ukończeniu w Kenii pozostało ok. 6500 Hindusów, którzy zajęli się handlem, rzemiosłem lub objęli niższe stanowiska urzędnicze<ref name="pwn7" />. Hindusi utworzyli warstwę pośrednią pomiędzy białymi kolonizatorami a afrykańską ludnością. W 1902 roku ziemie Kenii uznano za własność Korony brytyjskiej<ref name="pwn7" />. Napływ białych kolonistów nasilił się po 1905 roku – zajmowali oni [[Białe Wzgórza]] w okolicach Nairobi, która od 1905 roku była nową stolicą Protektoratu Afryki Wschodniej. W gospodarce Kenii zaznaczył się podział na „biały” sektor (obejmujący [[farma|farmy]] i [[plantacja|plantację]]) oraz „czarny” ([[rolnictwo tradycyjne]])<ref name="pwn7" />. Ludność
Po przystąpieniu [[Włochy|Włoch]] do wojny toczyły się walki na granicy kenijsko-somalijskiej. Afrykanie walczyli w Etiopii, Somalii, Indiach, [[Birma Brytyjska|Birmie]] oraz na [[Madagaskar]]ze<ref name="pwn7" />. W 1944 roku [[Eliud Mathu]] został pierwszym afrykańskim członkiem Rady Ustawodawczej Kenii. W 1946 roku Mathu założył [[Afrykański Związek Kenii]] (KAU), a weterani utworzyli [[Ruch Bojowników o Wolność]]<ref name="pwn7" />. W 1948 roku Brytyjczycy powołali Wysoką Komisję Afryki Wschodniej. W KAU powstał podział pomiędzy zwolennikami umiarkowanej polityki (jej zwolennikiem był [[Jomo Kenyatta]]), którzy pragnęli utworzenia samorządów afrykańskich, zniesienia barier rasowych oraz odzyskania ziemi<ref name="pwn7" />. Po drugiej stronie znajdowali się zwolennicy walki zbrojnej, wśród których znaleźli się przywódcy [[Powstanie Mau Mau|powstania Mau-Mau]]<ref name="pwn7" />. Po wybuchu powstania w 1952 roku Brytyjczycy wprowadzili [[stan wyjątkowy]], [[Obozy koncentracyjne w Kenii|więzili w obozach ludność]], pacyfikowali wsie, zamykali afrykańskie szkoły oraz więzili przywódców KAU. W 1956 roku powstanie upadło, a stan wyjątkowy zniesiono w 1960 roku<ref name="pwn7" />. W tym samym roku w [[Londyn]]ie zwołano I konferencję konstytucyjną z udziałem [[Thomas Joseph Mboya|Thomasa Josepha Mboyi]] i R. Ngali. W 1960 roku powstała niepodległościowa partia Kikuju i Luo – [[Afrykański Narodowy Związek Kenii]] (KANU)<ref name="pwn7" />. Przedstawiciele mniejszych plemion powołali [[Afrykański Demokratyczny Związek Kenii]] (KADU). KADU pragnęła utworzenia federacji z 6 autonomicznych okręgów, odpowiadających podziałowi etnicznemu<ref name="pwn7" />. W 1961 roku wypuszczono z więzienia Kenyattę. Rok później Kenyatta został przewodniczącym KANU i uczestniczył w II konferencji konstytucyjnej w Londynie. W 1963 roku KANU wygrała wybory, a Kenyatta został premierem rządu tymczasowego<ref name="pwn7" />.
