Kenia: Różnice pomiędzy wersjami

|nazwa_polskanazwa = Republika Kenii

|nazwa_oryginalna nazwa oryginalna = {{K|en|Republic of Kenya}}<br />{{K|sw|Jamhuri ya Kenya}}

|nazwa_dopełniacz dopełniacz nazwy = Kenii

|flaga_obraz lata istnienia = Flag of Kenya.svg

|herb_obrazherb = Alternate Coat of arms of Kenya.svg

|dewiza godło = Harambee

|dewiza_językflaga = [[JęzykFlag of suahili|suaKenya.]]svg

|dewiza_polskidewiza = {{J|sw|Harambee}}<br />(Pracujmy razem)

|konstytucja ustrój polityczny = [[Konstytucja Keniirepublika]]

|język_urzędowy konstytucja = [[Język suahili|suahili]], [[językKonstytucja angielski|angielskiKenii]]

|stolica = [[Nairobi]]

|ustrój_polityczny data powstania = [[republika]]12 grudnia 1963

|głowa_państwa data likwidacji = [[William Ruto]]

|głowa_państwa_opiswładca = [[Prezydenci Kenii|prezydent]] =

|szef_rządu prezydent = [[William Ruto]]

|szef_rządu_opispremier = [[Prezydenci Kenii|prezydent]] =

|powierzchnia = 580 367{{u|infobox1}} km²

|powierzchnia_wódwysokość = 13 400 km²= (2,3%)

|ludność rok = 47 654 2962019

|ludność_rokliczba ludności = 47 654 = 2019296

|gęstość zaludnienia = 82 os./km²

|narodowości ISO 3166 = [[Kikuju]] (17,1%), [[Luhja]] (14,3%), [[Kalendżin]] (13,4%)KE

|utworzenie_sposóbwaluta = [[Niepodległośćszyling kenijski]] (KES)

|utworzenie_data numer kierunkowy = 12 grudnia 1963+254

|od_kogo domena = od [[Wielka Brytania|Wielkiej Brytanii.ke]]

|waluta_nazwa kod samolotowy = [[szyling kenijski]]5Y

|waluta_symbolstrefa czasowa = [[Uniwersalny czas koordynowany|UTC]] = KES+3

|UTCnarodowości = [[Kikuju]] (17,1%), [[Luhja]] (14,3%), [[Kalendżin]] = +3(13,4%)

|kod_ISO terytoria zależne = KE

|kod_samochodowypkb rok = EAK2017

|mapa_obraz pkb psn rok = Kenya - Location Map (2013) - KEN - UNOCHA.svg2017

|commons pkb psn = 163 mld<ref name="IMF" /> [[Dolar międzynarodowy|dolarów Category:Kenyamiędzynar.]]

|pkb_rokmapa = Kenya =- Location Map (2013) - KEN - 2017UNOCHA.svg

|pkb_osoba opis mapy = 1702<ref name="IMF" /> [[Dolar amerykański|USD]]

|pkb_ppp_roklokalizacja mapa = Location Kenya AU = 2017Africa.svg

'''Kenia''' (''{{K|en|Kenya''}}, Republika Kenii, [[język angielski|{{ang.]] ''|Republic of Kenya''}}, [[Język{{W suahilijęzyku|sw|sua.]] ''Jamhuri ya Kenya''}}) – państwo położone we wschodniej [[Afryka|Afryce]] nad [[Ocean Indyjski|Oceanem Indyjskim]]. Leży na [[równik]]u. Graniczy od północy z [[Somalia|Somalią]], [[Etiopia|Etiopią]] i [[Sudan Południowy|Sudanem Południowym]], od zachodu z [[Uganda|Ugandą]], a od południa z [[Tanzania|Tanzanią]]<ref name="pwn" />. Jest 47. krajem świata pod względem powierzchni i 29. pod względem liczby ludności. Stolicą i największym miastem Kenii jest [[Nairobi]].

