Rejencja opolska

pruska i niemiecka jednostka administracyjna (1815−1945)

Rejencja opolska (niem. Regierungsbezirk Oppeln) – niemiecka jednostka administracyjna funkcjonująca w latach 1815−1945 na terenie części Górnego Śląska oraz dawnej części Dolnego Śląska (Nysa, Grodków, Kluczbork)[1]. Rejencję opolską zwyczajowo nazywano Górnym Śląskiem (Oberschlesien), mimo że nie obejmowała całości ziem górnośląskich (w różnych okresach historii były częścią Austrii, Polski i Czechosłowacji).

Rejencja Opolska
rejencja
ilustracja
Państwo

 Prusy

Prowincja

Górny Śląsk

Siedziba

Opole

Populacja (1939)
• liczba ludności


1 542 758

Szczegółowy podział administracyjny
Liczba powiatów

19

Liczba miast na prawach powiatu

6

Położenie na mapie
Położenie na mapie
Nowa siedziba rejencji w Opolu (od lat 30 XX wieku)
Mapa rejencji w prowincji śląskiej w 1905 r.
Stara siedziba rejencji, zniszczona przez Armię Czerwoną w 1945 r. na ówczesnym Regierungsplatz (Annabergplatz) - dzisiejszym placu Wolności

Okres 1815-1922

edytuj
 
Podział obszaru plebiscytowego na powiaty podczas Plebiscytu na Górnym Śląsku
 
Powiat Olesno (Rosenberg), 1905 r.

Rejencja opolska powstała w 1815 roku w wyniku nowego podziału administracyjnego Królestwa Prus. Obejmowała wschodni teren prowincji Śląsk, początkowo złożyły się na nią następujące powiaty (Kreise):

W 1818 roku z części terenów powiatów pszczyńskiego, toszecko-gliwickiego i raciborskiego utworzono powiat rybnicki (Kreis Rybnik) oraz powiększono powiat bytomski kosztem powiatów pszczyńskiego i toszecko-gliwickiego. W 1820 roku do rejencji opolskiej przyłączono dotąd dolnośląski powiat kluczborski (Kreis Kreuzburg).

W miarę rozwoju przemysłu i miast śląskich zmieniał się wewnętrzny podział administracyjny rejencji. W 1873 roku najbardziej ludny i uprzemysłowiony powiat bytomski podzielono na cztery nowe powiaty (Kreise):

Od końca XIX wieku następowało wydzielanie największych miast z powiatów, stąd Bytom (1890), Gliwice (1897), Królewska Huta (1898), Opole (1899), Katowice (1899), Racibórz (1903), Nysa (1911) i Zabrze (1927) zostały samodzielnymi powiatami miejskimi (Stadtkreise).

Okres tzw. Republiki Weimarskiej i Rzeszy Wielkoniemieckiej

edytuj

Po podziale Górnego Śląska w 1922 roku między Polskę a Niemcy od rejencji opolskiej odpadła prawie cała wschodnia część przemysłowa. Do Polski przeszły następujące powiaty:

Do RP odszedł też prawie cały powiat tarnogórski, większość lublinieckiego, a także niewielkie części toszecko-gliwickiego, zabrskiego, raciborskiego i bytomskiego bez ich stolic.

Na mocy traktatu wersalskiego zamieszkana w większości przez ludność czeską i morawską (tzw. Morawców) część powiatu raciborskiego tzw. Kraik Hulczyński przeszła pod jurysdykcję Czechosłowacji.

W wyniku podziału z 1922 roku na terenie rejencji opolskiej powstał nowy powiat dobrodzieński (z części powiatu lublinieckiego); z części powiatów tarnogórskiego i bytomskiego utworzono w 1927 roku powiat bytomsko-tarnogórski.

W 1919 r. rejencję podniesiono do rangi prowincji o nazwie Górny Śląsk, którą zniesiono w 1938 roku. Ponownie powołano w Rzeszy Wielkoniemieckiej w 1941 r., z włączonym nowym terenem i ustanowieniem Katowic miastem prowincjonalnym i miastem rejencyjnym prowincji Górny Śląsk, skąd pełniono władzę. Rejencja opolska weszła w skład powiększonej prowincji jako jedna z jej części.

Powiat Nazwa polska Populacja (1939)[2]
Beuthen (miejski) Bytom 101 029
Beuthen-Tarnowitz (ziemski) bytomsko-tarnogórski 94 227
Cosel kozielski 88 274
Falkenberg niemodliński 40 340
Gleiwitz (miejski) Gliwice 114 048
Groß Strehlitz strzelecki 93 621
Grottkau grodkowski 40 157
Hindenburg (miejski) Zabrze 126 079
Kreuzburg kluczborski 50 301
Leobschütz głubczycki 82 264
Neisse (miejski) Nysa 35 433
Neisse (ziemski) nyski 70 515
Neustadt prudnicki 95 815
Oppeln (miejski) Opole 50 540
Oppeln (ziemski) opolski 144 644
Ratibor (miejski) Racibórz 49 725
Ratibor (ziemski) raciborski 115 182
Rosenberg oleski 56 157
Tost-Glewitz (ziemski) toszecko-gliwicki 94 407
Razem 1 542 758

Skład etniczny

edytuj

Spisy ludności w Niemczech, zwłaszcza na terenach o ludności mieszanej narodowościowo podporządkowane były celom politycznym i zmierzały do pomniejszenia roli mniejszości narodowych.