12 grudnia 1963 Kenia uzyskała niepodległość, przystępując do brytyjskiej [[Wspólnota Narodów|Wspólnoty Narodów]] i [[Organizacja Narodów Zjednoczonych|Organizacji Narodów Zjednoczonych]]. W 1964 roku pierwszym premierem Kenii został Kenyatta. KANU i KADU zjednoczyły się, ale w 1966 roku Odinga utworzył [[Unia Ludu Kenii|Unię Ludu Kenii]]<ref name="pwn6" />. W 1969 roku wprowadzono [[System jednopartyjny|system monopartyjny]], a Unię Ludu Kenii zdelegalizowano. System monopartyjny miał zabezpieczyć państwo przed skutkami [[trybalizm]]u. Rząd Kenyatty głosił politykę niezaangażowania, [[panafrykanizm]] oraz potępiał rasistowskie rządy w Rodezji i Republice Południowej Afryki. Pomimo działań rządu Kenia była państwem wyraźnie prozachodnim<ref name="pwn6" />. W 1978 roku zmarł Kenyatta – władze po nim objął [[Daniel Moi]]. W opozycji przez cały czas pozostawał Odinga, który utworzył Partię Demokratyczną, a później Forum na rzecz Przywrócenia Demokracji. W latach 80. i 90. XX w<ref name="pwn6" />. dochodziło do walk wewnętrznych w KANU, [[korupcja|korupcji]] oraz konfliktów etnicznych. Opozycję zwalczano za pomocą drastycznych metod, co wywoływało m.in. protesty państw zachodnich i [[Amnesty International]]. Ze względu na łamanie praw człowieka Zachód wstrzymywał pomoc dla Kenii. Pod naciskiem państw zachodnich w 1991 roku znowelizowano konstytucję, a w 1992 roku prezydent Moi wprowadził system wielopartyjny<ref name="pwn6" /><ref name="oxfordencylopedia" />. Nielegalną partią pozostawała muzułmańska [[Islamska Partia Kenii]] (powstała w 1992 roku, wspierana przez [[Libia|Libię]])<ref name="pwn6" />. W latach 90. Kenia zacieśniła współpracę z Ugandą i [[Tanzania|Tanzanią]]. Stosunki z Somalią pozostawały napięte – stale dochodziły do zatargów granicznych i konflikty o terytoria północnej Kenii, w której mieszkali [[Somalowie|Somalijczycy]] (podczas wojny pomiędzy Etiopią a Somalią Kenia poparła Etiopię). W kwestii Burundi i Rwandy pewne poszlaki wskazywały na przejściowe poparcie Kenii dla [[Hutu]]<ref name="pwn6" />. Z Sudanem Kenia toczyła spór o tzw. [[trójkąt
W grudniu 2002 roku wybory prezydenckie i parlamentarne wygrała opozycja, prezydentem i szefem rządu został [[Mwai Kibaki]], przywódca [[Narodowa Tęczowa Koalicja|Narodowej Tęczowej Koalicji]]. Kibaki kandydował pod hasłem walki z korupcją<ref name="pwn6" />. Zwycięzca pokonał kandydata KANU, syna J. Kenyatty – [[Uhuru Kenyatta|Uhuru Kenyattę]]. W grudniu 2007 roku odbyły się kolejne wybory. Prezydentem ponownie został Kibaki, ale wybory parlamentarne wygrał [[Pomarańczowy Ruch Demokratyczny]] (ODM) kierowany przez [[Raila Odinga|Raila Odingę]]. Zwolennicy ODM zakwestionowali prawdziwość oficjalnych wyników głosowania prezydenckiego (Kibaki zdobył 46% głosów, Odinga 44%<ref name="pwn6" />). Krótko po ogłoszeniu wyników wybuchły demonstracje, w których zginęło około tysiąca osób, a ponad 600 tys. musiało opuścić swoje domy<ref name="psz" />. Dzięki mediacji Unii Afrykańskiej doszło do porozumienia, na mocy którego Odinga został w kwietniu 2008 roku premierem rządu pojednania narodowego<ref name="pwn6" />. W 2010 roku przyjęto nową konstytucję. W 2013 roku prezydentem został Uhuru Kenyatta<ref name="pwn6" />. W 2017 roku odbyły się wybory prezydenckie, które wygrał Uhuru Kenyatta. Dotychczasowy prezydent zdobył 54,27% głosów, a kandydat opozycji Raila Odinga 44,74%<ref name="onet" />.