{| class="wikitable" style="font-size:95%; text-align:center" width="500px" align=center500

W latach 1895–1902 Brytyjczycy sprowadzili robotników z [[Indie Brytyjskie|Indii]] do budowy linii kolejowej z Mombasy nad Jezioro Wiktorii. Po jej ukończeniu w Kenii pozostało ok. 6500 Hindusów, którzy zajęli się handlem, rzemiosłem lub objęli niższe stanowiska urzędnicze<ref name="pwn7" />. Hindusi utworzyli warstwę pośrednią pomiędzy białymi kolonizatorami a afrykańską ludnością. W 1902 roku ziemie Kenii uznano za własność Korony brytyjskiej<ref name="pwn7" />. Napływ białych kolonistów nasilił się po 1905 roku – zajmowali oni [[Białe Wzgórza]] w okolicach Nairobi, która od 1905 roku była nową stolicą Protektoratu Afryki Wschodniej. W gospodarce Kenii zaznaczył się podział na „biały” sektor (obejmujący [[farma|farmy]] i [[plantacja|plantację]]) oraz „czarny” ([[rolnictwo tradycyjne]])<ref name="pwn7" />. Ludność afrykańską zepchnięto do rezerwatów. Podczas [[I wojna światowa|I wojny światowej]] w 1915 roku Brytyjczycy powołali Radę Wojenną (War Council), która przyczyniła się do uzyskania przez osadników większych uprawnień<ref name="pwn7" />. Działania wojenne w Kenii toczyły się na pograniczu z [[Tanganika (kraj)|Tanganiką]], ale na wielu frontach walczyli biali osadniczyosadnicy oraz czarni Kenijczycy. W 1920 roku Protektorat Afryki Wschodniej przemianowano na Kolonię Kenii (Kenya Colony). Biali osadnicy uaktywnili się pod przywództwem lorda Delamere<ref name="pwn7" />. W 1920 roku tradycyjne elity Kikuju założyły [[Stowarzyszenie Kikuju]] – członkowie stowarzyszenia domagali się ziemi, praw do uprawy kawy (przełamania monopolu białych) i zniesienia [[praca przymusowa|pracy przymusowej]]. W 1921 roku [[Harry Thuku]] założył antybrytyjskie i antykolonialne [[Stowarzyszenie Młodych Kikuju]]. Po aresztowaniu Harry’ego Thuku w 1922 roku wybuchły zamieszki w Nairobi<ref name="pwn7" />. W 1925 roku Stowarzyszenie Młodych Kikuju przekształcono w Centralne Stowarzyszenie Kikuju, które kierowali m.in. [[Josiah Mwangi Kariuki]]. W latach 30. Stowarzyszenie starało się przekroczyć bariery etniczne. W tym samym czasie powstały pierwsze afrykańskie [[związek zawodowy|związki zawodowe]]<ref name="pwn7" />. W 1934 roku [[Komisja Cartera]] zleciła przekazanie czarnym ziemi tytułem rekompensaty i ograniczyła Białe Wzgórza (okolice Nairobi, które od 1923 roku należały wyłącznie do białych) do 43 200 km² powierzchni<ref name="pwn7" />. Administracja kolonialna pragnęła utworzyć Brytyjską Afrykę Wschodnią przez integrację Kenii, Tanganiki i Ugandy. W tym okresie wybuchły pierwsze strajki Afrykanów<ref name="pwn7" />.

!colspan="2" align="center"| Statystyki demograficzne (2016)<ref name=":0">{{Cytuj |tytuł = The World Factbook – Central Intelligence Agency |data dostępu = 2017-08-15 |opublikowany = www.cia.gov |url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html |język = en |archiwum = https://web.archive.org/web/20200831033452/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html |zarchiwizowano = 2020-08-31}}</ref>

|colspan="2" align="center"| [[Plik:Kenya population 1960-2010.png|center|300px]]

|colspan="2" align="center"| Zmiana liczby ludności Kenii w latach 1960–2010

!colspan="2"| Ludność według wieku

!colspan="2"| Średnia wieku

!colspan="2"| Ludność według płci

!colspan="2"| Umieralność niemowląt

!colspan="2"| Oczekiwana długość życia przy urodzeniu

!colspan="2"| HIV/AIDS

| [[Mijikenda]] || [[Język mijikenda]] ||align="right"| 2 488 691 ||align=right| 5,2%