Według pruskiego spisu narodowego z 1828 roku za całkowicie lub prawie całkowicie niemieckie powiaty rejencji uznać można nyski, grodkowski i Nysę (0% ludności polskojęzycznej) oraz głubczycki z niemodlińskim (odpowiednio: 8.6% i 10% mówiących po polsku). Powiat prudnicki miał prawie wyrównane proporcje ludności polsko- i niemieckojęzycznej, w pozostałych jednostkach przeważała aż do wybuchu I wojny światowej ludność polska, choć z dekady na dekadę proporcje zmieniały się na korzyść Niemców[potrzebny przypis].

W powiecie raciborskim jedną trzecią ludności aż do 1914 roku stanowili Czesi.

Według niemieckich spisów z 1900 w rejencji opolskiej było 60% ludności mówiącej po polsku, w 1910 – 57%[3]. W 1925 spis w prowincji górnośląskiej (obejmującej obszar prowincji opolskiej) wykazał 151 tys. osób mówiących w domu po polsku, a 383 tys. po polsku i niemiecku (nie pytano o narodowość) - dla tych ostatnich przywiązanie do Śląska było ważniejsze od narodowości[4]. Spisy przeprowadzane w warunkach presji politycznej, ekonomicznej i administracyjnej, niekiedy przy jawnym i zamaskowanym terrorze, zmierzały m.in. do germanizacji ludności[5], a nawet miejscowych nazw, poprzez uchwalenie ustawy zmieniającej aż 1330 tutejszych nazw miejscowości i 600 nazw geograficznych na "bardziej niemieckie"[3].

II wojna światowa

edytuj

Jesienią 1938 w związku z rozbiorem Czechosłowacji Kraik Hulczyński został przyłączany do powiatu raciborskiego w rejencji opolskiej.

Skutkiem agresji niemieckiej we wrześniu 1939 roku i włączenia polskiej części Górnego Śląska wraz z częścią Małopolski do prowincji Śląsk (od 1941 roku do prowincji Górny Śląsk) rejencja opolska po raz trzeci zmieniła granicę. Do nowo powołanej rejencji katowickiej odeszły miasta Bytom, Zabrze i Gliwice, powiaty bytomsko-tarnogórski i toszecko-gliwicki. Do rejencji opolskiej przyłączono powiat lubliniecki ze zlikwidowanego przez NSDAP dawnego woj. śląskiego, do którego na powrót przyłączono powiat dobrodzieński, oraz małopolskie powiaty zawierciański i blachowniański (utworzony z zachodniej części powiatu częstochowskiego, zlikwidowanego województwa kieleckiego). W tym kształcie rejencja opolska przetrwała do 1945 roku. W trakcie II wojny światowej rejencja była miejscem licznych mordów dokonanych na więźniach obozów koncentracyjnych (głównie podobozów KL Auschwitz), więźniach Polenlagrów (obozów dla Polaków) (zorganizowanych m.in. w Raciborzu, Kietrzu i Otmuchowie) oraz na jeńcach uwięzionych w systemie obozów jenieckich Lamsdorf[6].

Dalsze losy

edytuj

Po II wojnie światowej tereny tej jednostki administracyjnej wcielono prawie w całości do odtworzonego w nowych granicach województwa śląskiego z siedzibą w Katowicach, przesiedlono licznych Zabużan. Kraik Hulczyński na powrót został przyłączony do Czechosłowacji. Od 1950 roku województwo opolskie odpowiada mniej więcej rejencji w granicy z 1945 roku, z wyjątkiem powiatów lublinieckiego, blachowniańskiego i zawierciańskiego, które pozostały w województwie katowickim (obecnie śląskim), jak i włączonych do województwa opolskiego terenów dawnego Dolnego Śląska (powiaty namysłowski i brzeski).

Przypisy

edytuj
  1. K. Orzechowski, Państwo i Prawo [w:] Historia Śląska t.2, 1763-1830 część II, 1807-1850, pod red. M. Czapliński, Wrocław 2002
  2. Preußische Provinz Schlesien (populacje pod linkami powiatów). [dostęp 2015-04-18]. (niem.).
  3. a b Jan Drabina, Górny Śląsk, Wrocław 2002, s. 119-120, 176
  4. M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Żerelik, Historia Śląska Wrocław 2002, s. 367, ISBN 83-229-2213-2.
  5. Marek Masnyk, Ruch polski na Śląsku Opolskim w latach 1922-1939, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1989, str. 14-16.
  6. Czerwony świt 1945 r. Walki sowiecko-niemieckie na Śląsku Opolskim* i ich ofiary [nasz temat] – Niezależna Gazeta Obywatelska nie tylko w Opolu [online], www.ngopole.pl [dostęp 2017-11-26] (pol.).