Linia 143 ⟶ 150:
{| class="wikitable" align=right width=30% style="background: font-size: 80%; float: right; margin: 0 0 1em 1em;"
|-
!colspan=
|-
|colspan=
|-
|colspan=
|-
!Liczba ludności
|46 790 758
|-
!colspan=
|-
|0 – 14 lat
Linia 169 ⟶ 176:
* kobiet 775 842
|-
!colspan=
|-
|w całej populacji
Linia 192 ⟶ 199:
| -0,2 migrantów/1000 mieszkańców
|-
!colspan=
|-
|przy narodzeniu
Linia 209 ⟶ 216:
|1 mężczyzna/kobiet
|-
!colspan=
|-
|w całej populacji
Linia 220 ⟶ 227:
|33,7 martwych/1000 żywych urodzeń
|-
!colspan=
|-
|w całej populacji
Linia 234 ⟶ 241:
|3,14 urodzeń/kobietę
|-
!colspan=
|-
!Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS
Linia 270 ⟶ 277:
| [[Gusii]] || [[Język gusii]] ||align=right| 2 703 235 ||align=right| 5,7%
|-
| [[Mijikenda]] || [[Język mijikenda]] ||align=
|-
| [[Meru (lud)|Meru]] || [[Język meru]] ||align=right| 1 975 869 ||align=right| 4,2%
Linia 288 ⟶ 295:
| [[Kuria (lud)|Kuria]] || [[Język kuria]] ||align=right| 313 854 ||align=right| 0,66%
|-
| [[Borana]] || [[Język borana]] ||align=
|-
| [[Uganda|Ugandyjczycy]] || Języki ugandyjskie ||align=right| 95 938 ||align=right| 0,2%
Linia 329 ⟶ 336:
Kenia jest krajem rolniczym z rozwijającym się przemysłem przetwórczym i usługami. Po [[Recesja gospodarcza|recesji]] z przełomu lat 80. i 90. XX w. Kenia kontynuuje reformy i [[prywatyzacja|prywatyzację]]. W 2016 roku rolnictwo wytwarzało 32,7% produktu krajowego brutto, przemysł 18%, a usługi 49,3%<ref name=":0" />. [[Produkt krajowy brutto]] w 2016 roku wyniósł 70,53 mld USD, 1551 USD na osobę<ref>{{Cytuj |autor = |tytuł = World Economic Outlook October 2017 – Kenya |data = |data dostępu = 2017-12-19 |opublikowany = www.imf.org |url = https://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/02/weodata/weorept.aspx?pr.x=71&pr.y=10&sy=2015&ey=2022&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&c=664&s=NGDPD,PPPGDP,NGDPDPC,PPPPC,LP&grp=0&a= |język = en}}</ref>.
Kenia nie ma znaczących surowców mineralnych. Górnictwo ma niewielki udział w krajowym PKB, stanowi ok. 1%<ref name="mine">{{Cytuj |autor = |tytuł = Kenya’s mining industry: set for a boom? |czasopismo = Mining Technology |data = 2016-07-24 |data dostępu = 2017-12-19 |url = https://web.archive.org/web/20201021140240/https://www.mining-technology.com/features/featurekenyas-mining-industry-set-for-a-boom-4958923/ |język = en}}</ref>. Soda kalcynowana (używana w produkcji szkła) jest najcenniejszym minerałem eksportowym Kenii i jest wydobywana nad jeziorem Magadi w dolinie Riftu. Złoża wapienia na wybrzeżu i w głębi kraju są wykorzystywane do produkcji cementu i w rolnictwie. Ważne są również wermikulit, złoto, rubiny, topazy i sól, a także fluoryt
W Kenii uprawia się kawę, herbatę, sizal, tytoń, [[Pyretyna|piretrum]], pszenicę, kukurydzę, sorgo, proso, ziemniaki, bataty, maniok i trzcinę cukrową<ref name="pwn4" />. Główne ośrodki rolnicze stanowią wyżyny południowo-zachodniej części Kenii. Rolnictwo pokrywa (z wyjątkiem lat suchych) zapotrzebowanie na żywność<ref name="pwn4" />. Użytki zielone wraz z wykorzystywanymi okresowo terenami półpustynnymi zajmują 37,4% powierzchni kraju, a grunty orne 8%<ref name="pwn4" />.
Sektor usług jest zdominowany przez turystykę, która zapewnia duże przychody do budżetu państwa. Co roku Kenię odwiedza ok. 1,5 mln turystów, głównie z Wielkiej Brytanii, USA oraz Chin<ref>{{Cytuj |tytuł = Subscribe to read |data dostępu = 2017-12-19 |opublikowany = Financial Times |url = http://www.ft.com/cms/s/0/f6248718-6040-11e4-88d1-00144feabdc0.html#axzz3gv9wQKaf}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = More tourists are turning away from Kenya as election insecurity worries grow |czasopismo = Quartz |data dostępu = 2017-12-19 |url = https://qz.com/700450/more-tourists-are-turning-away-from-kenya-as-election-insecurity-worries-grow/ |język = en}}</ref>.
Linia 341 ⟶ 348:
== Uwagi ==
{{Uwagi|
<ref name="infobox1">Dane podane za ''[[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] [[The World Factbook]]'' [https://web.archive.org/web/20200831033452/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html (''źródło:CIA'')] {{lang|en}}.</ref>
}}
|