| [[Borana]] || [[Język borana]] ||align="right"| 276 236 ||align=right| 0,58%

Kenia nie ma znaczących surowców mineralnych. Górnictwo ma niewielki udział w krajowym PKB, stanowi ok. 1%<ref name="mine">{{Cytuj |autor = |tytuł = Kenya’s mining industry: set for a boom? |czasopismo = Mining Technology |data = 2016-07-24 |data dostępu = 2017-12-19 |url = https://web.archive.org/web/20201021140240/https://www.mining-technology.com/features/featurekenyas-mining-industry-set-for-a-boom-4958923/ |język = en}}</ref>. Soda kalcynowana (używana w produkcji szkła) jest najcenniejszym minerałem eksportowym Kenii i jest wydobywana nad jeziorem Magadi w dolinie Riftu. Złoża wapienia na wybrzeżu i w głębi kraju są wykorzystywane do produkcji cementu i w rolnictwie. Ważne są również wermikulit, złoto, rubiny, topazy i sól, a także fluoryt (znany również jako fluoryt i, używany w metalurgii), który jest wydobywany wzdłuż rzeki Kerio na północy<ref>{{Cytuj |autor = Teresa Kowalczyk |tytuł = Kenia |data dostępu = 2022-09-14 |opublikowany = zAfryki.pl – Polski Portal o Afryce |url = https://zafryki.pl/kenia/ |język = pl}}</ref>. W czerwcu 2016 roku prezydent Kenii Uhuru Kenyatta podpisał ustawę, która ma przyczynić się do dynamicznego rozwoju tego sektora gospodarki. Według szacunków w 2030 roku górnictwo ma stanowić ok. 10% PKB<ref name="mine" />. Pomimo że Kenia jest najbardziej uprzemysłowionym krajem Afryki Wschodniej, to wkład przemysłu w PKB kraju wynosi 18%. Działalność przemysłowa skupiona jest wokół [[Nairobi]], [[Mombasa|Mombasy]] oraz [[Kisumu]]<ref>{{Cytuj |tytuł = Wayback Machine |data = 2009-03-18 |data dostępu = 2017-12-19 |url = https://web.archive.org/web/20090318041714/http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/profiles/Kenya.pdf}}</ref>. Tylko 36% Kenijczyków posiada dostęp do energii elektrycznej, która wytwarzana jest głównie przez elektrownie geotermalne, spalające drewno<ref>{{Cytuj |tytuł = Access to electricity (% of population) Data |data dostępu = 2017-12-19 |opublikowany = data.worldbank.org |url = http://data.worldbank.org/indicator/EG.ELC.ACCS.ZS?locations=KE |język = en}}</ref><ref>{{Cytuj |tytuł = IEA – Report |data dostępu = 2017-12-19 |opublikowany = www.iea.org |url = https://www.iea.org/statistics/statisticssearch/report/?country=Kenya&product=electricityandheat |archiwum = https://web.archive.org/web/20180811133300/https://www.iea.org/statistics/statisticssearch/report/?country=Kenya&product=electricityandheat |zarchiwizowano = 2018-08-11}}</ref>.

W Kenii uprawia się kawę, herbatę, sizal, tytoń, [[Pyretyna|piretrum]], pszenicę, kukurydzę, sorgo, proso, ziemniaki, bataty, maniok i trzcinę cukrową<ref name="pwn4" />. Główne ośrodki rolnicze stanowią wyżyny południowo-zachodniej części Kenii. Rolnictwo pokrywa (z wyjątkiem lat suchych) zapotrzebowanie na żywność<ref name="pwn4" />. Użytki zielone wraz z wykorzystywanymi okresowo terenami półpustynnymi zajmują 37,4% powierzchni kraju, a grunty orne 8%<ref name="pwn4" />.

<ref name="infobox1">Dane podane za ''[[Centralna Agencja Wywiadowcza|CIA]] [[The World Factbook]]'' [https://web.archive.org/web/20200831033452/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ke.html (''źródło:CIA'')] {{lang|en}}.</ref>