Wikipedysta:Arcyprorok/brudnopis
Zwierzęta u Pliniusza:
Pszczoła
edytujŻycie pszczół Pliniusz opisuje w Historii Naturalnej (XI, 11-70)[1]. Życie tych owadów wzoruje on a Georgikach Wergiliusza[2].Według Pliniusza owady te żyją do 7 lat, a żaden ul nie jest w stanie przetrwać dłużej niż 10 lat. Owady te dzieli na domowe oraz dzikie. Drugie z nich opisuje jako wściekłe, ale bardziej wydajne. Wśród domowych wyróżnia dodatkowo dwa rodzaje: krótkie, pstre i krępe, które uznaje za lepsze, oraz podłużne i kosmate. Wspomina także o białych pszczołach znad Morza Czarnego.
Według Pliniusza organizacja pracy pszczół w ulu obejmuje precyzyjny podział obowiązków i adaptację do zmieniających się warunków atmosferycznych. Pszczoły pełnią role strażnicze i zbierające, przewidując zmiany pogodowe i chroniąc się wewnątrz uli. Młodsze osobniki zajmują się zbieraniem nektaru i pyłku, podczas gdy starsze skupiają się na utrzymaniu strukturalnej integralności ula oraz produkcji miodu. Budowa i konserwacja ula, w tym skomplikowane struktury plastra i systemy przewietrzania, są realizowane zgodnie z zasadami inżynieryjnymi, aby zapewnić stabilność i efektywność funkcjonowania kolonii. Pszczoły reagują na zmiany pogodowe poprzez adaptacyjne strategie, takie jak chwytanie kamyczków w trakcie lotu, aby uniknąć przeszkód atmosferycznych. Ich wysoka dyscyplina pracy objawia się w dokładnym zarządzaniu obowiązkami oraz utrzymywaniu higieny wewnątrz ula. Zmierzch sygnalizuje przejście pszczelej społeczności na nocny tryb działalności, kierowane przez jednostki odpowiedzialne za inicjowanie i koordynację snu w kolonii.
Gdy pszczoły żądlą albo umierają, albo stają się kastratami, niezdolnymi do pracy.
Pliniusz opisuje problematykę i spory dot. rozmnażania pszczół, przedstawiając dwie teorie:
1. Do zapłodnienia dochodzi w pyszczku owadów po kontakcie z kwiatami;
2. Wszystkie pszczoły zapładniane są przez jednego króla. Pogląd ten budzi wątpliwość Pliniusza, gdyż przyjmując go, trudno wytłumaczyć pochodzenie trutni.
W przypadku niedostatku miodu pszczoły zabijają trutnie. Przez niektórych autorów trutnie wskazywane były jako odrębny gatunek.
Rozwój pszczół opisany jest szczegółowo: po zniesieniu jaj owady wysiadują je, następnie wykluwają się z nich białe larwy, które dokarmiane przez rodzicielki po 45 dniach zaczynają opuszczać gniazdo i pracują pod opieką pozostałych pszczół. Rozwój osobnika-króla Pliniusz opisuje nieco inaczej - nie przybiera on postaci larwy, od początku ma skrzydła i jest koloru miodu, towarzyszy mu jego własny rój. Dorosły jest dwa razy większy od reszty osobników. Zazwyczaj pszczoły wychowują kilku królów, z których w pewnym momencie zabijają najsłabszych, by uniknąć podziału roju - robią to jednak niechętnie. Pliniusz nie jest pewien, czy królowie posiadają żądła - w każdym razie nie korzystają z nich.
Szczególne przywiązanie pszczół do króla i ich troska budzi u Pliniusza podziw. Opisuje jak król nadzoruje pracę pszczół, porusza się w towarzystwie strażników, jest chroniony przez cały rój i zwraca uwagę, że tam, gdzie znajduje się król, tam przeniosą się wszystkie pszczoły - podążając za jego zapachem. Owady te nie mogą istnieć bez króla, po jego stracie szukają nowego władcy. W wypadku śmierci króla przestają pracować i gromadzą się nad jego ciałem.
Czasem zdarza się, że dwa roje zaczynają ze sobą walczyć o miód - wtedy należy okadzić je dymem lub spryskać mlekiem albo wodą z miodem.
Pszczoły posiadają silny zmysł węchu i uciekają od nieprzyjemnych zapachu (w tym rzekomo od zapachu menstruujących kobiet i gotujących się raków). Przyciągają je natomiast zapachy przyjemne, co wykorzystują ich liczni naturalni przeciwnicy - osy, szerszenie, komary, ropuchy, żaby, pająki, ćmy i owce. Pszczoły posiadają także słuch - lubią odgłos klaskania i obijania miedzi.
