Runy: Różnice pomiędzy wersjami

{{Inne znaczenia|pisma staronordyckiego|[[runy (pieśni)|runy – pieśni fińskie]], [[Agencja Wydawnicza Runa]]}}

'''Runy''' (alfabet runiczny) – [[alfabet]] używany do zapisu przez ludy [[Germanie|germańskie]] zwane przez nich [[fuþark]]. Niekiedy nazwę „runy” odnosi się także do systemów piśmienniczych stosowanych przez [[ludy tureckie]], takich jak [[Pismo orchońskie|alfabet orchoński]] ioraz [[rowasz]] [[Węgrzy|Madziarów]] ([[Węgrzy|węgierski]]). Używany również w obrzędach [[magia|magicznych]].

Według [[mitologia nordycka|wierzeń nordyckich]] runy podarował ludziom [[Azowie|bóg]] [[Odyn]]<ref>The Poetic Edda, Sayings of the High One 139,164, translated by Carolyne Larrington, p. 34,38.{{ISBN|978-0-19-953838-6}}</ref>. Nauczał ich także Reg, inaczej zwany [[Hajmdal|Heimdall]]<ref>Edda starsza: Pieśń o Rigu 36</ref>.

Najstarszy znany zapis runiczny pochodzi z drugiej połowy II wieku<ref>Stoklund, M. (2003), „The first runes – the literary language of the Germani”, The Spoils of Victory – the North in the Shadow of the Roman Empire, Nationalmuseet, p.173</ref>. Przedmioty z napisami runicznymi pochodzącymi z tego przedziału chronologicznego, np. miecze, groty, grzebienie, sprzączki, tabliczki odnaleziono na stanowiskach bagiennych w [[Vimose]] i [[Illemose]] na wyspie [[Fionia]] oraz grot z zadziorami pochodzący z [[Øvre Stabu]] w [[Norwegia|Norwegii]]<ref>Marian Adamus. Tajemnice sag i run, 1970; Acta Universitatis Lodziensis: Folia archaeologica, Wydanie 23,Część 2, 2001, s. 194; Archeologia: Rocznik Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie i Polskiego Towarzystwa Archeologicznego, Tom 20, 1970 s. 233</ref>.

W Polsce najstarszym znaleziskiem zapisów runicznych jest odkryty w [[Rozwadów (Stalowa Wola)|Rozwadowie nad Sanem]] grot włóczni z zadziorami datowany na schyłek [[Kultura przeworska|III w. n.e.]], na którym utrwalony został napis w brzmieniu ''KRLUS''<ref>Artur Szrejter. Herosi mitów germańskich. Sigurd pogromca smoków i inni Wölsungowie. Wierzenia Germanów. tom: 1, 2015. str. 318; Marek Gedl, Rudolf Jamka, Scripta Archaeologica 1988, str. 68, Andrzej Kokowski. Starożytna Polska: od trzeciego stulecia przed narodzeniem Chrystusa do schyłku starożytności, 2005, str. 308</ref>. Inny [[Grot włóczni z Kowla|odkryty w 1858]] o podobnych znamionach pochodzi z [[Wołyń|Wołynia]]. Ten i jemu podobne zapisy są bardzo krótkie w zapisie i trudne do przetłumaczenia. Do ok. [[650]] r. stosowano ''[[fuþark starszy]]'' nazwany tak od pierwszych sześciu run: [[F]] – [[U]] – [[Þ]] – [[A]] – [[R]] – [[K]] → (zobacz rycinę obok), liczący 24 znaki. Później alfabet runiczny zaczął się różnicować: w [[Norwegia|Norwegii]] i [[Szkocja|Szkocji]] używano ''fuþarku'' z 16 lub 19 runami, natomiast w [[Anglia|Anglii]] rozwinął się alfabet ''[[fuþork]]'' w różnych odmianach, z 24, 28 lub nawet 31 runami. Zmiana nazwy wiąże się ze zmianą czwartej litery runicznej. Runami zapisywano głównie [[języki germańskie]], choć odnaleziono kilka zapisów wpo [[łacina|łacinie]].

Przestano ich używać około roku 1000, jedynie w [[Skandynawia|Skandynawii]] przetrwały jeszcze kilka wieków. Ostatnim miejscem, gdzie używano run jako zwykłego pisma była [[Dalarna (kraina)|Dalarna]] w Szwecji. Nauczano ich tam w szkołach jeszcze na początku XX wieku.<ref>{{cytuj książkę|nazwisko = Jansson | imię = Sven BF | rok = 1997 | tytuł = Runes in Sweden | miejsce = Stockholm | wydawca = Gidlund | isbn = 91-7844-067-X | strony = 175}}</ref>. Nawet tam wyparł je [[alfabet łaciński]].

Najprawdopodobniej alfabet ten został zapożyczony od ludów północnej [[Italia (kraina historyczna)|Italii]] ([[alfabet alpejski]]). Niektórzy badacze zwracają uwagę na jego powiązania z [[alfabet fenicki|alfabetem fenickim]], [[Alfabetoraz hebrajski|hebrajskim]]innymi pochodzącymi od niego. Sugerowano również związek z pismem [[alfabet grecki|greckim]], zauważając, że runy starszego fuþarku częściowo odpowiadają zarówno graficznie jak i fonetycznie odpowiednim literom tego alfabetu:

* Fehu = [[Digamma]]

* Uruz = [[Ipsylon]]

* Þurisaz = [[Delta (litera)|Delta]]

* Ansuz = [[Alfa]]

* Raido = [[Rho (litera)|Rho]]

* Kaunan = [[Gamma]]

* Gebo = [[Chi (litera)|Chi]]

* Wunjo = [[Digamma]]

* Haglaz = [[Heta]]

* Naudiz = [[Ny (litera)|Ny]]

* Isaz = [[Jota (litera)|Jota]]

* Jeran = [[Jot (litera)|Jot]]

* Ïhwaz = [[Jot (litera)|Jot]]

* Pertho = [[Pi (litera)|Pi]]

* Algiz = [[Sampi]]

* Sowilo = [[Sigma]]

* Tiwaz = [[Tau]]

* Berkanan = [[Beta]]

* Ehwaz = [[Epsilon]]

* Mannaz = [[My (litera)|My]]

* Laguz = [[Lambda]]

* Iŋwaz = [[Koppa]]

* Dagaz = [[Delta (litera)|Delta]]

* Othalan = [[Omega]]

Runy pojawiają się często w [[Fantastyka|literaturze fantasy]].

W „[[Cykl demoniczny|Cyklu demonicznym]]” runy są używane do ochrony przed otchłańcami − rodzajem demonów.

== Pseudonauka ==
Według zwolenników [[New Age]] runy są symbolami działającymi na zasadzie „promieniowania kształtów”. Każdy symbol przywołuje subtelne energie ze świata ducha i z kosmosu. Według innych runy wywierają wpływ na podświadomość, aktywując siły psychiczne, które są ukryte pod progiem świadomości. Ponadto współcześnie runy są używane przez niektóre osoby m.in. do kształtowania osobowości (tzn. wzmacniania pewnych cech adepta i eliminowania innych, jak lęk, strach itp.). NieTakie działanie nie zostało to jednak w żaden sposób potwierdzone przez naukę. Podobna sytuacja opisana jest w „[[Cykl demoniczny|Cyklu demonicznym]]”, w którym runy są używane do ochrony przed otchłańcami, czyli postaciami wychodzącymi w nocy.