Pliniusz wymienia wiele chorób dokuczających pszczołom, m. in.: które mają wpływ na ich pracę klaros[3] [4](która powoduje niewypełnianie plastrów) a także blapsigonia[5] (przez którą nie znoszą jaj). Szkodą im również pająki, kosmate i ospałe ćmy, oraz nadmierna żarłoczność, która prowadzi do zaburzeń żołądkowych. Szczególnie niebezpieczna jest ćma, która pożywiając się woskiem, pozostawia odchody sprzyjające rozwojowi świdraków. Te pasożytnicze owady mogą również rozwijać się w drewnie, atakując zasoby wosku. Ponadto, pszczoły mogą być narażone na zatruwanie oliwą, która działa nie tylko na nie, lecz również na inne owady, szczególnie gdy jest aplikowana na ich ciała i wystawiona na działanie słońca. Pszczoły czasem same się niszczą, pożerając własny miód, który może być dla nich toksyczny.
Opisując pszczoły Pliniusz nie pomija szczegółów dotyczących miodu. Jako przykłady miejsc, w których występuje obfitość miodu podaje Kretę, Germanię, Cypr oraz Afrykę, zaś wosku - Sycylię i państwo Pelignów. Niezależnie od okolicy wyróżnia on trzy rodzaje miodu:
- wiosenny (kwiatowy)- którego część niektórzy pszczelarze zostawiają pszczołom jako pożywienie, jest też podstawowym materiałem do budowy komórek i powinien być wg Pliniusza wybierany 30 dnia od wylotu roju,
- letni (horajon) - zebrany po ukazaniu się tęczy miał być nie miodem, a lekarstwem na oczy, wrzody i narządy wewnętrzne; zebrany w czasie wschodu Syriusza i Wenus, Jowisza lub Merkurego przyjmował ponoć smak boskiego nektaru i miał nawet chronić przed śmiercią. Powstaje głównie z tymianku, fiołków i rozmarynu. Według Kasjusza Diona nie powinno się go pszczołom zostawiać więcej niż 1/10.
- leśny (wrzosowy) - zbierany jesienią, najmniej ceniony i w większej części zostawiany pszczołom na zimę.
Pliniusz dodatkowo radzi pszczelarzom okadzać pszczoły dymem, by wybierać miód, z zastrzeżeniem, by robiła to osoba czysta, a także ostrzegając przed otruciem pszczół nadmiarem dymu (wtedy miód szybciej kwaśnieje).
Plinusz za Cyceronem (O wróżbiarstwie I,78 i 2, 66) przytacza legendę o tym, że pszczoły usiadły na ustach małego Platona. Ten znak był zapowiedzią jego przyszłej słodkiej wymowy
Starożytni Rzymianie uznawali za dobrą wróżbę pszczoły wiszące w kiściach w domach lub świątyniach.
[1] Gajusz Pliniusz Sekundus, Historia naturalna, tom II. Antropologia i Zoologia. Tekst, wstęp, przekład i komentarz Ireneusz Mikołajczyk, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2019.
[2] Rihannon Ash, Pliny the Elder’s attitude to warfare w:
Pliny the Elder: Themes and Contexts ed. Roy Gibson, Ruth Morello, Brill , Leiden [itd.] , 2011, p. 16.
ISBN: 978-90-04-21007-3 [dostęp 2024-06-18] (ang.)
[3] Arystoteles, Zoologia link., 8, 27, 605b: „U pszczół tworzą się w ulach zwierzątka, które niszczą plastry miodu. Jest nim np. robaczek, który przędzie pajęczynę jak pająk i wyrządza szkody plastrom. Jedni nazywają go kleros, inni pyraustes. Składa w wosku jajo, z którego powstanie owad podobny do niego – zbliżony do pająka; sprowadza chorobę na cały ul”. Jednak jest to nazwa owada, a nie choroby
[4] Bartnik A. (2018). Kilka słów na temat antycznych metod leczenia chorób pszczół. Wieki Stare I Nowe, 13(18), 7-19. https://doi.org/10.31261/WSN.2018.18.01
[5] Być może jest to ta choroba, o której wspomina Kolumella, w De re rustica, 9, 13, 13.
Słoń
edytujSłoń jest pierwszym zwierzęciem opisanym przez Pliniusza w Historii Naturalnej[1] (VIII, 1-33) Przyjmuje on zasadę omawiania zwierząt od największych do najmniejszych[2]; skupia się na fizjologii, zachowaniu i inteligencji słoni, ale nie stroni od anegdot i udziela wielu wartościowych informacji na temat ich obecności w Rzymie. Dzięki niemu afrykańska i indyjska symbolika słonia została przeniesiona na grunt rzymski[3]
Jako miejsce pochodzenia tych zwierząt wskazuje tereny pustynnych Syrt (wielka Styrta i Mała Styrta) i Mauretanii w Afryce. Największe słonie, zdaniem Pliniusza, wywodzą się z Indii.
Inteligencję tego zwierzęcia porównuje Pliniusz do ludzkiej, zwracając szczególną uwagę na jego umiejętność rozpoznania własnego języka gatunku, wykonywania poleceń, dobrą pamięć, a także potrzebę poczucia bliskości i szacunku. Wspomina także o cechach charakteru słonia takich jak prawość, poszanowanie wierzeń, religii i obrzędów z nimi związanych oraz majestatu władzy, roztropność, sprawiedliwość, mądrość, obowiązkowość, a także wstrzemięźliwość seksualną. Ta charakterystyka słonia nawiązuje do poglądów starożytnych obrońców praw zwierząt, Plutarcha z Cheronei i Porfyriosa z Tyru[4]. Podobnie jak oni, Pliniusz sprzeciwia się polowaniom na ciosy.
Pozytywne cechy słonia opisane przez Pliniusza zostały adaptowane w bestiariuszach, w tym słynnym Fizjologu Fizjolog. Alegoryczne interpretacje tworzone w średniowieczu na podstawie tych kompendiów upowszechniły wizerunek słonia jako symbol mądrości, roztropności i czystości
Jeżeli chodzi o opis fizjologii i zachowań słonia, Pliniusz powołuje się w dużej mierze na Arystotelesa[5] [https://pl.wikipedia.org/wiki/Arystoteles]. Zwraca uwagę m.in. na funkcjonalność trąby słonia, za pomocą której zwierzę oddycha, pije i wącha. Za środowisko tych zwierząt uznaje tereny rzeczne, wymienia też dietę i choroby tych zwierząt, podkreśla też aspekt stadny ich życia.
Pliniusz odnotowuje, że w Rzymie słonie po raz pierwszy pojawiły się podczas powrotu z Afryki Pompejusza Wielkiego jako zaprzęg jego rydwanu. Klaudiusz Pulcher miał nadzorować pierwszą walkę słoni z bykami około 655 (99 r) roku p.n.e. W 55 roku p.n.e., podczas drugiego konsulatu Pompejusza, dwadzieścia lub siedemnaście słoni walczyło z Getulami[6] uzbrojonymi w oszczepy – wydarzenie pierwszy raz opisane w Historii Naturalnej, które bardzo chętnie cytowane współcześnie ze względu na przychylność tłumu w stosunku do krzywdzonych zwierząt[7]. Juliusz Cezar otoczył później arenę fosami, aby zapewnić bezpieczeństwo podczas podobnych igrzysk. Podczas trzeciego konsulatu Juliusza Cezara miały miejsce bitwy z udziałem słoni, w tym walki z żołnierzami pieszymi i konnymi. Cesarze Klaudiusz i Neron w czasie swego panowania prezentowali walki słoni z gladiatorami.
[1] Pliniusz, Historia naturalna, tłum. Ireneusz Mikołajczyk, t. II, Wydawnictwo UMK, Toruń, 2019 ISBN 978-83-231-4242-3.
[2] Tomasz Sapota, Słoń Pliniusza [w:] Zoophilologica. Polish Journal of Animal Studies, nr 1 (7)/2021 Mity – stereotypy – uprzedzenia (II), s. 1–12, ISSN 2451-3849
[3] Aleksandra Jakubczyk Gola, Mateusz Będkowski, Słoń jaki jest, nie każdy widzi. Staropolskie opisy i wyobrażenia ssaków z rodziny elephantidae [w:] Czytanie księgi zwierząt. Ciekawość, wyobraźnia, wiedza, wiara, red. Maria Chodyko, Aleksandra Jakóbczyk-Gola, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2023
[4] Tomasz Sapota, Słoń Pliniusza [w:] Zoophilologica. Polish Journal of Animal Studies, nr 1 (7)/2021 Mity – stereotypy – uprzedzenia (II), s. 1–12
[5] Arystoteles, Historia animalium VI, s. 27
[6] Getulowie